سید محمدحسن حسینی معروف به میرزای شیرازی یا میرزای بزرگ از علمای برجسته قرن چهاردهم قمری است که خدمات فراوانی به پیروان مذهب تشیع کرده است. وی فتوای تحریم تنباکو را صادر کرد و افراد برجسته ای مانند شیخ فضل الله نوری در محضرش تلمذ کرده اند.
به گزارش جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی پربار مرجع عالیقدر جهان تشیع در قرن چهاردهم، آیت الله العظمی سید محمدحسن حسینی معروف به میرزای شیرازی است که حکم تحریم تنباکو را صادر کرد.
زندگینامه میرزای شیرازی معروف به میرزای بزرگ
آیت الله سید محمد حسن حسینی (۱۲۳۰ - ۱۳۱۲ق) مشهور به میرزای شیرازی، میرزای بزرگ و میرزای مجدِّد، از مشهورترین مراجع تقلید شیعه در قرن چهاردهم و صادرکننده فتوای تحریم تنباکو. برخی او را «احیاگر قدرت فتوا» دانسته اند. پس از درگذشت شیخ مرتضی انصاری در سال ۱۲۴۳ش، به مرجعیت عام شیعه رسید و تا پایان عمر خود به مدت سی سال مرجع واحد شیعیان بود. میرزای شیرازی در ۸۲ سالگی در سامرا درگذشت و در حرم امام علی(ع) در نجف دفن شد.
اطلاعات فردی میرزای شیرازی
نام کامل: سید محمدحسن حسینی
لقب: میرازی بزرگ میرازی مجدد
تاریخ تولد: ۱۲۳۰ق
زادگاه: شیراز
محل زندگی: اصفهان، نجف
تاریخ وفات: ۱۳۱۲ق
محل دفن: حرم امام علی(ع)
اطلاعات علمی میرزای شیرازی
استادان: شیخ انصاری و صاحب جواهر
شاگردان: شیخ فضل‌الله نوری، عبدالکریم حائری یزدی، میرزای دوم، آخوند خراسانی
محل تحصیل: ایران و عراق
تألیفات: حاشیه بر نجاة العباد، حاشیه بر اللمعة الدمشقیة، کتاب الطهاره
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی میرزای شیرازی
سیاسی: فتوای تحریم تنباکو
اجتماعی: تأسیس حوزه علمیه سامرا
آیت الله سید محمدحسن حسینی، ۱۵ جمادی‌الاول ۱۲۳۰ق (۴ اردیبهشت ۱۱۹۴ش) در شیراز متولد شد و پدرش، میرزا محمود، از عالمان دین بود.[۱] میرزا محمدحسن، پدرش را در کودکی از دست داد و تحت سرپرستی دایی اش، میرزا حسین موسوی، معروف به مجدالاشراف، قرار گرفت.[۲]
میرزا محمدحسن، در سال های اقامت در اصفهان، و در بین ۱۷ تا ۲۰ سالگی با دخترعموی خود ازدواج کرد و صاحب یک دختر و یک پسر به نام علی شد. همسر اول میرزای شیرازی، ۱۳۰۳ق درگذشت. او همسر دیگری هم داشت که از او صاحب پسری به نام محمد و همچنین یک دختر شد.[۳]
میرزای شیرازی در سال ۱۲۸۷ق برای انجام اعمال حج به مکه رفت. در این سفر، شریف مکه به دیدار میرزا آمد و او را به خانه خود برد. میرزا حسن در این سفر قصد اقامت دائمی در مدینه داشت و زمانی که این امر ممکن نشد، تصمیم به مجاورت در مشهد گرفت. اما در نهایت به سامرا رفت و تا پایان عمر در آن شهر سکونت داشت.[۴]
میرزای بزرگ، دوشنبه ۲۴ شعبان ۱۳۱۲ق برابر با ۱ اسفند ۱۲۷۳ هجری شمسی، در ۸۲ سالگی در سامرا درگذشت و در یکی از حجرات صحن حرم امیرالمومنین علیه السلام دفن شد.[۵] برخی دلیل مرگ میرزای شیرازی را بیماری برونشیت یا سل دانسته اند و برخی دیگر، درگذشت او را حاصل مسموم شدن از سوی مزدوران دولت انگلیس می دانند.[۶]
تحصیلات میرزای شیرازی
میرزا حسن از چهار سالگی به مکتب رفت و قرائت قرآن کریم و کتاب های معمول ادبیات فارسی را در دو سال به پایان رساند و از شش سالگی، به آموختن صرف و نحو عربی پرداخت و در هشت سالگی تحصیل مقدمات را به پایان رساند و از آن پس میرزا ابراهیم شیرازی، آیات و روایات و وعظ و خطابه را به او می آموخت.[۷] میرزا محمدحسن هشت ساله، به خواست استادش، یک بار بعد از نماز ظهر و عصر در مسجد وکیل شیراز، از منبر بالا رفت و پاره ای از کتاب اخلاقی ابواب الجنان را از حفظ برای مردم خواند.[۸] او در نوجوانی، کتاب شرح لمعه را در حوزه علمیه شیراز تدریس می کرد.[۹]
او سپس به فراگرفتن فقه و اصول مشغول شد و در ۱۲ سالگی پای درس شیخ محمدتقی شیرازی، بزرگترین مدرّس شرح لمعه در شیراز نشست. وی در ۱۸ سالگی به توصیه استادش برای ادامه تحصیل به اصفهان رفت.[۱۰] میرزا محمدحسن پیش از هجرت به اصفهان، مدتی در جایگاه پدرش به نویسندگی دیوان پرداخت.[۱۱]
تحصیل در اصفهان
میرزای شیرازی، ۱۷ صفر ۱۲۴۸ق (۱۲۱۱ش) وارد اصفهان شد و در مدرسه صدر ساکن شد[۱۲] و در درس شیخ محمدتقی اصفهانی نویسنده کتاب هدایة المسترشدین شرکت کرد.[۱۳] او در جلسه درس خصوصی محمدتقی اصفهانی هم حاضر می شد، اما پس از درگذشت استادش در اواخر ۱۲۴۸ق، سید حسن بیدآبادی، معروف به میر سید حسن مدرّس را به استادی برگزید و پیش از آغاز ۲۰ سالگی، از وی اجازه اجتهاد دریافت کرد.[۱۴] او ۱۰ سال در اصفهان اقامت داشت و علاوه بر بیدآبادی، در درس محمدابراهیم کلباسی هم شرکت می کرد.[۱۵]
تحصیل در کربلا و نجف
میرزا حسن در ۲۹ سالگی، (۱۲۵۹ق/۱۲۲۱ش) به کربلا رفت و در درس عالمانی همچون محمد حسن نجفی (صاحب جواهر)، حسن کاشف‌الغطا (پسر جعفر کاشف الغطاء)، شیخ مشکور حولائی و سید ابراهیم قزوینی حضور یافت. میرزای شیرازی پس از این خود را از ادامه تحصیل در کربلا بی‌نیاز دید و قصد کرد به وطن بازگردد. او اما در سفری که به نجف کرد تا پس از زیارت حرم امام علی(ع) به ایران بازگردد، با مقام علمی شیخ مرتضی انصاری آشنا شد و قصد کرد برای همیشه در نجف بماند.[۱۶]
او از شاگردان خاص شیخ انصاری بود و رابطه ای ویژه با استادش داشت. شیخ انصاری، تصحیح کتاب مهم فرائد الاصول خود را به میرزای شیرازی سپرد.[۱۷] معروف است که شیخ انصاری بارها می گفت من درسم را برای سه نفر می گویم: محمدحسن شیرازی، میرزا حبیب الله رشتی و حسن نجم‌آبادی.[۱۸] او در درس شیخ انصاری کم سخن می گفت و معروف است که هنگام سخن گفتن صدایش به قدری آرام بود که شیخ برای شنیدن آن ناچار به سمت او خم م ی‌شد و شاگردان را امر به سکوت کرده و می‌گفت: «جناب میرزا سخن می‌گوید.»[۱۹]
مرجعیت
پس از درگذشت شیخ انصاری در سال ۱۲۸۱ق، شاگردان نزدیک او از جمله میرزا حسن آشتیانی، حسن نجم‌آبادی، میرزا عبدالرحیم نهاوندی و میرزا حبیب الله رشتی برای معرفی مرجع تقلید جدید، شورایی تشکیل دادند و به پیشنهاد میرزای آشتیانی، همگی بر صلاحیت میرزا محمدحسن شیرازی صحه نهادند.[۲۰] میرزای شیرازی ابتدا مخالف مرجعیت خود بود و حسن نجم‌آبادی را شایسته می دانست، اما سرانجام با اصرار علما و فقها، مرجعیت شیعیان را پذیرفت.[۲۱]
فقها و اصولیان، جایگاه علمی میرزای شیرازی را با استادش شیخ انصاری مقایسه کرده و برخی وی را برتر از شیخ دانسته اند.[۲۲]
نهضت تنباکو
یکی از مهمترین حوادثی که در ایام زعامت او رخ داد، نهضت تحریم تنباکو بود. پس از اعطای امتیاز انحصار توتون و تنباکو به کمپانی رژی در چهار شهر ایران، مردم به پیشتازی چهار تن از شاگردان میرزای شیرازی، دست به اعتراضات گسترده ای زدند. شیخ فضل الله نوری در تهران، آقانجفی اصفهانی در اصفهان، سید علی‌اکبر فال اسیری در شیراز و میرزا جواد مجتهد تبریزی در تبریز، رهبران این قیام بودند.[۲۳] حکم تاریخی او درباره انحصار تنباکو در زمان ناصرالدین شاه، چنان مردم را به صحنه کشاند که شاه قاجار، مجبور به فسخ قرارداد تنباکو شد.[۲۴] متن حکم بدین شرح است: «بسم الله الرحمن الرحیم الیوم استعمال تنباکو و توتون بِأَیِّ نَحْوٍ کانْ در حکم محاربه با امام زمان علیه‌السلام است. حَرَّرَهُ الاَقَلُّ محمدحسن الحسینی.»[۲۵]
شاگردان
بسیاری از چهره های برجسته تشیع، از شاگردان میرزای شیرازی بوده اند. برخی از این شاگردان عبارتند از:
میرزا محمدتقی شیرازی، مشهور به میرزای شیرازی دوم یا میرزای شیرازی کوچک
عبدالکریم حائری یزدی، بنیانگذار حوزه علمیه قم
میرزا حسین نائینی، در اواخر عمر میرزای شیرازی، کاتب و نویسنده او بود.[۲۶]
شیخ فضل‌الله نوری
محمدکاظم خراسانی
سید محمدکاظم یزدی[۲۷]
میرزا حسین نوری
سید اسماعیل صدر
محمد تقی آقا نجفی اصفهانی
سید علی‌اکبر موسوی خوانساری
میرزا اسماعیل شیرازی (پسر عموی میرزای شیرازی)
سید علی‌اکبر فال اسیری
سید حبیب الله برهانی
میرزا محمد ارباب قمی
اقدامات سیاسی و اجتماعی
میرزای شیرازی بیش از هر چیز با تحریم تنباکو پس از اعطای امتیاز انحصاری توتون و تنباکو به کمپانی رژی شناخته می شود؛ اما او علاوه بر این اقدام تاریخی، دست به تحرکات سیاسی و اجتماعی فراوان دیگری هم زده است:
ارسال تلگراف به ملکه انگلستان برای جلوگیری از ادامه قتل عام شیعیان افغانستان توسط عبدالرحمن محمدزایی در سال ۱۳۰۹ق[۲۸]
تلاش برای تحکیم وحدت شیعه و سنی از طریق تقویت حوزه علمیه تشیع در شهر سنی‌نشین سامرا، پرداخت مستمری و کمک های مادی به طلاب و علمای سنی، برخورد با اختلاف‌افکنان بین شیعه و سنی و...[۲۹]
تربیت و اعزام مبلغان ویژه برای مناطق حساس و زیر سلطه نظیر هند، کشمیر، افغانستان، قفقاز و عراق[نیازمند منبع]
پانویس
۱. مدنی بجستانی، «میرزای شیرازی»، ص۶۴۳.
۲. حسینی فسایی، فارسنامه ناصری، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۹۷۴؛ مطلبی، «نجوم امت: حضرت آیت الله العظمی حاج میرزا سید محمدحسن شیرازی»، ص۶۶.
۳. مدنی، میرزای شیرازی: احیاگر قدرت فتوا، ۱۳۷۱ش، ص ۳۸.
۴. مطلبی، «نجوم امت: حضرت آیت الله العظمی حاج میرزا سید محمدحسن شیرازی»، ص۷۲.
۵. الروزدری، تقریرات آیة الله المجدد الشیرازی، مؤسسه آل البیت، مقدمة الکتاب، ص۶۸.
۶. مدنی بجستانی، «میرزای شیرازی»، ص۳۹۲.
۷. مدنی، میرزای شیرازی: احیاگر قدرت فتوا، ۱۳۷۱ش، ص۲۷.
۸. مدنی، میرزای شیرازی: احیاگر قدرت فتوا، ۱۳۷۱ش، ص۲۸.
۹. مدنی بجستانی، «میرزای شیرازی»، ص۳۸۵.
۱۰. مطلبی، «نجوم امت: حضرت آیت‌الله العظمی حاج میرزا سید محمدحسن شیرازی»، ص۶۷.
۱۱. مدنی، میرزای شیرازی: احیاگر قدرت فتوا، ۱۳۷۱ش، ص۳۰ و ۳۱.
۱۲. مطلبی، «نجوم امت: حضرت آیت الله العظمی حاج میرزا سید محمدحسن شیرازی»، ص۶۷.
۱۳. آقابزرگ تهرانی، هدیة الرازی الی الإمام المجدد الشیرازی، ۱۳۸۸ق، ص۱۷؛ مدنی، میرزای شیرازی: احیاگر قدرت فتوا، ۱۳۷۱ش، ص۳۵.
۱۴. مدنی، میرزای شیرازی: احیاگر قدرت فتوا، ۱۳۷۱ش، ص۳۷.
۱۵. مطلبی، «نجوم امت: حضرت آیت الله العظمی حاج میرزا سید محمدحسن شیرازی»، ص۶۸.
۱۶. مطلبی، «نجوم امت: حضرت آیت الله العظمی حاج میرزا سید محمدحسن شیرازی»، ص۶۹؛ مدنی بجستانی، «میرزای شیرازی»، ص۳۸۶.
۱۷. مدنی بجستانی، «میرزای شیرازی»، ص۳۸۷.
۱۸. مؤسسه فرهنگی هنری قدر ولایت، در مشروطه چه گذشت؟، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۶۳۴.
۱۹. مطلبی، «نجوم امت: حضرت آیت الله العظمی حاج میرزا سید محمدحسن شیرازی»، ص۷۰.
۲۰. مطلبی، «نجوم امت: حضرت آیت الله العظمی حاج میرزا سید محمدحسن شیرازی»، ص۷۱.
۲۱. مدنی بجستانی، «میرزای شیرازی»، ص۳۸۷ و ۳۸۸.
۲۲. شبیری زنجانی، جرعه ای از دریا، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۱۱۱.
۲۳. اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۴-۱۰۸.
۲۴. بامداد، شرح حال رجال ایران، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۳۳۸؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۱۳۷۷ش، ص۱۷۲-۱۷۳.
۲۵. اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۱۳۷۷ش، ص۱۱۷-۱۱۸.
۲۶. مدنی، میرزای شیرازی: احیاگر قدرت فتوا، ۱۳۷۱ش، ص۷۹.
۲۷.مدنی بجستانی، «میرزای شیرازی»، ص۳۸۷.
۲۸. مدنی بجستانی، «میرزای شیرازی»، ص۳۸۸.
۲۹. مؤسسه فرهنگی هنری قدر ولایت، در مشروطه چه گذشت؟، ۱۳۸۹ش، ص۶۳۸؛ مدنی بجستانی، «میرزای شیرازی»، ص۳۸۹.
منابع
اصفهانی کربلایی، حسن، تاریخ دخانیه: یا تاریخ وقایع تحریم تنباکو، به کوشش رسول جعفریان، قم، دفتر نشر الهادی، ۱۳۷۷ش.
الروزدری، علی، تقریرات آیة الله المجدد الشیرازی، تحقیق: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، الطبعة الاولی، بی‌تا.
حسینی فسایی، میرزا حسن، فارسنامه ناصری، تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسایی، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۲ش.
شبیری زنجانی، سید موسی، جرعه‌ای از دریا، قم: مؤسسه کتابشناسی شیعه، ۱۳۸۹ش.
مدنی بجستانی، سید محمود، «میرزای شیرازی: احیاگر قدرت فتوا»، در گلشن ابرار، ج۱، تهیه و تدوین جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، زیرنظر پژوهشکده باقرالعلوم وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی، قم، نشر معروف، ۱۳۸۵ش.
مدنی، سید محمود، میرزای شیرازی؛ احیاگر قدرت فتوا، قم، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، زمستان ۱۳۷۱ش.
مطلبی، سید ابوالحسن، «نجوم امت: حضرت آیت الله العظمی حاج میرزا سید محمدحسن شیرازی»، در مجله نور علم: نشریه جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بهمن ۱۳۷۰-اردیبهشت ۱۳۷۱ش، ش۴۳-۴۴.
مؤسسه فرهنگی هنری قدر ولایت، در مشروطه چه گذشت؟، تهران، قدر ولایت، ۱۳۸۹ش.
