کنکاشی در احادیث، و بیان فضایل و مناقب حضرت معصومه(س)

به گزارش خبرنگار جی پلاس، حضرت معصومه سلام الله علیها دختر امام موسی بن جعفر علیهما السلام و خواهر بزرگوار امام رضا علیه السلام بوده و این باعث شده تا ایشان پرورش یافته دامان عصمت و طهارت باشد.

 

آن حضرت از همان اوان کودکی، تحت تعلیم و تربیت امام موسی کاظم علیه السلام و امام رضا علیه السلام قرار گرفت و از جهت شخصیت فردی و کمالات روحی، به آنجا رسید که شیخ عباس قمی درباره اش می گوید: «برحسب آنچه به ما رسیده، افضل دختران موسی بن جعفر علیه السلام، سیده جلیله معظمه، فاطمه بنت موسی علیه السلام، معروف به حضرت معصومه علیها السلام، است»(1) و شیخ محمّد تستری پا را از این فراتر نهاده و فضیلت آن حضرت را دربین فرزندان امام کاظم علیه السلام، غیر از امام رضا علیه السلام، بی نظیر دانسته و گفته است: در میان فرزندان امام موسی کاظم علیه السلام با آن همه کثرتشان، بعد از امام رضا علیه السلام، کسی هم شأن حضرت معصومه علیها السلام نیست(2).

 

فضائل و مناقب حضرت معصومه علیها السلام را باید از لابه لای تاریخ زندگی آن حضرت و احادیث جست وجو کرد. بعضی از این احادیث مستقیماً در فضیلت حضرت معصومه علیها السلام است و برخی دیگر مربوط به فضیلت زیارت آن حضرت است که نشان دهنده کمالات روحی حضرت معصومه علیها السلام است.

 

فضایل حضرت معصومه(س)

فضایلی که مستقیماً مربوط به آن حضرت است، عبارت اند از:

۱. دختر آل رسول صلی الله علیه وآله

اولین فضیلت آن حضرت، این است که دختر، خواهر و عمه ولیّ خداست؛ چنان که در زیارت نامه آن حضرت تصریح شده است. در زیارت نامه حضرت معصومه علیها السلام، حضرت به عنوان دختر رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم، دختر فاطمه علیها السلام، دختر خدیجه علیها السلام و … معرفی شده است.

این تعبیرات تنها شرافت خانوادگی آن حضرت را بیان نمی کند؛ بلکه بیانگر آن است که از نظر مقامات عالی معنوی و ملکوتی، آن حضرت فرزند روح و جسم پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم، حضرت زهرا علیه السلام، خدیجه علیها السلام و امامان معصوم علیهم السلام است(3).

 

۲. بشارت پیش ازمیلاد

موضوعی که نشان از عظمت و منزلت حضرت معصومه علیها السلام دارد، پیشگویی جدّ بزرگوارش، امام صادق علیه السلام، از تولد آن حضرت است . این پیشگویی چند بار صورت گرفته است.

الف. راوی می گوید: «نزد امام صادق علیه السلام رفتم و دیدم آن بزرگوار با کودکی که در گهواره است، سخن می گوید. با تعجب از آن حضرت پرسیدم: آیا شما با کودکی که در گهواره است، سخن می گویید؟ آن حضرت فرمود: آری، اگر تو هم مایل هستی نزد او بیا و با او حرف بزن.

نزدیک رفته، به کودک سلام کردم، کودک جواب مرا داد و فرمود: نامی را که برای دختر خود انتخاب کرده ای عوض کن؛ زیرا خداوند آن نام را دوست ندارد.

خداوند چند روز پیش به من دختری عطا کرده بود که من نام او را حمیرا گذاشته بودم. سخن گفتن نوزاد، اطلاع او از اخبار پنهانی و نهی از منکر او مرا به تعجب واداشته و بهت زده کرده بود.

امام صادق علیه السلام به من فرمود: تعجب نکن؛ زیرا این نوزاد، پسرم «موسی» است. خداوند از او دختری به من عنایت خواهد کرد که نامش فاطمه است و در سرزمین قم به خاک سپرده می شود و هر کس او را زیارت کند، بهشت بر او واجب می شود».(4)

ب. امام صادق علیه السلام فرمود: «بدانید بهشت 8 در دارد که 3 در آن به سوی قم است، زنی از فرزندان من در آنجا رحلت می کند که نامش فاطمه دختر موسی علیه السلام است».(5)

 

این احادیث نشان دهنده آن است که حضرت معصومه علیها السلام یک زن عادی نبود؛ زیرا «اگر ایشان یک زن عادی بودند، این اهتمام به بیان شأن ایشان، قبل از ولادت پدر بزرگوارشان، بلا وجه است»(6).

 

ج. امام صادق علیه السلام فرمودند: «برای خداوند حرمی است و آن مکّه است. برای پیامبر صلی الله علیه وآله و سلم حرمی است و آن مدینه است، برای امیرالمؤمنین علیه السلام حرمی است و آن کوفه است. برای ما حرمی است وآن شهر قم است. به زودی، زنی از فرزندان من به نام فاطمه، در آن شهر مدفون خواهد شد که هرکس او را زیارت کند، بهشت بر او واجب می شود».(7)

 

راوی می گوید: امام این کلام را زمانی بیان فرمودند که هنوز امام موسی کاظم علیه السلام به دنیا نیامده بودند.

 

۳. فداها ابوها

حضرت امام موسی کاظم علیه السلام درباره حضرت معصومه علیها السلام فرمودند:(8) «فداها ابوها؛ پدرش به فدایش». که نشان از مقام علمی حضرت معصومه علیها السلام دارد. این داستان در فصل تاریخ زندگی حضرت معصومه علیها السلام بیان خواهد شد.

 

۴. شفیعه

از فضایل حضرت معصومه علیها السلام، مقام شفاعت در روزی است که «لا تنفع الشفاعه عنده الا لمن اذن له».(9)

حضرت معصومه علیها السلام بعد از فاطمه زهرا علیها السلام، دومین زنی است که به نصّ اهل بیت علیهم السلام، دارای مقام شفاعت است(10). یکی از این نصوص، این سخن امام صادق علیه السلام است «زنی از فرزندان من(در قم) از دنیا می رود که نامش فاطمه است و به شفاعت او، همه شیعیان وارد بهشت می شوند»(11).

 

در زیارت نامه حضرت معصومه علیها السلام که امام رضا علیه السلام بیان فرموده، آمده است: «یا فاطمه اشفعی لی فی الجنه» و علت این شفاعت چنین بیان شده است: «فان لک عندالله شأناً من الشأن».(12) «شاید مراد حضرت از شأن، رابطه ای از رابطه هایی است که اولیای خداوند با ذات مقدس ربوبی داشتند، این بانوی جلیل القدر هم از سنخ همان رابطه هارا دارد»(13).

در این رابطه، برخی خواب ها که می تواند به عنوان مؤید باشد(14)، نقل می شود، از جمله:

«حضرت آیه الله حاج شیخ محمّد ناصری دولت آبادی، از علمای دولت آباد اصفهان، از پدرش مرحوم آیت الله شیخ محمّد باقر ناصری(متوفای 1407 ه .ق.) نقل می کند: درسال 1295 ه .ق. در اطراف قم، قحطی شدیدی شد که مردم را به ستوه آورد. مردم تصمیم گرفتند از میان خود چهل نفر متدین را انتخاب کرده، به قم بفرستند. این چهل تن به قم آمدند و در حرم حضرت معصومه علیها السلام به بست نشستند تا شاید با عنایت و دعای آن بزرگواران خداوند باران بفرستد. پس از گذشت سه شبانه روز، در شب سوم یکی از آنان، مرحوم میرزای قمی(متوفای 1231ه .ق.)(15) را در خواب می بیند. میرزا از او علت بست نشستن شان را می پرسد، او عرض می کند: مدتی است که در منطقه ما بر اثر نباریدن باران، خشکسالی و قحطی به وجود آمده است، برای رفع خطر، به اینجا پناه آورده ایم. میرزای قمی می فرماید: برای همین در اینجا جمع شده اید؟ اینکه چیزی نیست، این مقدار از دست من نیز ساخته است، در چنین نیازها به ما مراجعه کنید؛ اما اگر شفاعت جهان آخرت را خواستید، دست توسل به دامان این شفیعه روز جزا، دراز کنید»(16).

 

محدث قمی بیان فرمود: «در عالم رؤیا، مرحوم میرزای قمی – اعلی الله مقامه الشریف – را دیدم و از ایشان پرسیدم که آیا اهل قم را حضرت معصومه علیها السلام شفاعت خواهد کرد؟ دیدم میرزا با تندی، متوجه من شد و گفت: چه گفتی؟ من سؤالم را تکرار کردم. باز با تندی، به من گفت: چه گفتی؟ مرتبه سوم که سؤالم را تکرار کردم، پاسخ داد: یا شیخ، تو چرا چنین سؤالی می کنی؟ شفاعت اهل قم با من است، حضرت معصومه علیها السلام تمام شیعیان عالم را شفاعت خواهد کرد»(17).

 

جالب اینجاست که حضرت معصومه علیها السلام خود نیز چنین بیانی دارند؛ چرا که «حضرت آیت الله حاج سید محمّد وحیدی از برخی از بزرگان، از یکی از سادات برقعی نقل می کند که گفته بودند: شبی در عالم رؤیا محضر مقدس حضرت معصومه علیها السلام رسید. حجاب و مانعی در میان نبود از محضر ایشان سؤال کردم: آیا شما اهل قم را شفاعت خواهید نمود؟ حضرت معصومه علیها السلام در پاسخ فرمودند: میرزای قمی برای شفاعت اهل قم کفایت می کند، من همه شیعیان را شفاعت می کنم».(18)

در واقع، شفاعت حضرت معصومه علیها السلام نسبت به ما همچون مجاورت نور با ماست. تنها زنگار دل است که موجب می شود مجاورت آن را درک نکنیم و از آن محروم بمانیم(19).

 

۵. معصومه

اگر چه مقام عصمت از گناه و مصون بودن از لغزش«در عین قدرت برخطا» مقامی است که مختص به انبیا و ائمه اطهار علیهم السلام است، اما با اطاعت خالصانه از خدا و مبارزه با هوای نفسانی می توان به درجه ای از عصمت که مصونیت از گناه است، رسید. حضرت معصومه علیها السلام نیز که پرورش یافته مکتب ائمه اطهار علیهم السلام است، نمونه عالی از طهارت و پاکی است؛ چنانکه امام علی بن موسی الرضا علیه السلام فرمودند:

«مَنْ زارَ المعصومهَ بقم کمن زارنی(20)؛ هر کس حضرت معصومه علیها السلام را در قم زیارت کند، همانند آن است که مرا زیارت کرده است».

با توجه به اینکه نام آن حضرت فاطمه است و امام علیه السلام هرگز در مورد وصف شخصی مبالغه نمی کند، می توان مقام عصمت را برای حضرت فاطمه معصومه علیها السلام ثابت کرد. مقام شفاعت حضرت معصومه علیها السلام نیز نشانگر این است که آن حضرت معصوم است؛ زیرا کسی که دراثر جرم و عصیان و گناه، خود نیازمند به شفیع است، نمی تواند دیگران را شفاعت کند.

آن حضرت در سیره علما و مؤمنان، به این وصف ملقب شده است(21) و در عرف او را به همین وصف می شناسند.

 

۶. محدّثه

با توجه به اختناق موجود در آن زمان، نقل حدیث از معصوم علیه السلام بسیار سخت و دشوار بود. با این وجود، از حضرت معصومه علیها السلام احادیثی نقل شده است که همه آنها حول محور امامت وولایت می چرخند وبه نظر می رسد آن حضرت با بیان این احادیث، سعی در سوق دادن افکار جامعه به سمت امامت و ولایتی که در غربت مانده بود، نموده است.

احادیثی که آن حضرت نقل کرده و با سلسله سند خود، به حضرت فاطمه زهرا علیها السلام می رسند، عبارت اند:

۱-۶. حدیث غدیر و حدیث منزلت

حَدَثتنا فاطمه بنت علی بن موسی الرضا علیه السلام حدثتنی فاطمه وزینب و ام کلثوم بنات موسی بن جعفر علیهما السلام قلن: حدثتنا فاطمه بنت جعفر بن محمّد الصادق علیه السلام حدثتنی فاطمه بنت محمّد بن علی علیهما السلام حدثتنی فاطمه بنت علی بن الحسین علیهما السلام حدثتنی فاطمه و سکینه ابنتا الحسین بن علی علیهما السلام عن ام کلثوم بنت فاطمه بنت النبی صلی الله علیه وآله، قالت: «أنسیتم قول رسول الله یوم غدیرخم: من کنت مولاه فعلیٌ مولاه و قوله: أنت منّی بمنزله هارون من موسی علیه السلام(22)؛ آیا فراموش کرده اید سخن رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم را در روز غدیر خم که فرمود: من مولای هر که هستم، علی هم مولای اوست. و فرمود: تو (علی) برای من همانند هارون برای موسی علیه السلام هستی».

۲-۶. بشارت به شیعیان علی علیه السلام

به همان سندی که گذشت، حضرت فاطمه معصومه علیها السلام از فاطمه زهرا علیها السلام روایت کرده: «سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم یقول:لمّا أُسری بی الی السماء دخلت الجنه فاذا انا بقصر من درّه بیضاء مجوّفه و علیها بابٌ مکلّل، بالدُّر والیاقوت، و علی الباب ستر: فرفعت رأسی فاذا مکتوبٌ علی الباب: لا إله إلاّ الله، محمّد رسول الله، علیٌ ولیّ القوم. واذا مکتوبٌ علی الستر: بخٍ بخٍ من مثل شیعه علی علیه السلام.

فدخلته فإذا أنا بقصرٍ من عقیق احمر مجوف وعلیه بابٌ من فضه مکلّل بالزبرجد الأخضر، و اذاً علی الباب الستر، فرفعت رأسی، فاذاً مکتوبٌ علی الستر، شیعهُ علیٍ هم الفائزون.

فقلتُ: حبیبی جبرئیل لمن هذا؟ فقال: یا محمّد لابن عمّک ووصیّک علیّ بن ابی طالب علیه السلام.

یحشر الناس کلهم یوم القیامه حفاه عراه إلاّ شیعه علی علیه السلام یدعی الناس بأسماء أُمّهاتهم إلاّ شیعه علی علیه السلام فانهم یدعون باسماء آبائهم.

فقلت حبیبی جبرئیل: وکیف ذاک؟ قال: لأنهم أحبّوا علیّاً فَطاب مولدُهم(23)؛

حضرت فاطمه زهرا علیها السلام فرمودند: پدرم رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم فرمود: شبی که مرا به آسمان – معراج – بردند داخل بهشت شدم. در آنجا قصری از درّ سفید دیدم که وسط آن خالی بود. آن قصر دری داشت که با درّ و یاقوت مزیّن شده و روی آن پرده ای بود. وقتی سرم را بلند کردم، دیدم بر بالای آن نوشته شده بود: «لااله الا الله»، «محمّد رسول الله، علیّ ولی القوم؛ خدایی جز الله نیست، محمّد فرستاده خدا و علی سرپرست قوم مسلمانان است». به روی پرده نوشته بودند: به به، چه کسی همسنگ شیعه علی است. وقتی داخل قصر شدم، قصری دیدم از عقیقی سرخ که وسط آن نیز خالی بود، این قصر نیز دری داشت از نقره که با پرده ای از زبرجد سبز زینت شده بود. سرم را بلند کردم، دیدم بر فرازش نوشته اند: «محمّد رسول خداست و علی وصیِّ مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم است». بر روی پرده نوشته بودند: «شیعیان علی علیه السلام را به حلال زادگی بشارت بده».

وقتی داخل شدم با قصری دیگر روبرو شدم که از زمرّد سبز بود و زیباتر از آن هرگز ندیده بودم. این قصر، دری داشت از یاقوت سرخ که با لؤلؤ زینت شده بود و برفراز آن در، پرده ای آویخته شده بود که بر آن نوشته بودند: «شیعیان علی علیه السلام رستگارند». گفتم: ای حبیب من جبرئیل! این کاخ از آن کیست؟ پاسخ داد: ای محمّدصلی الله علیه و آله و سلم! این قصر برای پسر عمّ و وصیِّ تو، علی بن ابی طالب علیه السلام است.

مردم در روز قیامت، همگی عریان و برهنه محشور می شوند، مگر شیعیان علی علیه السلام و همه را به اسم مادرانشان صدا می زنند، مگر شیعیان علی علیه السلام که به اسم پدرانشان صدا زده می شوند. پرسیدم: حبیبم جبرئیل! چرا این گونه می شود؟ فرمود: چون علی علیه السلام را دوست داشتند، لذا حلال زاده اند».

۳-۶. ثواب دوستی آل محمدصلی الله علیه وآله

عن فاطمه موسی بن جعفر علیه السلام… عن فاطمه بنت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم قالت: قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: ألا من مات علی حُبّ آل محمّد ماتَ شهیداً(24).

زمخشری این حدیث را در کتاب خود با تفصیل بیشتری بیان نموده و دنباله حدیث را چنین نوشته است:

«ألا و من مات علی حبّ آل محمّدصلی الله علیه و آله و سلم بَشَّرهُ مَلک الموت بالجنَّه ثم منکر ونکیر.

ألا و من مات علی حبّ آل محمّدصلی الله علیه و آله و سلم یَزف الی الجنّه کما تزف العروس الیبیت زوجها.

ألا و من مات علی حبّ آل محمدصلی الله علیه و آله و سلم فتح له فی قبره بابان الی الجنّه.

ألا و من مات علی حبّ آل محمّدصلی الله علیه و آله و سلم جعل الله قبره مزار ملائکه الرحمه.

ألا و من مات علی حبّ آل محمّدصلی الله علیه و آله و سلم مات علی السنّه والجماعه.

ألا و من مات علی بغض آل محمّدصلی الله علیه و آله و سلم جاء الیوم القیامه(مکتوباً) بین عینیه آیس من رحمها الله.

ألا و من مات علی بغض آل محمّد صلی الله علیه و آله مات کافراً؛ ألا و من مات علی بغض آل محمّد لم یشم رائحه الجنّه»(25).

آگاه باشید هر کس بر محبّت آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم بمیرد، ملک الموت و نکیر و منکر او را به بهشت بشارت می دهند و همانند عروسی که او را برای خانه شوهر زینت داده اند او را برای بهشت زینت می دهند و زمانی که او را در قبر می گذارند، دو در از درهای بهشت گشوده می شود و قبر او محل رفت و آمد ملائکه رحمت می شود. هر کس بر حبّ محمّد و آل محمّدصلی الله علیه و آله و سلم بمیرد، بر سنّت و جماعت مرده است(26).

 

آگاه باشید هر کس که بر بغض آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم بمیرد، روز قیامت می آید، در حالی که بین دو چشم او نوشته شده است: «مأیوس از رحمت خدا» و به حال کفر می میرد و هرگز بوی بهشت را استشمام نمی کند».

 

۴-۶. قم، مرکزیت تشیع

زمانی که حضرت معصومه علیها السلام در ساوه بیمار می شود، به اطرافیان خود می فرماید: مرا به قم ببرید. آن گاه این روایت را بیان می نماید: «از پدرم شنیدم که فرمود: قم مرکز شیعیان است»(27).

 

پی نوشت ها:

1) منتهی الآمال» تصحیح: سید ابوالحسن مرتضوی اصفهانی، دو جلد در یک مجلّد، تهران، کتابفروشی علمیه اسلامیه، 1331، ج 2، ص 241.

2) تواریخ النبی و آل» تستری، شیخ محمد تقی، چاپ اول، محمود الشریفی، 1375 ه .ق.، ص 149.

3) حضرت معصومه علیها السلام فاطمه دوم» محمدی اشتهاردی، محمّد، ، چاپ اول، قم، نشر علامه، 1375 ه.ش، ص 127.

4) منهاج الدموع» قرنی گلپایگانی، شیخ علی، چاپ سوم، قم، مؤسسه مطبوعاتی دین و دانش، 1344، ص 441.

5) مجالس المؤمنین» شوشتری (تستری)، قاضی نورالله، 2 مجلد، تهران، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، ج 1، 1353، ج 1، ص 83؛ «بحارالانوار» ج 6، ص 228، ح 59.

6) از سخنان شیخ علی پناه اشتهاردی. به نقل از: بارگاه حضرت معصومه علیها السلام تجلّیگاه فاطمه زهرا علیها السلام، میر عظیمی، سید جعفر، ج 1، قم، انتشارات کتابخانه عمومی حضرت ابوالفضل علیه السلام، ص 122.

7) تاریخ قم» قمی، محمدبن حسن، ص 214؛ «بحارالانوار» ج 102، ص 267 و ج 607، ص 216؛ «جامع احادیث الشیعه» طباطبایی، بروجردی، قم، منشورات مدینه العلم آیه الله العظمی خوئی، ج 12، ص 617؛ «مستدرک الوسائل» نوری طبرسی، میرزا حسین، تهران، مکتب اسلامیه، ج 2، ص 227.

8) کریمه اهل بیت علیهم السلام» مهدی پور، علی اکبر، نشر حاذق، چاپ اول، ص 64 – 63.

9) سوره سبأ: 34، آیه 23: «هیچ شفاعتی نزد او، جز برای کسانی که اذن داده، سودی ندارد».

10) روایات بسیاری در مورد شفاعت حضرت فاطمه زهرا علیها السلام وجود دارد که در این مختصر نمی گنجد؛ بالأخص که شفاعت شیعیان، مهریه فاطمه زهرا علیها السلام است. ر. ک: مناقب ابن شهر آشوب.

11) مجالس المؤمنین» شوشتری (تستری)، قاضی نورالله، ج 1، ص 83؛ «بحارالانوار» ج 60، ص 228، ح 59؛ سفینه البحار، ج 2، ص 376.

12) زیارت نامه حضرت معصومه علیها السلام، «بحارالانوار» ج 102، ص 266.

13) از سخنان شیخ علی پناه اشتهاردی. به نقل از: «بارگاه حضرت معصومه علیها السلام تجلّی گاه فاطمه زهرا علیها السلام» ص 122.

14) گرچه استناد به خواب، منبع علمی نمی تواند باشد، اما چون روایات درباره شفیعه بودن آن حضرت وجود دارد، این خوابها به عنوان مؤیّد نقل می شود.

15) مرقد شریف این عالم ربانی در قبرستان شیخان قم، همواره موجب کرامت ها بوده است.

16) حضرت معصومه، فاطمه دوم علیهما السلام محمّدی اشتهاردی، محمد،ص 144؛ «کریمه اهلبیت علیها السلام» مهدی پور، علی اکبر، ص 58.

17) مردان علم در میدان عمل» حسینی، نعمت الله ، چ 1، (5 جلد)، قم، ناشر مؤلف، تاریخ چاپ 1372 ه ش ج 3، ص 35.

18) بارگاه فاطمه معصومه تجلیگاه فاطمه زهرا علیهما السلام، میر عظیمی، سید جعفر، ص 130.

19) قسمتی از سخنرانی آقای فاطمی نیا، تاریخ 3/2/72، به نقل از ماهنامه کوثر، سال اول، ش 1، ص 63.

20) ناسخ التواریخ امام موسی بن جعفر علیه السلام» سپهر، محمد تقی خان، تصحیح وحواشی: سید ابراهیم میانجی، (10 جلدی)، تهران، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، چاپ 1353 ه ش، مجلد(8 – 7)، ج 7، ص 337.

21) لقب «معصومه» برای آن حضرت از زمان های بسیار دور وجود داشته است؛ چنان که علامه مجلسی در «بحار الانوار» در جلد 48، ص 317، می گوید: «هی المعروفه الیوم بمعصومه ولها مزار عظیم؛ (فاطمه بنت موسی بن جعفر علیه السلام) امروز معروف به معصومه و دارای مزاری بزرگ است». و بیش تر نویسندگان و مورخان از آن حضرت با لقب معصومه علیها السلام یاد کرده اند، از جمله محمد تقی خان سپهر در کتاب «ناسخ التواریخ» ج 7، ص 336.

22) احقاق الحق و ازهاق الباطل» مرعشی تستری، نورالله، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 382 ه .ق.، ج 6، ص 282؛ «عوالم العلوم والمعارف والاحوال من الآیات والاخبار والاقوال امام موسی بن جعفر علیه السلام» بحرانی، شیخ عبدالله، چاپ اول، قم، مؤسسه امام مهدی(عج)، 1409 ه .ق.، ج 21، ص 354، ح 2؛ «الغدیر فی الکتاب والسنه والادب» امینی نجفی، علامه عبدالحسین، چاپ سوم، لبنان، دارالکتب العربیه، 1387 ه .ق.، ج 1، ص 179.

23) عوالم العلوم» ج 21، ص 352، ح 1؛ «بحارالانوار» ج 68، ص 77 و ح 15، ص 76.

24) عوالم العلوم» ج 21، ص 354ح 3؛ «سیده عش آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم» هاشمی، ابوالحسن، چاپ اول، قم، ناشر: مؤلف، ص 110. این حدیث، بر روی ضریح قبلی آن حضرت، با سلسله راویانش، حک شده بود.

25) تفسیر کشّاف» زمخشری، محمد ابن عمر، 4 جلد، انتشارات بلاغت، ج 4، ص 220، ذیل آیه «قل لااسألکم علیه اجراً…».

26) عامل حقیقی به سنّت محمدی و جماعت حق (که جمع واتحاد بر ولایت علی علیه السلام و آل او باشد) شیعیان هستند.

27) منتخبی از کتاب دریای سخن» سقازاده تبریزی، ص 28، ضمیمه کتاب: «زندگانی حضرت معصومه علیها السلام و تاریخ قم» منصوری، مهدی، چ 5، قم، انتشارات علمی است.