همه آنچه در زندگی ۸۲ ساله آیت الله هاشمی رفسنجانی گذشت

به گزارش جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این مطلب به زندگی آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی از شخصیت های برجسته و تاثیر گذار انقلاب اسلامی اختصاص دارد که در نوزدهم دی ماه سال ۹۵ وفات یافت. با هم این مطلب را مرور می کنیم:

 

آیت الله اکبر هاشمی بهرمانی مشهور به اکبر هاشمی رفسنجانی (۱۳۱۳ - ۱۳۹۵ش) روحانی، سیاستمدار و از تاثیرگذار‌ترین شخصیت‌ های جمهوری اسلامی ایران بود. وی از یاران شاخص امام خمینی در مبارزه علیه حکومت پهلوی بود و چند بار دستگیر و زندانی شد. از موسسان جامعه روحانیت مبارز تهران، عضویت در شورای انقلاب، سرپرستی وزارت کشور، عضویت در هیات موسس حزب جمهوری، ریاست مجلس شورای اسلامی، جانشین فرماندهی کل قوا و فرماندهی جنگ، دو دوره ریاست جمهوری، ریاست شورای عالی امنیت ملی، ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام از تاسیس تا زمان درگذشت، امامت جمعه موقت تهران از سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۸۸ش، نمایندگی مردم تهران در مجلس خبرگان از ابتدای تأسیس و ریاست آن مجلس از سال ۱۳۸۶ تا ۱۳۸۹ش، و ریاست هیئت مؤسس و هیئت امنای دانشگاه آزاد اسلامی از جمله فعالیت‌ های وی پس از انقلاب بود.

 

اطلاعات فردی

اکبر هاشمی رفسنجانی

نسب میرزاعلی هاشمی بهرمانی

زادروز ۳ شهریور ۱۳۱۳ش

زادگاه بهرمان ایران

تاریخ درگذشت ۱۹ دی ۱۳۹۵ش

آرامگاه حرم امام خمینی

نام همسر عفت مرعشی

فرزندان محسن، مهدی، یاسر، فاطمه و فائزه.

 

اطلاعات سیاسی

پست‌ها: عضو شورای انقلاب، رئیس مجلس شورای اسلامی، رئیس جمهور، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام، عضو مجلس خبرگان ، جانشین فرماندهی کل قوا.

اطلاعات علمی و مذهبی

استادان: امام خمینی، آیت الله بروجردی، سید محمد محقق داماد، مرتضی حائری یزدی، سید محمد حسین طباطبایی.

وبگاه رسمی http://www.hashemirafsanjani.ir/

 

زندگینامه آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی 

آیت الله اکبر هاشمی بهرمانی در ۳ شهریور ۱۳۱۳ش در روستای بهرمان شهرستان رفسنجان در استان کرمان به دنیا آمد. پدرش میرزاعلی هاشمی بهرمانی تحصیلات حوزوی داشت و از باغداران منطقه بود که محل رجوع مسائل دینی و مادی مردم بود. مادرش ماه‌بی‌بی صفریان نام داشت. هاشمی در ۵ سالگی تحصیل قرآن، گلستان سعدی و نصاب الصبیان را در مکتب‌خانه آغاز کرد. در سال ۱۳۲۷ش و در سن ۱۴ سالگی به همراه پسرعمویش محمد هاشمیان برای تحصیل علوم دینی به قم رفت.[۱]

 

آیت الله هاشمی دروس مقدمات و سطح را در درس حسینعلی منتظری، علی مشکینی، محمد صدوقی، مصطفی اعتمادی و محمد مجاهدی حاضر شد و در درس خارج مراجعی از جمله آیات بروجردی، امام خمینی، محقق داماد، سید محمدرضا گلپایگانی، مرتضی حائری یزدی و سید شهاب الدین نجفی مرعشی شرکت کرد. همچنین فلسفه و تفسیر را از علامه طباطبایی، حسینعلی منتظری و ابوالفضل زاهدی آموخت.[۲]

 

هاشمی در سال ۱۳۳۷ش با عفت مرعشی ازدواج کرد. فاطمه، محسن، فائزه، مهدی و یاسر پنج فرزند آنان هستند.[۳]

 

درگذشت

آیت الله هاشمی رفسنجانی یکشنبه ۱۹ دی ۱۳۹۵ش، در پی سکته قلبی، به بیمارستان شهدای تجریش منتقل شد و همان روز در ۸۲ سالگی درگذشت. در ۲۱ دی ۱۳۹۵ش، آیت‌ الله خامنه‌ای در دانشگاه تهران بر پیکر او نماز اقامه کرد و پس از تشییع در حرم امام خمینی به خاک سپرده شد.[۴]

 

آثار

تفسیر راهنما

سرگذشت فلسطین (ترجمه)

امیرکبیر: قهرمان مبارزه با استعمار

آزاداندیشی اسلامی و روشنفکری اسلامی

فرهنگ قرآن (۳۳ جلد)

تفسیر راهنما

انقلاب‌ یا بعثت‌ جدید

جهان در عصر بعثت با مشارکت شهید محمدجواد باهنر

جایگاه مساجد در نظام اسلامی از منظر قرآن

السیاسة الاقتصادیة فی‌ الحکومة الاسلامیة

تحقیقی کوتاه پیرامون معجزه

خاطرات اکبر هاشمی رفسنجانی[۵]

مبارزات انقلابی و اقدامات فرهنگی تا سال ۱۳۵۷

 

ایشان در سال‌های اولیه اقامت در قم با فدائیان اسلام آشنا شد. وی به فدائیان علاقه داشت اما برخی از رفتارهای سیاسی آنان را نمی‌پسندید و جانب مرجع تقلید خود آیت الله بروجردی را می‌گرفت.[۶] وی چند سال بعد با امام خمینی آشنا شد و در جمع شاگردان وی قرار گرفت.[۷] هاشمی در سال ۱۳۳۶ش برای اولین بار با آیت‌الله خامنه‌ای آشنا شد.[۸]

 

در سال ۱۳۳۷ش که ایام تبلیغی محرم را در همدان می‌گذراند، در روز عاشورا ضمن اشاره به سرنوشت سقوط نظام سلطنتی عراق، انتقاد تندی را متوجه نظام سلطنتی پهلوی کرد که به همین دلیل دستگیر و بعد از چند روز آزاد شد.[۹]

 

آیت الله هاشمی در سال ۱۳۳۸ش با همکاری دوستان خود به‌ویژه محمدجواد باهنر و مشورت امام خمینی، نشریه مکتب تشیع را منتشر کرد.[۱۰] در این نشریه مسائل اجتماعی و سیاسی به شکل نو توسط متفکران اسلامی و فضلای حوزوی عرضه می‌ شد تا در رقابت با اندیشه‌ های مارکسیستی و ملی‌گرایانه از دیدگاه‌ های اسلامی دفاع کند.[۱۱]

 

ایشان در سال ۱۳۴۱ش و در ماجرای لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی از سوی امام خمینی به استان‌های یزد و کرمان رفت و پیام امام را به علما رساند. در ۲۱ فروردین ۱۳۴۲ پس از حادثه واقعه فیضیه دستگیر و جزء اولین طلاب به سربازی اعزام شد[۱۲] و بعد از واقعه ۱۵ خرداد پادگان را ترک کرد و بازنگشت.[۱۳] وی در سال ۱۳۴۳ش کتاب سرگذشت فلسطین نوشته اکرم زعیتر را به فارسی ترجمه کرد.[۱۴] در دوران حصرِ امام خمینی، هاشمی با همکاری دوستانش دو نشریه بعثت و انتقام را منتشر کردند.[۱۵] آیت الله هاشمی با امضای اعلامیه‌ای اعتراضی به تبعید امام خمینی توسط ساواک در تاریخ ۱۳۴۳/۱۲/۱۲ دستگیر و چهار ماه زندانی شد.[۱۶] او در ۶ دی ماه ۱۳۴۴ش در نجف‌آ‌باد در پایان یک سخنرانی برای سلامتی امام خمینی دعا کرد و دستگیر شده و به قم بازگردانده شد.[۱۷]

 

با کشف اساسنامه گروه مخفی یازده نفره از شاگردان آیت الله خمینی، هاشمی تحت تعقیب قرار گرفت و زندگی نیمه‌مخفی در پیش گرفت.[۱۸] در همین دوران کتاب «امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار» را منتشر کرد و در خلال این کتاب، اندیشه‌های اصلاحی امیرکبیر در ایران و نیاز کشور به تحول و از میان بردن مفاسد را مطرح کرد.[۱۹]

 

ساواک در سال ۱۳۵۰ش برای پیشگیری از اخلال در جشن‌های ۲۵۰۰ ساله، جمعی از روحانیان از جمله هاشمی را دستگیر کرد، ولی در سال ۱۳۵۱ش با وثیقه آزاد شد.[۲۰] وی بار دیگر به سبب فعالیت‌ های سرّی و مسافرت به خارج از کشور، در سال ۱۳۵۴ش دستگیر و تا پاییز ۱۳۵۷ش زندانی شد.[۲۱] هاشمی بعد از آزادی از زندان به همراه شهید مرتضی مطهری، شهید محمدجواد باهنر، آیت الله مهدوی کنی، آیت الله خامنه‌ای، سید شهید محمد حسینی بهشتی، جامعه روحانیت مبارز تهران را تشکیل دادند.[۲۲]

 

از شورای انقلاب تا مسئولیت‌های اجرایی پس از پیروزی انقلاب

در سال ۱۳۵۷ش با تشکیل شورای انقلاب، هاشمی به عضویت این شورا درآمد و در ساماندهی راهپیمایی‌ها و در شکل‌گیری و مدیریت اعتصاب دانشگاه تهران برای بازگشایی فرودگاه مهرآباد نقش داشت.[۲۳] او همچنین برای حل مشکل سوخت مردم در قالب هیئت اعزامی امام خمینی به مناطق نفتی سفر کرد[۲۴] و در تشکیل ستاد استقبال و تأمین امنیت رهبر انقلاب فعال بود. هاشمی در ۱۵ بهمن ۱۳۵۷ حکم امام خمینی برای نخست وزیری مهندس بازرگان را قرائت کرد.[۲۵]

 

او در بهمن ۱۳۵۷ به همراه شهید سید محمد حسینی بهشتی، آیت الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، آیت الله خامنه‌ای و شهید محمدجواد باهنر، حزب جمهوری اسلامی را تأسیس کردند تا در رقابت با گروه‌های دیگر به نیروهای همفکر انسجام دهند.[۲۶]

 

آیت الله هاشمی در ۴ خرداد ۱۳۵۸، توسط گروه فرقان مورد سوء قصد قرار گرفت، اما با کمک همسرش از ترور جان سالم به‌ در برد و زخمی شد. در پی این اتفاق،امام خمینی پیامی صادر کرد و جمله‌ای از آن پیام مشهور شد: «بدخواهان بدانند هاشمی زنده است، چون نهضت زنده است.»[۲۷]

 

در تیر ۱۳۵۸، شورای انقلاب و دولت موقت ادغام شدند و برخی از روحانیان به وزارتخانه‌ها رفتند. هاشمی به وزرات کشور رفت و نماینده شورای انقلاب و معاون سپاه پاسداران وزرات کشور شد. در این دوره، مسئولیت وزرات کشور با هاشم صباغیان بود.[۲۸] هاشمی پس از استعفای دولت موقت، سرپرست وزرات کشور شد.[۲۹]

 

ریاست مجلس شورای اسلامی

هاشمی در انتخابات اولین دوره مجلس پس از انقلاب، در ۲۴ اسفند ۱۳۵۸ از تهران به‌عنوان نفر چهاردهم انتخاب شد[۳۰] و در جایگاه ریاست مجلس قرار گرفت.[۳۱] از جمله اقدامات اساسی و جنجال‌برانگیز مجلس اول، تصویب عدم کفایب سیاسی ابوالحسن بنی صدر[۳۲] و تصویب آزادی گروگان‌های سفارت آمریکا بود.

 

آیت الله هاشمی، ۲۰ مهر ۱۳۵۹ به عضویت شورای عالی دفاع و سخنگوی آن شورا منصوب شد. یک سال بعد در ۲۱ مهر ۱۳۶۰ توسط امام خمینی به عنوان نماینده رهبری در شورای عالی دفاع منصوب و سپس جانشین فرمانده کل قوا شد.[۳۳] این مسئولیت تا پایان جنگ ادامه داشت. بعدها نحوه پایان جنگ یکی از مسائل مناقشه‌برانگیز تا زمان درگذشت وی بود. انتخابات دومین دوره مجلس شورا، پس از انقلاب بهمن ۱۳۵۷، در روز جمعه ۲۶ فروردین ۱۳۶۳ برگزار شد و آیت الله هاشمی رفسنجانی مجددا انتخاب و در جایگاه ریاست مجلس نشست.

 

دانشگاه آزاد اسلامی

آیت الله هاشمی رفسنجانی، ۳۱ اردیبهشت ۱۳۶۱، در خطبه نماز جمعه تهران برای اولین بار از طرحی به نام دانشگاه آزاد اسلامی سخن گفت. در آذر همان سال، اساسنامه دانشگاه نوشته شد. سرمایه اولیه این دانشگاه، یک میلیون تومان کمک امام خمینی بود و اولین آزمون ورودی آن در اسفند ۶۱ با شرکت ۳۲ هزار داوطلب برگزار شد. این دانشگاه دارای پنج میلیون فارغ التحصیل، ده میلیون متر مربع فضای آموزشی، هفتاد هزار عضو هیات علمی و مدرس تمام‌وقت و نیمه‌وقت است.[۳۴] ایشان از زمان تاسیس تا زمان درگذشت، ریاست هیات موسس و هیات امنای این دانشگاه را بر عهده داشت. بعد از درگذشت هاشمی، آیت الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران، علی اکبر ولایتی را به ریاست هیات موسس این دانشگاه منصوب کرد.[۳۵]

 

ریاست جمهوری

آیت الله هاشمی رفسنجانی از سال ۱۳۶۸ش تا ۱۳۷۶ش دو دوره به‌عنوان رییس جمهور انتخاب شد.[۳۶] مهمترین دغدغه‌ های این دولت، بازسازی کشور بعد از جنگ هشت ساله بود که ویرانه‌های زیادی را بر جای گذاشته بود.[۳۷] از این رو برنامه توسعه اقتصادی از اهداف اصلی این دولت بود. سیاست باز اقتصادی و وضع قوانین ضد انحصار، از جمله اقدامات این دوره بوده است. این دولت بعدها به دولت سازندگی مشهور شد. بعدها تا درگذشت هاشمی از برنامه‌های فرهنگی و سیاسی این دوره انتقاد می‌شد.[۳۸]

 

ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام

مجمع تشخیص مصلحت نظام در سال ۱۳۶۶ش و به فرمان امام خمینی تشکیل شد که در بازنگری قانون اساسی در سال ۱۳۶۸ رسماً وارد قانون اساسی شد. ریاست این مجمع از ابتدای تأسیس رسمی(۱۳۶۸ش) تا درگذشت آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی بر عهده وی بود. این مجمع سیاست‌های کلی نظام را تهیه و به رهبری ارائه می‌کند. چشم‌انداز ۲۰ ساله نظام در دوره ریاست هاشمی بر مجمع تهیه و آماده شد.

 

آیت الله هاشمی در سال ۱۳۷۸ش در انتخابات مجلس از تهران کاندیدا شد و رتبه سی‌ام را به دست آورد. او در بازشماری آرا، نفر بیستم شد. در جریان انتخابات، انتقادها و تخریب‌هایی علیه هاشمی صورت گرفته بود.[۳۹] هاشمی از رفتن به مجلس انصراف داد. او در همین زمینه گفته بود که تشخیص داده است اگر به مجلس برود تبدیل به نقطه اختلاف خواهد شد.[۴۰]

 

آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی، در سال ۱۳۸۴ش در انتخابات ریاست جمهوری شرکت کرد و در مرحله دوم انتخابات شکست خورد و محمود احمدی‌نژاد به ریاست جمهوری رسید[۴۱] هاشمی همواره از منتقدان اصلی دولت احمدی‌نژاد بود. احمدی‌نژاد نیز در دوره مبارزات انتخاباتی و دوران ریاست جمهوری، همواره از منتقدین سیاست‌ها و عملکرد آیت الله هاشمی بود.[۴۲]

 

آیت الله هاشمی رفسنجانی که از دوره اول مجلس خبرگان در این مجلس به‌عنوان نماینده تهران حضور داشت، در شهریور ۱۳۸۶ش به دنبال درگذشت آیت الله علی مشکینی رئیس فقید مجلس خبرگان، در دومین اجلاس سالانه دوره چهارم مجلس خبرگان، به ریاست این مجلس انتخاب شد[۴۳] و در سال ۱۳۸۹ش از ریاست این مجلس کنار رفت.[۴۴]

 

پانویس

۱. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۳۰.

۲. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۳۴.

۳. هاشمی، هاشمی رفسنجانی دوران مبارزه، ۱۳۷۶ش، ص۹۶.

۴. پیکر آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در حرم امام راحل به خاک سپرده شد، خبرگزاری تسنیم.

۵. کتابشناسی آیت‌الله «هاشمی رفسنجانی، پایگاه اطلاع‌رسانی کتابشناسی شیعه.

۶. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۴۴.

۷. هاشمی، هاشمی رفسنجانی دوران مبارزه، ۱۳۷۶ش، ص۱۰۳.

۸. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۴۴.

۹. هاشمی، هاشمی رفسنجانی دوران مبارزه، ۱۳۷۶ش، ص۱۴۶.

۱۰. هاشمی، هاشمی رفسنجانی دوران مبارزه، ۱۳۷۶ش، ص۱۰۴.

۱۱. روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۵۱.

۱۲. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۷۴.

۱۳. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۸۱.

۱۴. روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۸۵.

۱۵. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۹۶.

۱۶. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۹۹.

۱۷. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۶.

۱۸. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۶.

۱۹. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۶.

۲۰. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۱۳۴.

۲۱. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۱۶۸.

۲۲. روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۱۷۱.

۲۳. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۱۷۷.

۲۴. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۱۷۴.

۲۵. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۱۸۲.

۲۶. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۱۹۴.

۲۷. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۲۰۸ و ۲۰۹.

۲۸. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۲۱۴ و ۲۱۵.

۲۹. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۲۲۴.

۳۰. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۲۴۰.

۳۱. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۲۵۲.

۳۲.شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۳۰۲.

۳۳. صحیفه امام، جلد ۲۱، نسخه الکترونیک، صفحه ۵۶. تاریخ بازدید ۹۵/۱۰/۲۳.

۳۴. تاریخچه دانشگاه آزاد اسلامی، سایت دانشگاه آزاد اسلامی.

۳۵. انتصاب دکتر ولایتی به عنوان رئیس هیأت مؤسس دانشگاه آزاد اسلامی، سایت دفتر آیت الله خامنه ای، ۱۳۹۵/۱۱/۲ش.

۳۶. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۵۶۰.

۳۷. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۵۷۰.

۳۸.شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۶۱۹ و ۶۲۰.

۳۹. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۷۴۸.

۴۰. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۷۵۰.

۴۱. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۷۹۴.

۴۲.شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۸۰۴.

۴۳. شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۸۱۲.

۴۴. روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، ۱۳۹۵ش، ص۸۸۲.

 

منابع

هاشمی، محسن، هاشمی رفسنجانی دوران مبارزه، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، ۱۳۷۶ش.

شیرعلی‌نیا، حعفر، روایتی از زندگی و زمانه هاشمی رفسنجانی، نشر سایان، ۱۳۹۵ش.

صحیفه امام، جلد ۲۱، نسخه الکترونیک، صفحه ۵۶. تاریخ بازدید ۹۵/۱۰/۲۳ش.

تاریخچه دانشگاه آزاد اسلامی، سایت دانشگاه آزاد اسلامی، تاریخ بازدید ۱۳۹۵/۱۱/۲ش.

کتابشناسی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، پایگاه اطلاع رسانی کتابشناسی شیعه، تاریخ بازدید ۹۵/۱۰/۲۱ش.

انتصاب دکتر ولایتی به عنوان رئیس هیأت مؤسس دانشگاه آزاد اسلامی، سایت دفتر آیت الله خامنه ای، ۱۳۹۵/۱۱/۲ش.

بررسی کارنامه قرآن‌پژوهی اکبر هاشمی رفسنجانی