جی پلاس/به مناسبت سالروز رحلت؛
ابن ابی الحدید کیست و چه مکتبی دارد؟/اهمیت شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید در چیست؟/ او نهج البلاغه را به چه چیز تشبیه می کند؟
ابن ابی الحدید، شاعر، دانشمند، فقیه شافعی و اصولی معتزلی که در مدائن به دنیا آمد و در همان جا درگذشت، عمده شهرتش به واسطه شرح نهج البلاغه است.
به گزارش خبرنگار جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی یکی از علمای بزرگ اهل تسنن که ارادت خود به خاندان علوی را در شرح نهج البلاغه به اثبات رسانده است، مورد بررسی قرار می گیرد. وی که دانشمند، شاعر، فقیه شافعی و اصولی معتزلی است به ابن ابی الحدید مشهور است که مطلب زیر به مناسبت سالروز درگذشتش منتشر می شود.
اِبْن‌ِ اَبی الْحَدید، عزالدین ابوحامد عبدالحمید بن هبةالله بن محمد بن محمد بن محمد بن حسین بن ابی الحدید مداینی، دانشمند، شاعر، ادیب، فقیه شافعی و اصولی معتزلی (اوّل ذیحجه ۵۸۶ - ۶۵۶ق/۳۰ دسامبر ۱۱۹۰- ۱۲۵۸م) است.
زندگینامه ابن ابی الحدید
وی در مدائن دیده به جهان گشود و در همان شهر پرورش یافت. علم کلام و اصول آموخت. پدرش قاضی مدائن بود.
تحصیلات
عزالدین در کودکی و به قولی در جوانی به بغداد رفت و در آن شهر در محضر علما و بزرگان مشهور بغداد که بیشتر آنها شافعی مذهب بودند، به قرائت کتب و اندوختن دانش پرداخت و در محافل علمی و ادبی شرکت جست و به قول صاحب نسمة السحر ، معتزلی جاحظی شد. [۱]
نیز از ابوالبقاء عکبری و ابوالخیر مصدق بن شبیب واسطی ادب آموخت[۲]
و به مناسبت نزدیکی عقیدتی با ابن علقمی (د ۶۵۶ق/۱۲۵۸م) وزیر ادیب و دانشمند مستعصم آخرین خلیفه عباسی در شمار کاتبان دیوان دارالخلافه درآمد. [۳]
از این رو ابن ابی الحدید قصاید السبع و شرح نهج‌البلاغه را به نام او نوشت.
شعر در مدح ابن علقمی
در ۶۴۲ق/۱۲۴۴م در نخستین یورش‌های مغول به بغداد که سپاه عباسی به فرماندهی شرف‌الدین اقبال شرابی سپهسالار مستعصم بالله سپاه مغول را شکست داد، ابن ابی الحدید پیروزی سپاه بغداد را نتیجه تدبیر ابن علقمی دانست و قصیده‌ای در تهینت و ستایش وی سرود که ابیاتی از آن در شرح نهج البلاغه [۴] ثبت است.
سِمت‌ها
وی ابتدا کتابت دارالتشریفات را برعهده داشت. در ۶۲۹ق به کتابت خزانه منصوب و مدتی بعد کاتب دیوان شد. در صفر ۶۴۲/ژوئیه ۱۲۴۴ به عنوان ناظر حلّه تعیین شد. سپس «خواجه امیر علاءالدین طَبّرْس شد و پس‌از آن ناظر بیمارستان عضدی و سرانجام ناظر کتابخانه‌های بغداد شد.[۵][۶][۷]
ویژگی‌های علمی ابن ابی الحدید
ابن ابی الحدید در شعر طبعی رسا داشت و در انواع مضامین شعر می گفت؛ ولی مناجات و اشعار عرفانی او مشهورتر است. اطلاعات او درباره تاریخ صدر اسلام نیز گسترده بود. علامه حلی (د ۷۲۶ق/ ۱۳۲۶م) از پدر خود، و او از ابن ابی الحدید روایت کرده اند. [۸]
مذهب ابن ابی الحدید
وی در اصول معتزلی و در فروع شافعی بود و گفته شده است که مشربی میان تسنن و تشیع برگزیده بود. در مباحث عقیدتی خود در شرح نهج البلاغه به موافقت با جاحظ تصریح دارد [۹] به همین لحاظ او را معتزلی جاحظی شمرده‌اند.
بررسی شرح نهج‌البلاغه او نشان می دهد که برخلاف نظر ابن کثیر که وی را شیعی غالی شمرده است، [۱۰] می‌توان او را معتزلی معتدلی دانست.
دیدگاه ابن ابی الحدید در مورد خلفا و حضرت علی(ع)
او در آغاز کتابش اتفاق همه شیوخ معتزلی خود (متقدمان، متأخران، بصریان و بغدادیان) را بر صحت شرعی بیعت با ابوبکر نقل و تصریح می کند که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نصّی بر آن بیعت وارد نشده، بلکه تنها انتخاب مردم که هم به اجماع و هم به غیراجماع راه تعیین پیشوا شمرده شده، موجب صحت آن است، [۱۱] اما ابن ابی الحدید به پیروی از مکتب معتزله بغداد علی علیه‌السلام را افضل از خلفای سه گانه می داند و تصریح می کند که آن حضرت هم در کثرت ثواب و هم در فضیل و خصال حمیده از دیگران افضل است. [۱۲]
لیکن به عقیده وی افضلیت امام ضروری نیست و در خطبه آغاز کتاب در همین معنی گفته است: سپاس خداوندی را که مفضول را بر افضل مقدم داشت. [۱۳]
آثار ابن ابی الحدید
تألیفات ابن الحدید را تا ۱۵ اثر برشمرده اند که مشهورترین آنها به این شرح است:
شرح نهج البلاغه
این اثر را در ۲۰ جزء به نام ابن علقمی وزیر تألیف کرد. عمده شهرت و معروفیت ابن ابی الحدید به سبب تألیف این کتاب است که حاوی مجموعه عظیمی از ادب و تاریخ و کلام و فرهنگ اسلامی است. وی این شرح را در اول رجب ۶۴۴ق/۱۲ نوامبر ۱۲۴۶م آغاز کرد و در آخر صفر ۶۴۹ق/۲۳ مة ۱۲۵۱م به پایان رساند و چنانکه خود در آخر کتاب می‌نویسد، [۱۴]
تدوین این اثر ۴ سال و ۸ ماه طول کشید که برابر است با مدت خلافت حضرت علی علیه‌السلام. ابن علقمی به پاداش این خدمت، هدایایی گران قیمت به او بخشید. [۱۵]
این شرح در واقع وسیله‌ای بود برای ارائه و بیان دانش هایی که ابن ابی الحدید در فنون مختلف داشت. همچنین وی بسیاری از آراءی معتزله را در آن گنجانده است. شرح مذکور از نظر موضوع و مزایای ادبی و تاریخی اهمیت خاص دارد؛ زیرا ابن ابی الحدید که در زمان مغولان می‌زیسته، گزارش مبسوطی از ابتدای خروج مغول و فتح ماوراءالنهر و خراسان و عراق و دیگر نواحی و هجوم آنان به بغداد در کتاب خود نوشته است.[۱۶] که از منابع مهم تاریخ در این موضوع به شمار می‌آید.
منابع مورد استفاده
او در این کتاب غیر از کتاب های مشهوری چون تاریخ طبری و سیره ابن هشام و اغانی و کتب معروف دیگر که در دسترس هستند، از کتاب های نادری استفاده کرده که امروزه بعضی از آنها از میان رفته‌اند یا در دسترس ما نیستند، چون کتاب المقالات تألیف زرقان شاگرد ابراهیم بن سیار نظام و کتاب المقالات ابوالقاسم کعبی بلخی و کتاب فضایل امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام از احمد بن حنبل و کتاب الجمل هشام بن محمد کاتبی و کتاب النکت از ابراهیم بن سیار نظام. [۱۷]
شیوه نگارش
ابن ابی الحدید به مباحث ادبی نیز پرداخته و از جمله به ایرادات کسانی که بر وجود سجع در نهج البلاغه خرده گرفته‌اند، به تفصیل پاسخ گفته است. [۱۸]
وی همچنین سراسر سخنان علی علیه‌السلام را به جسم بسیطی که قسمت های گوناگون آن در ماهیت با یکدیگر اختلافی ندارند، و نیز به قرآن کریم که اول، وسط و آخر، و هر سوره و هر آیه آن در مأخذ و شیوه و فن و روش و نظم مانند یکدیگرند، تشبیه می کند و با توجه به صحت اسناد برخی از مطالب نهج البلاغه به حضرت علی علیه‌السلام، از راه تواتر، و به ویژه به دلیل آنکه اغلب مورخین غیر شیعه نیز بسیاری از خطب این کتاب را به علی علیه‌السلام نسبت داده‌اند، بطلان سخن کسانی را که گفته اند نهج‌البلاغه یا بخش‌هایی‌از آن، به نادرستی به امیرالمؤمنین علیه‌السلام نسبت داده شده است، نتیجه می‌گیرد. [۱۹]
ردیه بر آن
با اینکه گرایش به تشیع در شرح نهج البلاغه زیاد است، مطالبی نیز در آن هست که با عقاید عمومی شیعه درباره امامت و مسائل تاریخی مربوط به آن سازگار نیست، مثلاً ابن ابی الحدید قبول ندارد که پیامبر صلی الله علیه و آله بر خلافت علی علیه‌السلام تنصیص کرده اند. [۲۰]
وجود این قبیل مطالب در این کتاب، بعضی از علمای امامیه را بر آن داشت که ردیه‌هایی بر آن بنویسند؛ از آن جمله است: الروح، از سید جمال‌الدین احمد بن طاووس حلی (د ۶۷۳ق/۱۲۷۴م)؛ [۲۱] (د۱۱۸۶ق/۱۷۷۲م)؛سلاسل الحدید لتقیید ابن ابی الحدید، از شیخ یوسف بن احمد بن ابراهیم الدرازی البحرانی (د۱۱۸۶ق/۱۷۷۲م)؛ الرّد علی ابن ابی الحدید، از شیخ علی بن حسن بلادی بحرانی که در ۱۳۴۰ق/۱۹۲۲م درگذشته‌است.[۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶][۲۷][۲۸]
وضعیت چاپ و نسخ
شرح نهج البلاغه بارها به چاپ رسیده (مثلاً: تهران ، ۱۲۷۱، ۱۳۰۲-۱۳۰۴ق؛ قاهره، ۱۳۲۹ق؛ بیروت، ۱۳۷۸ق) و به ویژه در میان شیعه از شهرت و اهمیت خاصی برخوردار است. یکی از کهن‌ترین نسخه‌های این شرح که صورت اجازه شرح به ابن علقمی را دارد و به احتمال قوی در حیات ابن ابی الحدید کتابت شده است، در کتابخانه مرکزی آستان قدس نگهداری می شود. [۲۹]
الفلک الدائر علی المثل السائر
الفلک الدائر علی المثل السائر، که نقدی است بر کتاب المثل السائر فی ادب الکاتب و الشاعر، از ضیاءالدین ابوالفتح معروف به ابن اثیر جزری موصلی (۵۵۸ -۶۳۷ق/۱۱۶۳-۱۲۳۹م). این کتاب از آثار مهم در بلاغت و از کتب معتبر در نقد است. [۳۰][۳۱]
السبع العلویات
السبع العلویات یا قصائد السبع العلویات، که ابن ابی الحدید آن را در ۶۱۱ق/۱۲۱۴م به نام ابن علقمی در مدائن سرود. موضوع قصاید را مدح پیغمبر صلی الله علیه و آله و علی علیه‌السلام، فتح خیبر ، فتح مکه و شهادت امام حسین علیه‌السلام تشکیل می دهد. این کتاب بارها چاپ شده است ( بمبئی ، ۱۳۰۵، ۱۳۱۶ق؛ قاهره ، ۱۳۱۷ق؛ بیروت ، ۱۳۷۴ق). ابن حماد علوی، شمس‌الدین محمد بن ابی الرضا ، رضی استرابادی ، (د ۶۸۶ق/ ۱۲۸۷م)، محفوظ بن وشاح حلی و جمعی دیگر بر این قصاید شرح نوشته‌اند. [۳۲]
نظم کتاب الفصیح ثعلب
نظم کتاب الفصیح ثعلب که ابن ابی الحدید آن را در یک شبانه‌روز به نظم آورد. [۳۳]
این کتاب که اصل آن از ابوالعباس احمد بن یحیی معروف به ثعلب کوفی نحوی (۲۰۰-۲۹۱ق/ ۸۱۶ -۹۰۴م) است، کتابی است صغیر الحجم و کثیر الفائده در لغت که مورد توجه بسیار واقع شده است. [۳۴]
سایر آثار
از دیگر آثار او کتاب العبقری الحسان، در کلام ، منطق ، طبیعی، اصول ، تاریخ و شعر [۳۵]
تعلیقات بر کتب المحصل در فلسفه و کلام و المحصول در اصول فقه از امام فخر رازی [۳۶]
الاعتبار علی‌کتاب الذریعة فی‌اصول الشریعة، از سید مرتضی علم‌الهدی (د ۴۳۶ق/۱۰۴۴م)؛ شرح مشکلات الغرر از ابوالحسن بصری ؛ الوشاح اذهبی فی علم الابی (؟) [۳۷]
و نیز دیوان او را می‌توان نام برد. [۳۸][۳۹]
وی همچنین المستصفی من علم الاصول غزالی را نقد کرده و آیات البینات زمخشری در علم کلام، منظومه ابن سینا در طب را شرح کرده است.
درگذشت
ابن ابی الحدید در حمله هلاکوخان به بغداد در ۶۵۵ق/۱۲۸۵م محکوم به قتل شد و به شفاعت ابن علقمی و وساطت خواجه نصیرالدین طوسی از مرگ نجات یافت، [۴۰]
ولی روزگارش نپایید و اندکی بعد در بغداد درگذشت.
فهرست منابع
(۱) آستان قدس، فهرست.
(۲) آقابزرگ، الذریعة.
(۳) ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م.
(۴) ابن خلکان، وفیات.
(۵) ابن فوطی، عبدالرزاق، تلخیص مجمع الا¸داب، به کوشش مصطفی جواد، دمشق، ۱۹۶۳م.
(۶) ابن کثیر، البدایة و النهایة، قاهره، ۱۳۵۱ق.
(۷) ابوالفضل ابراهیم، محمد، مقدمه بر شرح نهج البلاغة، (نک: ابن ابی الحدید در همین مآخذ).
(۸) استادی، رضا، کتابنامه نهج البلاغه، تهران، بنیاد نهج البلاغه.
(۹) بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، استانبول، ۱۳۶۴ق/۱۹۴۵م.
(۱۰) حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۳۶۰ق/۱۹۴۱م.
(۱۱) حرّ عاملی، محمد، امل الا¸مل، به کوشش سید احمد حسینی، بغداد، ۱۳۸۵ق.
(۱۲) خطیب، عبدالزهراء حسینی، مصادر نهج البلاغة و اسانیده، بیروت، ۱۳۹۵ق.
(۱۳) زریات خویی، عباس، بزم‌آورد، تهران، ۱۳۶۷ش.
(۱۴) عباس، احسان، تعلیقات بر وفیات الاعیان ابن خلکان.
(۱۵) عزّاوی، عباس، تاریخ الادب العربی فی العراق، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
(۱۶) فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
(۱۷) قمی، عباس، الکنی و الالقاب، به کوشش محمد هادی امینی، تهران، ۱۳۹۷ق.
(۱۸) سرکیس، چاپی.
(۱۹) کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
(۲۰) هندوشاه بن سنجر، تجارب السلف، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۵۷ش.
پانویس
۱. ابوالفضل ابراهیم، محمد، ج۱، ص۱۵، مقدمه بر شرح نهج البلاغة، (نک: ابن ابی الحدید در همین مآخذ).
۲. عباس، احسان، ج۷، ص۳۴۲، تعلیقات بر وفیات الاعیان ابن خلکان.
۳. ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۳، ص۱۹۹-۲۰۰، قاهره، ۱۳۵۱ق.
۴. ابن ابی الحدید، عبدالحمید، ج۸، ص۲۴۲-۲۴۳، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م.
۵. ابن فوطی، عبدالرزاق، ج ۴(۱)، ص۱۹۰-۱۹۱، تلخیص مجمع الا¸داب، به کوشش مصطفی جواد، دمشق، ۱۹۶۳م.
۶. عباس، احسان، ج۷، ص۳۴۲، تعلیقات بر وفیات الاعیان ابن خلکان.
۷. ابوالفضل ابراهیم، محمد، ج۱، ص۱۵، مقدمه بر شرح نهج البلاغة، (نک: ابن ابی الحدید در همین مآخذ).
۸. قمی، ج۱، ص۱۹۳، عباس، الکنی و الالقاب، به کوشش محمد هادی امینی، تهران، ۱۳۹۷ق.
۹. ابن ابی الحدید، عبدالحمید، ج۱، ص۱۸۵-۱۸۶، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م.
۱۰. ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۳، ص۱۹۹، قاهره، ۱۳۵۱ق.
۱۱. ابن ابی الحدید، عبدالحمید، ج۱، ص۷، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م.
۱۲. ابن ابی الحدید، عبدالحمید، ج۱، ص۹، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م.
۱۳. ابن ابی الحدید، عبدالحمید، ج۱، ص۳، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م.
۱۴. ابن ابی الحدید، عبدالحمید، ج۲۰، ص۳۴۹، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م.
۱۵. هندوشاه بن سنجر، تجارب السلف، ج۱، ص۳۵۸-۳۵۹، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۵۷ش.
۱۶. ابن ابی الحدید، عبدالحمید، ج۸، ص۲۱۸-۲۴۳، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م.
۱۷. زریات خویی، عباس، ج۱، ص۶۹ -۷۰، بزم‌آورد، تهران، ۱۳۶۷ش.
۱۸. ابن ابی الحدید، عبدالحمید، ج۱، ص۱۲۶-۱۳۰، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م.
۱۹. ابن ابی الحدید، عبدالحمید، ج۱۰، ص۱۲۸-۱۲۹، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م.
۲۰. ابن ابی الحدید، عبدالحمید، ج۲، ص۵۹، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م.
۲۱. ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق/۱۹۵۹- ۱۹۶۴م.
۲۲. حرّ عاملی، محمد، ج۲، ص۳۰، امل الا¸مل، به کوشش سید احمد حسینی، بغداد، ۱۳۸۵ق.
۲۳. آقابزرگ، الذریعة، ج۱۲، ص۲۱۰.
۲۴. آقابزرگ، الذریعة، ج۱۴، ص۱۵۸-۱۵۹.
۲۵. استادی، رضا، ج۱، ص۳۷- ۳۸، کتابنامه نهج البلاغه، تهران، بنیاد نهج البلاغه.
۲۶. خطیب، عبدالزهراء حسینی، ج۱، ص۲۱۷-۲۱۹، مصادر نهج البلاغة و اسانیده، بیروت، ۱۳۹۵ق.
۲۷. سرکیس، چاپی، ج۱، ص۲۹.
۲۸. عزّاوی، عباس، ج۱، ص۲۰، تاریخ الادب العربی فی العراق، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
۲۹. آستان قدس، فهرست، ج۵، ص۱۱۲-۱۱۳.
۳۰. ابن خلکان، وفیات، ج۵، ص۳۹۱.
۳۱. سرکیس، چاپی، ج۱، ص۳۰.
۳۲. آقابزرگ، الذریعة، ج۱۳، ص۳۹۱-۳۹۲.
۳۳. کتبی، محمد، ج۲، ص۲۵۹، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
۳۴. حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۲۷۲-۱۲۷۳، استانبول، ۱۳۶۰ق/۱۹۴۱م.
۳۵. عباس، احسان، تعلیقات بر وفیات الاعیان ابن خلکان.
۳۶. حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۶۱۴- ۱۶۱۵، استانبول، ۱۳۶۰ق/۱۹۴۱م.
۳۷. فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
۳۸. بغدادی، اسماعیل، ج۱، ص۴۸۴، ایضاح المکنون، استانبول، ۱۳۶۴ق/۱۹۴۵م.
۳۹. حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۷۹۹، استانبول، ۱۳۶۰ق/۱۹۴۱م.
۴۰. هندوشاه بن سنجر، تجارب السلف، ج۱، ص۳۵۹، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۵۷ش.
دیدگاه تان را بنویسید