نوجوانی دورانی حساس و گره خورده با انتخاب هایی مهم در زندگی است، و در این دوران نقش والدین در هدایت فرزندان و هویت آن ها بسیار اساسی است و اهمیت به کارگیری اصول تربیتی در این دوران بیش از پیش احساس می شود.
جی پلاس، اختلالات شخصیتی الگوهای رفتاری ناسازگارانه‌ای است که اغلب ماهیت ضد اجتماعی، نظیر بزهکاری مزمن، بی‌بند وباری و گریز از مدرسه دارند، مهمترین عامل مؤثر در مشکلات روانشناختی نوجوانان سبک‌های تربیتی یا اختلال در شبکه ارتباطی خانواده است، نوجوانان دوست دارند درک و شنیده شوند و به جای نصیحت و سرزنش کردن به صورت کاملاً فعال به صحبت‌های آنها گوش دهند، با این کار زودتر به هویت منسجمی دست پیدا خواهند کرد و حس استقلالی که در آنها بروز پیدا کرده شکوفا خواهد شد که در مورد دوران نوجوانی و اختلالات شایع در این دوران با سعید رحیمی دکترای روانشناسی کودک و خانواده گفت‌وگویی داشته‌ایم که در زیر می‌خوانید:
اختلالات دوران نوجوانی شامل چه مواردی است؟
بر اساس نظام طبقه‌بندی اختلالات روانشناختی مجموعه‌ای از اختلالات را در این دوره داریم که شامل اختلالات افسردگی، بیش فعالی، اختلال سلوک، بزهکاری و اختلالات هویتی است همچنین اختلال‌های تعارض والد نوجوان هم در این سنین دیده می‌شود، این اختلال شایع است علاوه بر آن اختلال یادگیری، گرایش به مواد مخدر هم در این دوران دیده می‌شود اما شایع‌ترین اختلال، اختلالات اضطرابی نوجوان است که این مورد مبنایی برای ورود به افسردگی است و منشأ این اختلالات همان تعارض والد با نوجوان است که بخش عمده مشکلات نوجوان به این موضوع برمی‌گردد و در زمانی که نوجوان باید به هویت واقعی خود دست یابد و شناخت پیدا کند حضور یک والد هوشمند، آشنا با سبک فرزندپروری هوشمند و دموکراتیک قادر به توافق و گفت‌وگو می‌تواند هویت منطقی و برخوردار از شناخت نوجوان را شکل دهد.
به عنوان یک روانشناس حوزه کودک و نوجوان مهمترین دغدغه نوجوانان را چه می‌دانید؟
مهمترین دغدغه نوجوانان به خاطر مشکل تعارض والد نوجوان است که اغلب او را دچار سردرگمی در شناخت خود واقعی می‌کند و این سردرگمی باعث زودرنجی و آشفتگی نوجوان می‌شود و این مسئله نسبت به تعاملات بین فردی خصوصاً تعاملات با همسالان او را دچار مشکل می‌کند و متوجه ویژگی‌ها و توانش‌های خود که باعث افزایش خود کارآمدی می‌شود نیست و در اتخاذ تصمیمات درست مبتنی بر این توانایی‌ها دچار مشکل می‌شود و همین موضوع به تدریج باعث کاهش تاب آوری نوجوان می‌شود بنابراین از یک دیدگاه آسیب شناسانه می‌گوئیم ممکن است نوجوان دچار اختلالاتی شود که باید رویکرد ارزیابی، تشخیص، مداخله و درمان برای آن داشته باشیم و در برخی موارد هم از نگاه روانشناسی مثبت نگر باید از توانش‌های مثبت نوجوان در جهت افزایش سازگاری محیط و همسالان او استفاده کرد.
نوجوانان در این سنین معمولاً حساسیت‌هایی دارند دلایل حساسیت‌های دوره نوجوانی چیست؟
اگر منظور زودرنجی نوجوان است قطعاً دلایل مختلفی دارد اما این مسئله معمولاً ناشی از تاب آوری پایین است و در حالتی که درک درستی بین والدین و نوجوان وجود ندارد معمولاً توانش‌های او را شناسایی نمی‌کنند و بازخورد مناسب به آن نمی‌دهند اما زمانی که در افزایش ارتباطات بین فردی، شناخت دوستان خوب و ارتقای فعالیت‌های علمی و ورزشی او را تشویق می‌کنیم در اصل در حال نشان دادن بازخورد به فرآیند شکل‌گیری هویت که به شکل مثبت باید اتفاق بیفتد هستید که این بازخورد درست در ادامه راه او را یاری می‌کند و فرآیند تاب آوری، حل مسئله و تغییر مثبت در حوزه ارتباطی وی را باعث می‌شود همچنین باعث ارتقای کیفیت رابطه صحیح نوجوان با دیگران می‌شود و با این توجه والدین به تدریج عزت نفس و خود کارآمدی نوجوان را افزایش می‌دهند، بنابراین بخش عمده حساسیت نوجوان به دنیای امروز به دلیل همان مشکلات تعارضی بین نوجوان و والدین است که این تعارضات باعث اختلالات دیگری همچون اضطراب، گرایش به سیگار، مواد مخدر یا فضای مجازی شود.
منشأ گرایش نوجوانان به سیگار و مواد مخدر کجاست؟
وقتی احساس خود ارزشمندی در نوجوانان پایین باشد به خاطر اینکه توانش بالا در حل مسائل ندارد و تاب آوری آنها پایین است از طرفی درک نادرستی از نوجوان توسط والدین صورت می‌گیرد و ارتباطاتی که منشأ آن نگاه کنترلی و مستبدانه است هویت نوجوان را دچار سردرگمی می‌کند و برای گریز از این اضطراب ناشی از سردرگمی هویت، نوجوان به رفتارهای نامطلوب و ناهنجار روی می‌آورد که عوارض آنها هم می‌تواند ماندگار شود و او را دچار تعارضات بیشتری در زندگی کند که یکی از این ناهنجاری‌ها در شروع گرایش به سیگار و بعد از آن مواد مخدر است که در سنین نوجوانی که گرایش به دوستان و همسالان برای نوجوان بسیار مهم است اگر این دوستان عادات غلطی چون سیگار کشیدن یا اعتیاد به مواد مخدر را داشته باشند با یک تعارف، سیگار را تجربه می‌کند و در حالی که تعارضات با والدین و اضطراب ناشی از آن هنوز وجود دارد یکی از راه‌های کاهش این اضطراب را در استعمال سیگار یا مواد مخدر می‌یابد و این امر در زمان‌های بعد به صورت عادتی درخواهد آمد که ترک آن به مرور زمان سخت می‌شود.
علت علاقمندی افراطی نوجوانان به فضای مجازی چیست؟
نمی‌توان کاربردهای زیاد آی‌تی را نادیده گرفت چرا که نوجوان در دنیایی زندگی می‌کند که روش‌های متنوعی برای سازگاری با محیط وجود دارد و بخشی از آن کسب اطلاعات مهم و جدید از رسانه‌های مختلف است و این یک امر بدیهی برای افزایش اطلاعات است اما آنجا که این مسئله شکل افراطی به خود می‌گیرد بخش عمده آن ناشی از هیجان خواهی‌هایی باشد که مطلوب این سن است و در اصل نوجوانان به خاطر هیجان‌های این سن که همان شرایط استعمال دخانیات را ایجاد می‌کند در این حوزه هم همان هیجان‌ها اتفاق می‌افتد و تنوع محتوا او را وامی‌دارد که مانند همان سیگاری که علاقمند به تجربه و حتی یک بار استفاده آن است در اینجا هم علاقمند به تجربه باشد و در برخی موارد گرایش‌های جنسی هم از طریق فضای مجازی در نوجوانان ایجاد می‌شود و حتی این موضوع باعث ایجاد برخی اختلالات جنسی هم در نوجوان می‌شود بنابراین یکی از مواردی که گرایش به فضای مجازی را در این سن بیشتر می‌کند هیجان خواهی است که البته در کنار آن همان تعارض با والدین که در ابتدای موضوع گفتیم همچنان وجود دارد پس وقتی گرایش به این فضا بیشتر شد و یا استفاده از آن نامناسب و زمان آن بیشتر شد طبیعتاً نگرانی‌هایی وجود دارد که بخشی از آن باعث تکانش‌گری نوجوان می‌شود و بخش دیگر هم باعث زودرنجی، آشفتگی و سرگردانی برای او می‌شود و این شرایط باعث عمیق‌تر شدن تعارضات با خانواده می‌شود و افزایش تعارضات هم باعث بیشتر شدن گرایش نوجوان به رفتارهای ناهنجار بیشتر می‌شود و این چرخه باطل را تکرار می‌کند.
وضعیت اختلالاتی مانند خودکشی و افسردگی در نوجوانان چگونه است؟
با توجه به نتایج پژوهش‌ها موضوع خودکشی و افسردگی در بین دانش‌آموزان دبیرستانی آمارها چندان خوشایند نیست و این آمارها هم به طور رسمی منتشر و اعلام نمی‌شود اما آنچه در پژوهش‌ها می‌بینیم میزان گرایش به خودکشی است که ناشی از همان زمینه‌های اضطراب و افسردگی آنهاست در گروه‌های نمونه پژوهش‌ها تا حدودی بالا بوده است و این امر می‌تواند آسیب‌های جدی برای نوجوان، خانواده و جامعه داشته باشد چرا که نوجوانان سرمایه‌های انسانی یک کشورند که می‌توان از توانایی‌های خلاق آنها در کشور استفاده کرد و اگر این نوجوان به دلیل تعارضات نامناسب، عدم درک مناسب و سرگردانی در هویت به این ناهنجاری‌ها گرایش پیدا کند طبیعتاً عملکرد وی پایین می‌آید و در مرحله اول باعث افت تحصیلی او می‌شود و در آینده هم در جامعه علمی و اجتماعی پیرامون خود نقش برجسته‌ای نخواهد داشت.
راهکار روانشناسان و توصیه آنها به والدین برای تعامل با نوجوانان چیست؟
بر اساس دیدگاه روانشناسی مثبت‌نگر که دیدگاه جدید دو دهه اخیر است هدف ما باید این باشد که تاب‌آوری یا توانش سازگاری نوجوان را در مقابله با مشکلات افزایش دهیم، بدین معنا که با برخورد مسئولانه و پاسخ به نیازهای نوجوان و با کمک به ایجاد درک درست و حقیقی از خود واقعی او، نوجوان درگیر دوباره سازی در عملکرد خود شود و بتواند با هدفمندی در زندگی عملکرد بهتری پیدا کند. بنابراین بهترین راه برای والدین حمایت عاطفی و هیجانی درست به منظور کاهش تعارضات است.
زمانی که والدین نوجوان را به عنوان یک فرد مؤثر در خانواده بدانند نوجوان متوجه می‌شود که برای او ارزش قائل هستند و هرگاه که حمایت هیجانی و درک مناسبی از نوجوان ایجاد شود او هم قسمت‌های ارزشمند رفتاری خود را تقویت می‌کند و این امر باعث عزت نفس، خود کارآمدی و موفقیت او می‌شود و والدین باید با افزایش گفتگو که همان سبک فرزندپروری منطقی و دموکراتیک است مشکلات را با کمک هم حل کنند و این امر را با دخیل کردن درست نوجوان انجام دهند. همچنین والدین باید در فرآیند تعامل با نوجوان خوش بینانه عمل کنند و این امر باعث انگیزه بیشتر نوجوان و همکاری برای حل مشکلات می‌شود و بهتر است والدین همواره مانند یک رفیق در کنار نوجوان باشند تا پشتکار و جدیت نوجوان افزایش یابد و با ایجاد چنین روابطی می‌توان به گسترش شبکه‌های حمایتی در خانواده یا جامعه کمک کنیم تا نوجوان به هویت مناسب خود دست یابد و تعارضات بین والد و نوجوان کاهش یابد و شرایط خود ارزشمندی را برای نوجوان ایجاد کنند.
