شیخ مفید متکلم و فقیه شیعی قرن چهارم و پنجم هجری قمری است که با تدوین علم اصول فقه، روشی جدید در اجتهاد فقهی ارائه داد که راه میانه ای بود در برابر دو روش عقل گرایی افراطی و اکتفا کردن به روایات بدون توجه به عقل.
به گزارش جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که به لطف روح بزرگشان مفید فایده باشد. این قسمت مختصری است از زندگینامه فقیه و متکلم شیعی قرن چهارم و پنجم هجری شیخ مفید که با تدوین علم اصول فقه، روشی جدید در اجتهاد فقهی ارائه داد که راه میانه‌ای بود در برابر دو روش عقل‌گرایی افراطی و اکتفاکردن به روایات بدون توجه به عقل.
شیخ صدوق، ابن جنید اسکافی و ابن قولویه ازجمله برجسته‌ترین استادان شیخ مفید هستند. شیخ طوسی، سید مرتضی، سید رضی و نَجّاشی هم از مشهورترین شاگردان اویند. المُقنِعَة در علم فقه، اوائل المقالات در دانش کلام و الاِرشاد در شرح‌حال امامان شیعه معروفترین آثار وی است.
مطلب زیر برگرفته از سایت ویکی شیعه است.
نسب، لقب، ولادت
محمد بن محمد بن نعمان[۱] در یازدهم ذی‌القعده سال ۳۳۶ق [۲] یا ۳۳۸ق [۳] در عُکبَری نزدیکی بغداد به دنیا آمد.[۴]
پدرش شغل معلمی داشت و بدین جهت شیخ مفید به «ابن المعلم» مشهور بوده است. عکبری و بغدادی نیز دو لقب دیگر او هستند.[۵] درخصوص ملقب شدن به مفید هم گفته‌اند: در مناظره‌ای که با علی بن عیسی رُمانی دانشمند معتزلی داشت، توانست استدلالات طرف مقابل را باطل کند؛ پس از آن رُمانی او را «مفید» خواند.[۶]
در منابع تاریخی دو فرزند برای مفید ذکر شده است؛ یکی ابوالقاسم علی و دیگری دختری که اسمش در منابع نیامده و همسر ابویعلی جعفری بوده است.[۷]
تحصیلات
شیخ مفید قرآن و علوم مقدماتی را نزد پدر فراگرفت. سپس برای ادامه تحصیل همراه او به بغداد رفت و توانست از محدثان، متکلمان و فقهای برجسته شیعه و سنی بهره ببرد.[۸]
شیخ صدوق (درگذشت ۳۸۱ق)، ابن جنید اسکافی (درگذشت۳۸۱ق)، ابن قولویه (درگذشت۳۶۹ق)، ابوغالب زراری (درگذشت۳۶۸ق) و ابوبکر محمّد بن عمر جعابی (درگذشت۳۵۵ق) از مشهورترین استادان شیعی او بوده‌اند.[۹]
شیخ مفید نزد حسین بن علی بصری معروف به جُعَل از اساتید بزرگ معتزله و ابویاسر شاگرد متکلم نامی ابوالجیش مظفر بن محمد خراسانی بلخی علم کلام آموخت. او همچنین به پیشنهاد ابویاسر در مجلس درس علی بن عیسی رمانی دانشمند معروف معتزلی شرکت کرد.[۱۰]
وی از حدود ۴۰ سالگی ریاست شیعیان را در فقه، کلام و حدیث عهده‌دار شد و در دفاع از عقاید شیعه، با علمای دیگر مذاهب مناظره می‌کرد.[۱۱]
ویژگی‌های اخلاقی
گفته‌اند شیخ مفید بسیار صدقه می‌داد، فروتن بود، بسیار نماز می‌خواند و روزه می‌گرفت و لباس خشن بر تن می‌کرد؛ تا آنجا که وی را «شیخ مشایخ الصوفیه» (استاد استادان صوفیان) خواندند.[۱۲] ابویعلی جعفری داماد وی گزارش کرده است که او شب‌ها کم می‌خوابید و بیشتر وقتش صرف مطالعه و نماز و تلاوت قرآن یا تدریس می‌شد.[۱۳]
جایگاه علمی
شیخ مفید شاگردان بسیاری پرورش داد که برخی از آنان علمای صاحب‌نام شیعه بوده‌اند. افراد زیر از جمله آنها هستند:[۱۶]
- سید مرتضی(درگذشت۴۳۶ق)
- سید رضی(درگذشت۴۰۶ق)
- شیخ طوسی(درگذشت۴۶۰ق)
- نجاشی (درگذشت۴۵۰ق)
- سلَّار دیلمی(درگذشت۴۶۳ق)
- ابوالفتح کراجکی(درگذشت۴۴۹ق)
- ابویعلی محمّد بن حسن جعفری(درگذشت۴۶۳ق).[۱۷]
روش جدید فقهی
شیخ مفید روشی متفاوت با دوره پیش از خود در فقه شیعه پایه‌گذاری کرد. به گفته سبحانی و گرجی، پیش از شیخ مفید دو روش فقهی رواج داشت: روش نخست به صورت افراطی بر روایات مبتنی بود و در آن درخصوص سند و متن روایات دقت کافی صورت نمی‌گرفت.[۱۸] روش دوم به روایات توجه لازم را نداشت و بیش از حد بر قواعد عقلی تأکید می‌کرد؛ هرچند مانند قیاس با نصوص دینی در تعارض باشند.[۱۹] شیخ مفید راه میانه را برگزید و روش فقهی جدیدی بنا کرد که در آن ابتدا به کمک عقل اصول و قواعدی برای استنباط احکام تدوین می‌شد. سپس به وسیله این اصول، استنباط احکام از متون دینی انجام می‌گرفت.[۲۰] بدین جهت وی را تدوین‌کننده دانش اصول فقه دانسته اند.[۲۱]
پس از شیخ مفید، شاگردانش سید مرتضی در کتاب الذریعة الی اصول الشریعة و شیخ طوسی در کتاب العُدَّة فی الاصول، این راه را ادامه دادند.[۲۲]
حضور در مناظرات علمی
در خانه شیخ مفید نیز مجلس بحثی برپا می‌شد که علمای مذاهب گوناگون اسلامی ازجمله معتزله و زیدیه و اسماعیلیه در آن شرکت می‌کردند.[۲۴]
اصلاح اشتباه در فتوا
بر پایه نقلی که در منابع کهن یافت نشده و قدیمی‌ترین منبع آن مربوط به ۱۵۰ سال گذشته است، ادعا شده که امام زمان(عج)، اشتباه شیخ مفید در صدور فتوا را اصلاح کرده است.[۲۵] ضعف منبع توقیع،[۲۶] تعارض فتوا با روایات و فتاوای مشهور،[۲۷] اتهام بی‌سوادی یا عجله در صدور فتوا به شیخ مفید،[۲۸] از دلایل عدم صحت چنین روایتی معرفی شده است؛ علاوه بر اینکه شیخ مفید در کتاب فقهی خود، المقنعه، به فتوای مشهور در این مسئله تصریح کرده و بر این اساس، صدور چنین اشتباهی از وی به داستان‌سرایی شبیه دانسته شده است.[۲۹]
بر اساس نقل مذکور که به منابع مکتوب معاصر هم راه یافته است،[۳۰] مردی روستایی نزد شیخ مفید رفت و از او پرسید که اگر زنی باردار از دنیا برود و جنین در شکمش زنده مانده باشد، باید جنین را با زن دفن کرد، یا آن را درآورد؟ شیخ مفید به مرد گفت که زن را بدون درآوردن فرزند از شکمش دفن کنید. در راه بازگشت، فردی سوار بر اسب خود را به مرد روستایی رساند و گفت که شیخ گفته شکم زن را بشکافید، طفل را بیرون بیاورید و سپس زن را دفن کنید. اما چندی بعد که مرد روستایی، داستان را برای شیخ مفید نقل کرد، شیخ تعجب کرد و فرستادن فردی برای اصلاح فتوا را انکار کرد و متوجه شد که آن فرد، امام زمان(عج) بوده است. شیخ مفید سپس دست از فتوا دادن برداشت، تا آنکه در توقیعی از امام زمان، به وی گفته شد که فتوا بده، و ما آن را اصلاح و استوار می‌کنیم.[۳۱]
آثار
تألیفات شیخ مفید بر اساس فهرست نجاشی ۱۷۵ کتاب و رساله است. [۳۲] آثار او در چندین رشته علمی قابل دسته‌بندی است. معروفترین اثر شیخ مفید در علم فقه المُقنَعَة، در کلام اوائل المقالات و در شرح حال‌نگاری امامان الاِرشاد است.[۳۳]
مجموعه آثار مکتوب شیخ مفید در مجموعه‌ای چهارده جلدی با عنوان مُصَنَّفات شیخ مفید منتشر شده است. این مجموعه در سال ۱۳۷۱ش، برای برگزاری کنگره جهانی شیخ مفید منتشر شد.
کنگره جهانی هزاره شیخ مفید در ۲۸ - ۳۰ فروردین ۱۳۷۲ش (۲۴ تا ۲۶ شوال ۱۴۱۳ق) در مدرسه عالی تربیتی و قضایی در قم برگزار شد. بزرگان و اندیشمندانی از کشورهای اسلامی و غیر اسلامی در این کنگره حضور یافتند و درباره شخصیت علمی و دینی شیخ مفید مقاله ارائه دادند.[۳۴]
درگذشت
شیخ مفید در جمعه، دوم یا سوم ماه رمضان سال ۴۱۳ق درگذشت.[۳۵] شیخ طوسی، ازدحام مردم از همه مذاهب برای نماز گزاردن و گریستن در مرگ او را بی‌سابقه توصیف کرده است.[۳۶] او چند سالی در خانه‌اش مدفون بود و سپس به سوی مقابر قریش، نزدیک قبر امام جواد(ع) برده شد.[۳۷] مقبره وی اکنون در حرم کاظمین(ع) قرار دارد.
مجموعه تلویزیونی و فیلم سینمایی
در سال ۱۳۷۳ش مجموعه ای تلویزیونی با هدف روایت زندگی شیخ مفید ساخته شد و در سال ۱۳۷۴ش با عنوان خورشید شب از شبکه دوم سیمای جمهوری اسلامی به روی آنتن رفت.[۳۸] فیلم نود دقیقه‌ای شیخ مفید در سال ۱۳۷۴ش با نویسندگی محمود حسنی و کارگردانی سیروس مقدم و فریبرز صالح ساخته شد. در سال ۱۳۸۱ش این فیلم در قالب سریال و با نام خورشید شب از تلویزیون ایران پخش شد.[۳۹]
پانویس
- نجاشی، رجال، ۱۴۰۷ق، ص۳۹۹، رقم ۱۰۶۷.
- نجاشی، رجال، ۱۴۰۷ق، ص۴۰۲.
- ابن ندیم، الفهرست، ۱۳۵۰ش، ص ۱۹۷؛ طوسی، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۲۳۹.
- شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۸-۷.
- شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۸-۷.
- شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۸-۹.
- شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۳۷؛ شبیری، ناگفته‌هایی از حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۱۱۸.
- گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۳.
- گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۳.
- شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۸-۹.
- شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۲۳-۲۴.
- شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۲۶.
- شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۲۶-۲۷.
- طوسی، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۲۳۸.
- ابن ندیم، الفهرست، ۱۳۵۰ش، ص۲۲۶ و ص ۲۴۷.
- گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۳.
- گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۳تا۱۴۴.
- سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ص ۲۴۵-۲۴۶؛ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۵.
- سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ص ۲۴۶؛ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۵.
- سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ص ۲۴۵؛ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۵.
- گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۶
- سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ص ۲۴۵؛ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۵.
- گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۶.
- منتظم، ج۸، ص۱۱؛ به نقل شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ص۲۳-۲۴.
- کریمیان، «واکاوی فتوایی منسوب به شیخ مفید»، ص۳۰.
- کریمیان، «واکاوی فتوایی منسوب به شیخ مفید»، ص۳۳-۳۴.
- کریمیان، «واکاوی فتوایی منسوب به شیخ مفید»، ص۳۴-۳۶.
- کریمیان، «واکاوی فتوایی منسوب به شیخ مفید»، ص۳۶-۳۷.
- کریمیان، «واکاوی فتوایی منسوب به شیخ مفید»، ص۳۹.
- برای نمونه ببینید: محمدی اشتهاردی، حضرت مهدی فروغ تابان ولایت، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۲-۲۱۳؛ نهاوندی، العبقری الحسان، ۱۳۸۶ش، ج۵، ص۴۴۷.
- کریمیان، «واکاوی فتوایی منسوب به شیخ مفید»، ص۳۱-۳۲.
- نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۰۷، ص ۳۹۹-۴۰۲.
- گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۳-۱۴۴.
- دانشگاه انقلاب، شماره ۹۷، ص۱۸۱-۱۸۲.
- شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۳۹.
- طوسی، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۲۳۹.
- نجاشی، رجال، ۱۴۰۷ق، ص۴۰۳-۴۰۲.
- «خورشید شب در آی‌فیلم»، تارنمای خبری دنیای سینما.
- بانک جامع اطلاعات سینمای ایران (www.sourehcinema.com)
منابع
- ابن الندیم، محمد بن ابی‌یعقوب اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، بی‌تا، ۱۳۵۰ش.
- ابن‌‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی، بی‌تا.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، تحقیق عطا، مصطفی عبدالقادر، نشر دار الکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۷ق.
- «خورشید شب در آی فیلم»، تارنمای خبری دنیای سینما، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۳۹۸، تاریخ درج: ۲۹ مهر۱۳۹۷.
- سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، مقدمه (القسم الثانی)، موسسه امام صادق(ع)، قم، ۱۴۱۸ق.
- شبیری، سیدمحمدجواد، «گذری بر حیات شیخ مفید»، در مقالات فارسی کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ش۵۵، ۱۳۷۲ش.
- شبیری، سیدمحمدجواد، «ناگفته‌هایی از حیات شیخ مفید»، در مقالات فارسی کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمد بن الحسن، الفهرست، تحقیق جواد القیومی، بی‌جا، مؤسسة نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ق.
- کریمیان، محمود، «واکاوی فتوایی منسوب به شیخ مفید»، در مجله حدیث حوزه، ش۹، پاییز و زمستان ۱۳۹۳ش.
- گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران، سمت، ۱۳۸۵ش.
