بیان عرفانی امام درباره جایگاه پیامبر(ص) در نظام آفرینش

به گزارش خبرنگار جی پلاس، در فلسفه بحثی تحت عنوان «عقل اول یا صادر اول» است که مربوط به جایگاه پیامبر(ص) در نظام آفرینش است. این بحث در آموزه های عرفانی و در لسان روایات نیز مطرح شده است. امام خمینی(س) نیز به عنوان صاحب نظر و احیاگر فلسفه در قرن معاصر و عارف الهی، با الهام از آموزه های دینی، در این زمینه چنین بیان می فرمایند: 

ذات مقدس حق جل و علا به حسب تجلی به اسم اعظم و مقام احدیت جمع... در مرآت عقل اول به جمیع شئون و مقام جامعیت تجلی فرمود: و از این سبب، همین اول مخلوق را به نور مقدس نبی ختمی... تعبیر نموده اند، چنانچه در حدیث است از رسول خدا که: «اول مخلوق، نور من است»(1) و در بعض روایات «اول مخلوق، روح من است».(2)(3)

از کتاب اصول کافی نیز یک روایت را به عنوان نمونه بیان می کنیم: 

«ان الله کان اذا کان... و خلق نور الانوار الذی نورت منه الانوار، و اجری فیه من نوره الذی نورت منه الانوار و هو النور الذی خلق منه محمدا و علیا».(4)

احاطه قیومیه پیامبر (ص) نسبت به مخلوقات 

حضرت امام در این زمینه در کتاب مصباح الهدایه چنین می فرمایند که: از کلام حضرت که فرمودند: «خداوند موجودی برتر از من نیافریده است»،(5) می توان افضلیت در مقام تعین خلقی را فهمید. تحقیقا وجود مقدس پیامبر(ص)، در نشئه خلقت و آفرینش، اولین تعین و نزدیکترین مخلوق با اسم اعظم - امام ائمه اسما و صفات - است. وگرنه به لحاظ مقام ولایت کلی، برزخیت کبری و هیولیه اولی ـ که در قران از آن به مقام دنی فتدلی و در اصطلاح عرفانی از آن به «وجود انبساطی اطلاقی» و «وجه الله الاعظم و باقی» و... یاد می شود - همه موجودات و تعینات در حقیقت وجود او مستهلک و چیزی از مخلوقات را نسبتی با او نیست؛ زیرا او بر همه احاطه قیومیه دارد، لذا افضلیت معنا نداشته و اولین و آخرین تصور نمی شود؛ بلکه او اول است در عین آخر بودن و آخر است در عین اول بودن، به همان وجهی که باطن است، ظاهر است.(6)

این نکته در آثار دیگر عرفا نیز مطرح شده، چنانکه یکی از عرفا در توضیح کلام امام چنین می گویند: 

آنگاه که شاهد خلوتگاه غیب جمال ذاتش، به ذات او جلوه کرد، نخستین جلوه او، صفت «وحدت» بود لذا اولین تعین که از غیب هویت حق ظاهر گشت، وحدتی بود که منشأ و سرآغاز ظهور هستی گردید و به این جهت او را تعین اول گویند. این ظهور نخستین تعین هستی است و اسم «الظاهر» با تمام تعینات و شئون خود به واسطه همین تعین از اسم «الباطن» و مرتبه بی تعینی متمایز و جدا می شود. و این تعین را، «مرتبه جمع وجود» و «احدیت جامع» و «احدیت جمع» و «حقیقت الحقایق» نیز می گویند و برخی از این تعین، به «برزخ کبری» نیز یاد کرده اند و این همین چیزی است که در آموزه های وحیانی به مقام او ادنی تعبیر شده و باطن مقام قاب قوسین است که در اصطلاح عرفانی، تعین ثانی نام دارد و مراد از قوسین دو قوس وحدت و کثرت است که از آن به وجوب و امکان یا فاعلیت و قابلیت نیز یاد می کنند و در کلمات عارفان، گاهی از مقام او ادنی، تعین اول، به «حقیقت محمدیه» هم یاد شده است؛(7) چه اینکه مقام قاب قوسین را ناظر به مرتبه واحدیت و مرتبه احدیت دانسته و گفته اند: مقام قاب قوسین قوسی از مرتبه واحدیت تا آخر، با شئون الهی است. و قوسی از مرتبه واحدیت تا مرتبه احدیت، با تجلیات ذاتی و شئونات آن است. ولایتی که از رهگذر این مقام و تجلیات نصیب انسان می شود، اختصاص به حضرت محمد(ص) دارد و اوصیا او به تبع آن حضرت، از آن بهره مند می شوند و انبیای پیشین و اوصیای آنان، تنها در حد حال و نه مقام، از این ولایت نصیبی داشته اند؛ لذا در شب معراج، پیامبر (ص) آنها را در آسمان های خاص (مرتبه خاص) مشاهده کرد.(8)

شعر حافظ شیرازی شاید ناظر به همین معنا باشد که می گوید: 

حسن روی تو به یک جلوه که در آینه کرد            این همه نقش در آیینه اوهام افتاد

این همه عکس می و نقش نگارین که نمود         یک فروغ رخ ساقیست که در جام افتاد(9)

1. اول ما خلق الله نوری؛ بحارالانوار، ج 15، ص 24.

2. اول ما خلق الله روحی؛ همان، ج 54، ص 309.

3. شرح حدیث جنود عقل و جهل؛ ص 29.

4. خدا بود، هنگامی که چیزی خلق نشده بود، آنگاه نور الانوار (مبدأ نورها) را که همه از آن نور گرفته اند، آفرید و در آن نور، از نور خویش که همه از آن نور خویش که همه از آن نور گرفته اند، جاری ساخت و آن، همان حقیقت و نوری است که محمد(ص) و علی(ع) از آن آفریده شده اند. (الکافی، ج 1، ص 442، ح 9).

5. عیون اخبار الرضا(ع)؛ ج 1، ص 262، ح 22.

6. ر.ک: مصباح الهدایه الی الخلافه و الولایه، ص 75.

7. ر.ک: نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ص 34-37.

8. مجموعه آثار حکیم صهبا، ص 112؛ ر. ک: پیامبر اعظم در نگاه عرفانی امام خمینی(س)، ص 28.

9. دیوان حافظ، ص 128.

برشی از کتاب در آمدی بر شخصیت و شئون پیامبر(ص) از دیدگاه امام خمینی(س)؛ 50-52؛ چاپ اول (1394)؛ ناشر: چاپ و نشر عروج.