آیت الله محمدتقی مصباح یزدی متولد ۱۳۱۳ در یزد از اساتید حوزه علمیه قم بود. او نزد اساتیدی همچون امام خمینی، آیت الله بروجروی، آیت الله بهجت شاگردی کرد و پس از سال ها تلاش در زمینه های دینی سرانجام در غروب روز جمعه دوازدهم دی ماه سال ۹۹ وفات یافت.
به گزارش جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که به لطف روح بزرگشان مفید فایده افتد. این مطلب که برگرفته از سایت ویکی شیعه است به زندگی فیلسوف و مفسر قرآن مرحوم آیت الله محمد تقی مصباح یزدی اختصاص دارد که با هم مرور می کنیم:
آیت الله محمدتقی مصباح یزدی (متولد ۱۳۱۳ش) مجتهد، فیلسوف، مفسر قرآن و از اساتید حوزه علمیه قم بود. ریاست مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، عضویت در مجلس خبرگان رهبری، عضویت در شورای عالی انقلاب فرهنگی، عضویت در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و ریاست شورای عالی مجمع جهانی اهل بیت از سوابق او است.
اطلاعات فردی آیت الله مصباح یزدی
تاریخ تولد: ۱۳۱۳ش
زادگاه: یزد
محل زندگی: قم
تاریخ وفات: دوازدهم دی ماه ۱۳۹۹
اطلاعات علمی
استادان: آیت‌الله بروجردی • امام خمینی • علامه طباطبایی • آیت‌الله اراکی • آیت‌الله بهجت
محل تحصیل: یزد • قم
تألیفات: آموزش فلسفه • اخلاق در قرآن • انسان‌شناسی در قرآن • آذرخشی دیگر از آسمان کربلا • نظریه سیاسی اسلام
فعالیت های اجتماعی-سیاسی
سیاسی: نمایندگی دوره دوم، سوم و چهارم مجلس خبرگان رهبری
او معتقد به اسلام حداکثری بود، قرائت های مختلف از دین را رد کرده و معتقد به مرجعیتِ روحانیت در تفسیر دین بود. از نظر او فرهنگ اسلامی با فرهنگ غرب سازگار نیست، آیت الله مصباح یزدی از مهم‌ترین نظریه‌پردازان و مدافعان نظریه ولایت مطلقه فقیه در ایران است.
آیت الله مصباح یزدی آثار متعددی درباره علوم اسلامی از جمله تفسیر، فلسفه و معارف اسلامی دارد. کتاب های «آموزش فلسفه»، «اخلاق در قرآن» و «نظریه سیاسی اسلام» از جمله آثار اوست.
زندگینامه آیت الله مصباح یزدی
آیت الله محمدتقی مصباح یزدی در سال ۱۳۱۳ش در شهر یزد متولد شد. پس از تحصیلات دوره ابتدایی در سال تحصیلی ۲۶ـ۱۳۲۵ش با تاثیر از یکی از اقوام به نام شیخ احمد آخوندی برای تحصیلات دینی وارد مدرسه علمیه شفیعیه یزد شد و دروس مقدمات حوزوی را در یزد خواند.[۱] او در کنار دروس رسمی حوزه، برخی از علوم دیگر مانند فیزیک، شیمی، فیزیولوژی و زبان فرانسه را پیش یک روحانی به نام «محقّقی رشتی» آموزش دید.[۲]
ایشان برای ادامه تحصیل به نجف مهاجرت کرد؛ اما بعد از شش ماه سکونت، به سبب وضع نابسامان مالی خانواده‌اش، به یزد بازگشت.[۳]
آیت الله محمدتقی مصباح یزدی به قم مهاجرت کرد و در دروس مکاسب، کفایه و شرح منظومه شرکت کرد، سپس در درس خارج فقه آیت‌الله بروجردی و امام خمینی حاضر شد. او همچنین در این دوران با علامه طباطبایی آشنا شد و در جلسات درس و اخلاق وی شرکت کرد. او به مدت ۱۵ سال در دروس آیت الله بهجت شرکت کرد.[۴] آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی در دوران تحصیل با محمدحسین بهجتی اردکانی، علی بهجتی، علی پهلوانی، میرزا حسن نوری و علی‌اکبر مسعودی خمینی دوست و هم‌درس بود.[۵]
محمدعلی نحوی، عبدالحسین عجمین، سید علیرضا مدرّسی، میرزا محمد انواری، شیخ مرتضی حائری، شیخ عبدالجواد جبل عاملی و آیت الله اراکی از دیگر اساتید وی بودند.[۶]
تدریس
آیت الله مصباح یزدی تدریس تفسیر، مباحث اخلاقی و تربیتی را از مدرسه علمیه حقانی آغاز کرد و در همین مدرسه کتاب های فلسفتنا و اقتصادنا نوشته سید محمدباقر صدر را درس می داد. در سال های بعد در مؤسسه های در راه حق، باقرالعلوم و امام خمینی اسفار اربعه، شفا و... را تدریس می کرد.[۷]
شاگردان
آیت‌الله مصباح یزدی از دوران طلبگی تدریس را آغاز کرد. برخی از شاگردان او عبارتند از:
غلامرضا فیاضی
محمود رجبی
مرتضی آقاتهرانی
عباسعلی شاملی
سید احمد رهنمایی
محسن غرویان
اکبر میرسپاه
سید محمد غروی
محمدعلی شمالی[۸]
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
فعالیت های آیت الله مصباح یزدی در دو مقطع زمانی سال های ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش و ۱۳۵۶-۱۳۵۷ش بیشتر دیده می شود برخی از آنها عبارتند از:
وی از نویسندگان نشریات بعثت و انتقام بود. نخستین شماره نشریه بعثت در آذرماه ۱۳۴۲ش منتشر شد. نشریه انتقام نیز از تاریخ ۲۹ آذر ۴۳ به عنوان دومین نشریه مخفی دانشجویان حوزه علمیه قم، به وسیله وی منتشر شد و انتشار آن تا تاریخ ۱۵ مهر ۱۳۴۴ ادامه یافت و ۸ شماره از آن منتشر شد. این نشریات رویکرد سیاسی داشته و به انتقاد از حکومت پهلوی می‌پرداختند.[۹]
عضویت در جمعیت یازده نفره. در اوایل سال۱۳۴۳ش جمعی از علما و مدرسین حوزه علمیه قم، به منظور انسجام بخشیدن به مبارزات سیاسی، گروهی سری به نام "جمعیت یازده نفره" را تشکیل دادند. اعضای گروه به نام اصلاح حوزه تلاش می کردند تا مرکزیتی برای مبارزه با حکومت پهلوی به‌وجود بیاورند.[۱۰]
آیت الله مصباح یزدی برخی از اعلامیه ها و نامه های سیاسی سال های قبل از انقلاب علیه حکومت پهلوی را امضا کرده است. از جمله نامه فضلا و مدرسین حوزه علمیه قم در تاریخ ۸ مهر ۴۲ به هیئت دولت وقت نسبت به بازداشت امام خمینی است. نامه دیگر اعتراض فضلای یزد در اسفند ۱۳۴۳ش به هویدا، نخست وزیر وقت در اعتراض به تبعید امام خمینی به ترکیه است. امضای دیگر در اعلامیه حادثه کشتار یزد در ۱۶ فروردین ۵۷ دیده می شود. نامه جمعی از استادان حوزه علمیه قم به رئیس جمهور فرانسه در حمایت از امام خمینی در آذرماه ۵۷ نیز به امضای آیت الله مصباح یزدی رسیده بود.[۱۱]
مسئولیت‌های آیت الله مصباح یزدی
با تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی، مصباح یزدی به عضویتِ آن درآمد و به منظور اسلامی سازی متون درسی دانشگاه ها، دفتر همکاری های حوزه و دانشگاه تاسیس شد که او از فعالان اصلی این دفتر بود.
آیت الله مصباح یزدی در دوره های دوم مجلس خبرگان رهبری نماینده مردم خوزستان، در دوره سوم و چهارم نماینده مردم تهران در آن مجلس بود.[۱۲]
او از خرداد ۱۳۷۶ش تا آبان ۱۳۹۱ش رییس شورای عالی مجمع جهانی اهل بیت بود.[۱۳]
آیت الله مصباح در سال ۱۳۷۶ش، قبل از خطبه های نماز جمعه تهران سخنرانی می کرد که بعدها این سخنرانی ها در دو جلد کتاب به نام «نظریه سیاسی اسلام» منتشر شد.[۱۴]
آیت الله مصباح یزدی عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود[۱۵] او در سال‌های اخیر در جلسات شرکت نمی کرد.
از سال ۱۳۹۰ش گروهی از شاگردان و علاقه مندان آیت‌الله مصباح یزدی، تشکلی سیاسی به نام جبهه پایداری تشکیل دادند آنها آیت الله مصباح یزدی را عضو شورای فقهای تشکل معرفی کردند، آیت الله مصباح یزدی اساسنامه آنها را تأیید کرد[۱۶] و به آنها مشورت می داد اما عضویت رسمی را قبول نکرده بود.[۱۷]
فعالیت های علمی
در ۱۳۴۶ش آیت الله مصباح یزدی به دعوت آیت الله بهشتی به مدرسه علمیه حقانی رفت و بخشی از مدیریت آن مجموعه را به عهده گرفت اما بعدها به تدریس تفسیر، فلسفه و فقه اکتفا کرد.[۱۸] از ۱۳۵۳ش به بعد، جنجال بین طرفداران و مخالفان شریعتی در مدرسه حقانی جدی شد. آیت الله مصباح و گروهی از طلاب مخالف شریعتی بودند. آنان برداشت های شریعتی از اسلام را انحرافی می‌دانستند. این اختلافات باعث شد شهید قدوسی مدیر مدرسه حقانی تعدادی از موافقان و مخالفان را از مدرسه اخراج کرد و آیت‌الله مصباح نیز مدرسه حقانی را ترک کرد.[۱۹]
با تشکیل بخش آموزش مؤسسه در راه حق، آیت الله مصباح یزدی برای همکاری به این موسسه دعوت شد. این مؤسسه در راستای پاسخگویی به شبهات دینی تأسیس شده بود و بخش آموزشی آن با پذیرش تعدادی از طلاب کار خود را آغاز کرد و چند دوره آموزشی در این زمینه برگزار کرد. با توسعه فعالیت های بخش آموزش مؤسسه در راه حق، این برنامه ها توسعه پیدا کرد[۲۰] و به تأسیس «بنیاد فرهنگی باقرالعلوم(ع)» انجامید که توسط آیت‌الله مصباح یزدی اداره می شد.[۲۱]
در سال ۱۳۷۴ش مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی با هدف تبیین و به‌کارگیری معارف اسلامی در رشته های مختلف علوم انسانی و تربیت پژوهشگر در معارف اسلامی و علوم انسانی پایه‌گذاری شد. این موسسه با نظارت آیت الله مصباح یزدی اداره می شد.[۲۲]
از تابستان ۱۳۷۵ش با مسئولیت مصباح یزدی و همکاری سازمان بسیج مستضعفان، «طرح ولایت» آغاز شد. هدف این برنامه آشنا کردن اساتید و دانشجویان با مبانی اندیشه اسلامی بود. متون این دوره ها خلاصه‌ای از اندیشه های آیت‌الله مصباح یزدی و شاگردان او است.[۲۳]
درس اخلاق آیت الله مصباح یزدی سال‌هاست که در دفتر آیت الله خامنه‌ای در قم برگزار می شود.
گفتگو و مناظره
آیت الله مصباح یزدی در سال ۱۳۶۰ش و با اوج‌گیری فعالیت گروه های مارکسیستی، در مناظره ای که با حضور احسان طبری، فرخ نگهدار و عبدالکریم سروش برگزار شد حاضر شد. مصباح یزدی و سروش به نقد دیدگاه های مارکسیستی پرداختند. این گفتگوها از تلویزیون جمهوری اسلامی پخش شد. آیت الله مصباح به نقد این تفکر ادامه داد و کتاب شش جلدی «پاسداری از سنگرهای ایدئولوژیک» حاصل نقدهای او بر اندیشه های مارکسیستی است که جلد اول آن در سال ۱۳۶۰ش و پنج جلد دیگر در سال‌های بعد منتشر شد.[۲۴]
ایشان پس از ۲ خرداد ۱۳۷۶ش نیز در مناظره ای تلویزیونی با محمدجواد حجتی کرمانی حاضر شد. محور گفتگو نقد سیاست های فرهنگی دولت وقت (سید محمد خاتمی) بود و آیت الله مصباح که موافق سیاست های دولت نبود، به عنوان منتقد در این مناظره حاضر شده بود.[۲۵]
اندیشه‌های آیت الله مصباح یزدی
آیت الله مصباح یزدی در حوزه های مختلف اندیشه دینی تالیفات متعددی دارد او در آثار خود نظام فکری خود را ارائه کرده است. تفسیر حداکثری از دین، غیریت‌سازی با فرهنگ غربی، نفی قرائت های متعدد از دین، مرجعیت روحانیت در دین‌شناسی و دفاع از ولایت مطلقه فقیه از جمله اندیشه های اوست.
تفسیر حداکثری از دین
در اندیشه آیت الله مصباح یزدی، دین مجموعه ای فراگیر از دستورات و احکام است که دنیا و آخرت انسان را دربرمی‌گیرد و همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی انسان را در پوشش خود قرار می دهد. از نظر او دین جهت ارزشی پدیده ها را مشخص می کند؛ یعنی ارزش‌یابی و بیان کیفیت استفاده از آنها برای زندگی در جهت سعادت وظیفه دین است اما کیفیت پیدایش آنها را علم بیان می‌کند.[۲۶]
تعارض فرهنگ اسلامی و غربی
آیت الله مصباح، پذیرش یا سازش با فرهنگ غربی را به عنوان فرهنگ کفر والحاد رد می کند. هرچند که به ضروت استفاده از تکنولوژی مدرن باور دارد. از نگاه او اومانیسم، سکولاریسم و لیبرالیسم عناصر اصلی فرهنگ کفر و الحاد است و در برابر آن خدامحوری، اصالت دین و ولایت‌فقیه و محدود بودن قانونی فعالیت انسان در دایره اطاعت از خدا عناصر اصلی تفکر اسلامی است. این دو فرهنگ در برابر هم قرار دارند: فرهنگ اول انسان را به آزادی مطلق از همه چیز، حتی آزادی از اطاعت خداوند، دعوت می کند و فرهنگ دوم ما را به اطاعت محض از خداوند دعوت می کند.[۲۷]
نفی قرائت‌های متعدد از دین
از نگاه مصباح، قرائت های متعدد از دین قابل پذیرش نبوده و احکام و گزاره‌های دینی روشن و واضح‌اند و فهم آنها نیاز به تفسیر و توجیهات علمی ندارد.[یادداشت ۱][۲۸]
مرجعیت روحانیت در دین شناسی
آیت الله مصباح با نظریه‌پردازی روشنفکران در حوزه دین مخالف است و فقط دیدگاه و تفسیر علما را معتبر و تخصصی می داند. [یادداشت ۲][۲۹]
ولایت فقیه
آیت الله مصباح معتقد به ولایت مطلقه فقیه است و از مدافعان اصلی این نظریه است.[۳۰] از نظر او ولایت فقیه تنها شکل ممکن حکومت اسلامی محسوب می شود و حکومت اسلامی فقیه از همه اختیارات معصوم برخوردار است. او ولی‌فقیه را منصوب از سوی خداوند دانسته، و برای مردم نقشی در مشروعیت بخشی به ولایت فقیه قائل نیست.[۳۱] در چارچوب این تفکر، ولی فقیه در جایگاهی برتر از قانون قرار می‌گیرد و در واقع قانون اساسی اعتبار خود را از امضای ولی فقیه به دست می‌آورد و نه بالعکس. و رای و خواست مردم بعد از تایید ولی فقیه اعتبار به دست می‌آورد.[۳۲]
آثار آیت الله مصباح یزدی
آثار آیت الله مصباح یزدی در زمینه تفسیر قرآن، فلسفه اسلامی، عقاید و کلام، اخلاق و اندیشه سیاسی اسلام است.[۳۳] پایگاه اطلاع‌رسانی آیت الله مصباح یزدی بیش از صد مورد از این آثار را فهرست کرده و متن بسیاری از آنان را نیز در دسترس گذاشته است.[۳۴]
از آثار او می توان به این موارد اشاره کرد:
معارف قرآن. وی در این اثر نه جلدی به تفسیر موضوعی قرآن در موضوعاتی همچون خداشناسی، انسان‌شناسی، جهان‌شناسی، راه و راهنماشناسی، قرآن‌شناسی، اخلاق، جامعه و تاریخ و حقوق و سیاست پرداخته است. بخش هایی از این اثر به زبان انگلیسی و اردو ترجمه شده است.[۳۵]
آموزش فلسفه. این کتاب مجموعه درس های مصباح یزدی است که به همت برخی شاگردان او تنظیم و گردآوری شد و سپس به قلم خود او تکمیل شد. این کتاب، در برخی مراکز حوزوی و دانشگاهی به عنوان متن آموزشی مورد استفاده قرار گرفته است. مباحث معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی و خداشناسی سه بخش عمده این کتاب به شمار می رود. این کتاب به زبان انگلیسی، عربی، و بخش هایی از آن به روسی و بوسنیایی ترجمه شده است.[۳۶]
آموزش عقاید. این کتاب، درس های وی درباره کلام اسلامی است که بعدها به قلم خود نگاشته و منتشر شد. این کتاب، متن درسی حوزه های علمیه در موضوع کلام است و به زبان های مختلف مانند انگلیسی، عربی، اسپانیولی، روسی و هندی ترجمه شده است.[۳۷]
پانویس
۱. صنعتی، گفتمان مصباح، ۱۳۸۷ش، ص۴۲.
۲. صنعتی، گفتمان مصباح، ۱۳۸۷، ص۵۴.
۳. صنعتی، گفتمان مصباح، ۱۳۸۷ش، ص۴۲.
۴. صنعتی، گفتمان مصباح، ۱۳۸۷، ص۴۲ و ۴۳.
۵. آشنایی با استاد، زندگینامه، ابعاد علمی، دوستان دوره تحصیل، سایت اطلاع‌رسانی آثار آیت‌االله مصباح یزدی، تاریخ بازدید ۹۶/۷/۲.
۶. صنعتی، گفتمان مصباح، ۱۳۸۷ش، ص۴۲ و ۴۳.
۷. آشنایی با استاد، زندگینامه، ابعاد علمی، تدریس، سایت اطلاع‌رسانی آثار آیت‌الله مصباح یزدی، تاریخ بازدید ۹۶/۷/۲۵.
۸. آشنایی با استاد، سایت اطلاع رسانی آثار آیت‌الله مصباح یزدی، تاریخ بازدید ۹۶/۷/۲۴.
۹. عربی، اندیشه ماندگار، ص۱۵۹.
۱۰. عربی، اندیشه ماندگار، ص۱۶۱.
۱۱. جعفربگلو، سوابق علامه مصباح‌یزدی در مبارزه با رژیم پهلوی، سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ بازدید ۹۶/۷/۲۹
۱۲. صنعتی، گفتمان مصباح، ۱۳۸۷ش، ص۱۹۸.
۱۳. آشنایی با مجمع جهانی اهلبیت، سایت مجمع جهانی اهلبیت، تاریخ بازدید ۱۳۹۶/۸/۴.
۱۴. معرفی کتاب نظریه سیاسی اسلام، سایت اطلاع‌رسانی آثار آیت‌الله مصباح یزدی، تاریخ بازدید ۱۳۹۶/۸/۶.
۱۵. اعضای جامعه مدرسین، سایت جامعه مدرسین، تاریخ بازدید ۱۳۹۶/۸/۴.
۱۶. «گفتگوی مرتضی آقا تهرانی با خبرگزاری فارس»،
۱۷. گفتگوی آیت‌الله مصباح یزدی با هفته‌نامه ۹دی، شماره ۳۵، دی ماه ۱۳۹۰ش.
۱۸. جعفریان، جریان‌ها و سازمانهای مذهبی-سیاسی ایران(۱۳۲۰-۱۳۵۷)، ۱۳۹۰، ص۴۰۳.
۱۹. جعفریان، جریان‌ها و سازمانهای مذهبی-سیاسی ایران(۱۳۲۰-۱۳۵۷)،۱۳۹۰، ص۴۰۵و ۴۰۶
۲۰. عربی، اندیشه ماندگار، ۱۳۸۱، ص۱۵۲.
۲۱. صنعتی، گفتمان مصباح، ۱۳۸۷ش، ص۱۸۹.
۲۲. عربی، اندیشه ماندگار، ۱۳۸۱ش، ص۱۵۴.
۲۳. صنعتی، گفتمان مصباح، ۱۳۸۷ش، ص۱۸۹.
۲۴. آثار نوشتاری، سایت اطلاع رسانی آثار آیت‌الله مصباح یزدی، تاریخ بازدید ۹۶/۸/۸.
۲۵. صنعتی، گفتمان مصباح، ۱۳۸۷، ص۴۵۲.
۲۶. مصباح یزدی، علم دینی، سال ۱۳۹۱ش.
۲۷. مصباح یزدی، نظریه سیاسی اسلام، ۱۳۸۶، ج۱، ص۱۷۴-۱۷۸.
۲۸. مصباح یزدی، کاوش‌ها و چالش‌ها، ۱۳۸۲، ج۱، ص۹۹.
۲۹. مصباح یزدی، نظریه سیاسی اسلام، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۲۷۸.
۳۰. برزگر و دیگران، «تحلیل متاتئوریک ریشه‌های نظریه مشروعیت حکومت اسلامی در اندیشه سیاسی آیت‌الله مصباح یزدی»، ص۲۰.
۳۱. مصباح یزدی، نگاهی گذرا به نظریه ولایت فقیه، ۱۳۸۲ش، ص۶۹ و ۷۰.
۳۲. مصباح یزدی، نگاهی گذرا به نظریه ولایت فقیه، ۱۳۸۲ش، ص۱۱۷ و ۱۱۸.
۳۳. صنعتی، گفتمان مصباح، ۱۳۸۷ش، ص۹۲۵.
۳۴. «راهنمای سیر مطالعاتی آثار آیت الله مصباح یزدی»، پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیت‌الله مصباح یزدی.
۳۵. «معارف قرآن(۱)، خداشناسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیت‌الله مصباح یزدی
۳۶. «آموزش فلسفه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیت‌الله مصباح یزدی
۳۷. «آموزش عقاید»، پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیت‌الله مصباح یزدی.
۳۸. مصباح معتقد است آیات قرآن و روایات را کسی که با زبان و ادبیات عرب آشنا باشد می‌تواند بفهمد و تصور تنوع و تعدد در فهم گزاره‌های دینی باوری ملحدانه است. دامنه قطعیات دینی گسترده است و باید براساس آنها عمل کرد.
۳۹. مصباح علما را در رفتار، فهم و تحقیق و استنباط برخوردار از تقوا و به‌دور از هوس و جوسازی‌ها می‌داند. از نظر او در این زمان نمونه این افراد کسانی هستند که مثلا بیش از ۵۰ سال نزد استادانی چون آیت‌الله بروجردی، امام خمینی و علامه طباطبایی درس خوانده باشند.
منابع
آشنایی با استاد، سایت اطلاع‌رسانی آثار آیت‌الله مصباح یزدی، تاریخ بازدید ۱۳۹۶/۷/۲۴ش.
برزگر، ابراهیم، و اکبر تقوی شوازی، فریبرز محرم خانی، «تحلیل متاتئوریک ریشه های نظریه مشروعیت حکومت اسلامی در اندیشه سیاسی آیت‌الله مصباح یزدی»، ۱۳۹۳ش، مجله پژوهش‌های سیاسی اسلامی، شماره ۶.
جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمانهای مذهبی-سیاسی ایران(۱۳۲۰-۱۳۵۷)، قم، نشر علم، ۱۳۹۰ش.
جعفربگلو، محمد، سوابق علامه مصباح‌یزدی در مبارزه با رژیم پهلوی، سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ بازدید ۹۶/۷/۲۹.
سایت جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بخش اعضای جامعه مدرسین، تاریخ بازدید ۱۳۹۶/۸/۴ش.
«شورای فقهی در راس پایداری»، گفتگوی مرتضی آقاتهرانی با خبرگزاری فارس، تاریخ انتشار ۱۳۹۱/۰۵/۱۰ش، تاریخ بازدید ۱۳۹۶/۸/۸.
صنعتی، رضا، گفتمان مصباح، قم، ۱۳۸۷ش.
عربی، حسین علی، اندیشه ماندگار (گذری بر زندگی و اندیشه‌های حکیم فرزانه حضرت آیت‌الله مصباح)، قم، ۱۳۸۱ش.
«گفتگوی آیت‌الله مصباح یزدی با هفته نامه ۹دی»، شماره ۳۵، دی ماه
