آیا امام رضا فرزند دیگری بجز امام جواد(ع) داشتند؟

به گزارش جی پلاس، متنی که در زیر ملاحظه می کنید، مصاحبه ایکناست که در مرداد سال 96 با آیت الله سید علی مقدم قوچانی که از شاگردان امام و از محققان و اساتید حوزه علمیه هستند، صورت گرفته است و اکنون این متن در آستانه شهادت امام هشتم شیعیان حضرت علی بن موسی الرضا آلاف التحیه و الثناء بازنشر می شود.

در ابتدا بفرمایید چرا برخی می گویند امام رضا (ع) فقط یک فرزند داشته و دیر فرزندار شده اند و فرزند دیگری جزء امام جواد (ع) نداشته اند؟

درباره تعداد فرزندان حضرت رضا (ع) دو قول وجود دارد که قول اول فرمایش شیخ بزرگوار مفید است که در کتاب ارشادش نوشته است، حضرت رضا (ع) در هنگام شهادت فرزندی که ما از آن آگاه باشیم به غیر از امام جواد (ع) نداشته است. ولی بزرگان علمای اسلامی قول شیخ مفید را نپذیرفته اند و به آن چند جواب داده اند. برخی گفته اند بنای شیخ مفید در این کتاب به اختصار بوده و چنانچه خود آن بزرگوار در صفحه آخر کتابش به این مطلب اشاره فرموده است و لذا آن چه را که در کتب طولانی دیگران هست در این کتاب نیامده است که از جمله آن ها همین مطلب مورد بحث است. عده ای دیگر گفته اند که شیخ مفید آورده امام رضا(ع) در هنگام شهادتش بجز امام جواد (ع) فرزند دیگری نداشته است. پس ممکن است آن حضرت فرزندان دیگری داشته که قبل از شهادت امام رضا(ع) یا به شهادت رسیده یا از دنیا رفته اند. و برخی دیگر گفتند که شیخ مفید به طور قطع و یقین نفرموده که امام رضا(ع) غیر از امام جواد(ع) فرزند دیگری نداشته است بلکه نفی علم از خودش نموده است و این کلام شیخ مفید منافات ندارد با اینکه دانشمندان دیگر اسلامی بر اثر تفحص بیشتر برای امام رضا (ع) غیر از امام جواد (ع) فرزندان دیگری را پیدا کرده باشند و در کتاب هایشان نوشته اند.

برخی روایاتی را مطرح می کنند که حضرت رضا (ع) به استناد این روایات تک فرزند بوده و جز امام جواد (ع) فرزند دیگری نداشته اند، لطفا در خصوص این روایات توضیح دهید.

یکی از معدود روایاتی که دلالت دارد بر این که امام رضا(ع) غیر از امام جواد (ع) فرزند دیگری نداشته است روایت حنان بن سدیر صیرفی است. در این روایت آمده است: «ایکون امام لیس له عقب» . و حضرت رضا (ع) نیز در جواب حنان فرمودند: «اما انه لا یولدلی الا واحد» یعنی من در آینده دارای یک فرزند خواهم شد و خداوند از آن یک فرزند نسل مرا در روی زمین زیاد می گرداند.

نکته ای که باید مطرح کنم این است که این حدیث حنان بن سدیر صیوفی بنا بر نوشته بزرگان علم رجال مانند شیخ طوسی، مرحوم کشی، مرحوم آیت الله العظمی خوئی و دیگر اساتید علم رجال از گروه واقفیه و هفت امام سرچشمه می گیرد که آنها امامت امام رضا(ع) را قبول نداشتند و از این طریق می خواستند آن حضرت را ناقص و ابتر معرفی کنند. و روایت دیگری هم از کلیم بن عمران به همین مضمون مطرح است که در هیچ یک از کتب رجالی نامی از آن به میان نیامده است و مجهول السنه است.

چرا به امام رضا(ع) ابوالحسن می گویند در صورتی که مشهور است که فرزندشان امام جواد (ع) است؟

کنیه مشهور حضرت رضا (ع) «ابوالحسن» است. پس اگر امام رضا(ع) غیر از امام جواد (ع) فرزند دیگری نداشته است باید این کنیه غلط باشد و باید کنیه آن حضرت «ابا محمد» باشد نه «ابوالحسن». همچنین در میان عرب رسم است که کنیه را به اسم فرزند بزرگ می گذارند از این مطلب استفاده می شود که اولین فرزند امام رضا (ع) حسن بوده است. و از طرفی آن چیزی که از اقوال مورخین و علمای بزرگ اسلامی نقل شده امام رضا(ع) دارای چند فرزند پسر و یک دختر بوده است که این مطلب گفتار شیخ مفید را رد می کند.

بنابراین آن چه در بین عوام مشهور شده که می گویند امام رضا (ع) یک اولاد داشته و بچه دار نمی شدند و غیر از امام جواد(ع) فرزند دیگری نداشته است، این یک اشتباه بزرگی است و بنا بر اقوال مورخان و عالمان بزرگ اسلامی که برای ما نوشته اند و به یادگار گذاشته اند امام رضا (ع) شش اولاد داشته است.

فرمودید در تحقیقاتتان در زمینه اثبات اینکه امام رضا (ع) فرزندان دیگری نیز داشته به ۲۵ سند و منبع رسیدید، لطف بفرمایید این ۲۵ سند را بیان کنید.

سند اول: علامه بزرگوار علی بن عیسی اربلی که از مفاخر علمای شیعه در قرن هفتم هجری بوده است در جلد دوم کتاب ارزنده «کشف الغمه»، صفحه ۲۶۷ چنین نوشته است که فرزندان حضرت رضا(ع) پنج پسر و یک دختر بوده است که نام های آنان چنین است: ۱- محمئ قانع (امام جواد علیه السلام) ۲- حسن ۳- حسین ۴- جعفر ۵- ابراهیم ۶- فاطمه.

سند دوم: علامه ربانی مرحوم ملا احمد مقدس اردبیلی در جلد دوم  کتاب ارزشمند «حدیقة الشیعه» صفحه ۶۳۹ چنین نوشته است که امام رضا(ع) دارای پنج پسر بوده است به نام های: ۱- ابوجعفر محمد بن علی (امام جواد علیه السلام) ۲- حسن ۳- حسین ۴- جعفر ۵- ابراهیم و امام یک دختر هم داشته است که مقدس اردبیلی نام آن بانوی محترمه را نیاورده است.

سند سوم: علامه مجلسی در جلد ۴۹ کتاب ارزشمند بحار الانوار  صفحه ۲۲۱ و ۲۲۲ چنین نوشته است که امام رضا (ع) دارای پنج پسر و یک دختر بوده است به نام های: ۱- محمد قانع (امام جواد علیه السلام) ۲- حسن ۳- جعفر ۴- ابراهیم ۵- حسین ۶- فاطمه. علامه مجلسی به سه طریق این شش اولاد را برای امام رضا (ع) نقل کرده است. یکی از طریق عبدالعزیز بن اخضر که در کشف الغمه ذکر شد، دوم از طریق محمد بن طلحه و سوم از طریق ابن خشاب.

سند چهارم: نویسنده کتاب ارزشمند تذکرة الائمه (ع) که درباره تاریخ ائمه معصومین (ع) به فارسی نگارش یافته است، در آخر باب دهم صفحه ۱۵۹ چنین آورده است که حضرت رضا (ع) دارای شش اولاد بوده است به نام های: ۱- امام تقی (ع) ۲- حسن ۳- حسین ۴- جعفر ۵- ابراهیم ۶- فاطمه. در خصوص نویسنده کتاب تذکرة الائمه (ع) را بعضی مرحوم باقر ابن محمد تقی لاهیجی از بزرگان علماء قرن یازدهم هجری می دانند و بعضی او را از شاگردان علامه مجلسی و بعضی هم این کتاب را نوشته خود علامه مجلسی می دانند. به هر حال این دو بزرگوار هر دو از بزرگان و محققین شیعه هستند.

سند پنجم: علامه بزرگوار مرحوم محمد رضا امامی مدرس معروف به خاتون آبادی در کتاب «جنات الخلود» صفحه ۳۳ چنین نوشته است که به قول اصح حضرت رضا(ع) پنج پسر و یک دختر داشته است بدین تفصل: ۱- محمد قانع (امام جواد علیه السلام) ۲- حسن مُکنّی به ابی محمد ۳- جعفر ۴- ابراهیم ۵- حسین ۶- فاطمه.

سند ششم: ابن جوزی در کتاب «تذکرة الخواصّ» چنین نوشته است: امام رضا (ع) دارای چند اولاد بوده است: ۱- محمد تقی ابوجعفر که امام بوده است. ۲- ابوجعفر ۳- ابومحمد حسن ۴- ابراهیم ۵- حسین و یک دختر داشته است که نویسنده نامی از آن نیاورده است. (مسند الرضا (ع) جلد اول صفحه ۱۴۱).

سند هفتم: در کتاب «رشحات الفنون» نوشته است حضرت رضا (ع) دارای چندین اولاد بوده است به نام های: ۱- امام محمد تقی ۲- ابوجعفر اکبر ۳- ابوجعفر اصغر ۴- ابومحمد حسن ۵- ابراهیم ۶- حسین و آن بزرگوار یک دختر نیز داشته است. (مسند الرضا (ع) جلد اول صفحه ۱۴۲) .

سند هشتم: در کتاب تاریخی «حبیب السیر» جلد دوم صفحه ۹۱ چنین آمده است به قول اکثر ارباب خبر آن امام عالی گوهر حضرت رضا(ع) پنج پسر و یک دختر داشته است که اسامی آنان بدین ترتیب است: ۱- امام محمد تقی ۲- حسن ۳- جعفر ۴- ابراهیم ۵- حسین ۶- فاطمه و قبر امامزاده حسین در قزوین است.

سند نهم: علامه بزرگوار سید جعفر آل بحر العلوم در کتاب «تحفة العالم» که علامه مجلسی در جلد ۴۸ بحار صفحه ۳۲۰ آن را آورده است، چنین نوشته است که قول اصح آن است که حضرت رضا(ع) دارای پنج پسر و یک دختر بوده است به نام های: ۱- محمد قانع (امام جواد علیه السلام) ۲- حسن ۳- حسین ۴- جعفر ۵- ابراهیم ۶- فاطمه. سپس این عالم بزرگوار نوشته که مرقد مطهر امامزاده ابراهیم فرزند حضرت رضا(ع) در قوچان زیارتگاه مومنین است و دارای حرم و گنبد و رواق های مجلل و باشکوه است.

سند دهم: شیروانی در کتاب «بستان السیاحة» صفحه ۱۵۵ نوشته است: امام رضا(ع) دارای چند اولاد بوده است: ۱- امام محمد تقی(ع) ۲- حسن ۳- حسین ۴- ابراهیم ۵- فاطمه.
سند یازدهم: عمید الدین حسینی نجفی در کتاب «بحر الانساب مشجّر» صفحه ۱۵ نوشته است، ابونصر بخاری گفته است که ابوالحسن علی بن موسی الرضا(ع) دارای چند اولاد بوده است: ۱- ابا جعفر محمد تقی(ع) ۲- حسن ۳- حسین ۴- جعفر ۵- ابراهیم ۶- فاطمه.

سند دوازدهم: آقای حسین عمادزاده اصفهانی در «کتاب چهارده معصوم (ع)» جلد مربوط به حضرت رضا(ع) صفحه ۱۴۱ چنین نوشته است: حضرت رضا (ع) پنج پسر و یک دختر داشته است به نام های ۱- امام محمد تقی (ع) ۲- حسن ۳- حسین ۴- جعفر ۵- ابراهیم ۶- فاطمه . بعد می نویسد حمدالله مستوفی قبر حسین را در قزوین دانسته است.

سند سیزدهم: در کتاب «نور الابصار» شبلنجی نیز اولاد حضرت رضا (ع) را پنج پسر و یک دختر دانسته است به نام های : ۱- امام محمد تقی (ع) ۲- حسن ۳- حسین ۴- جعفر ۵- ابراهیم ۶- فاطمه. (ناسخ احوالات امام رضا علیه السلام جلد چهارم صفحه ۱۵۵).

سند چهاردهم: نویسنده کتاب « کنز الانساب» چنین نوشته است، امام رضا(ع) دارای هفت اولاد بوده است بدین ترتیب: ۱- امام محمد تقی(ع) ۲- هادی ۳- یعقوب ۴- حسن ۵- ابراهیم ۶- فضل ۷- جعفر.

سند پانزدهم: نویسنده کتاب «بحر الانساب» در صفحه ۱۹۲ چنین نوشته است که حضرت رضا(ع) دارای چند اولاد بوده است: ۱- امام محمد تقی ۲- هادی ۳- یعقوب ۴- حسن ۵- ابراهیم ۶- فضل ۷- جعفر.

سند شانزدهم: حمدالله مستوفی در کتاب «تاریخ گزیده» صفحه ۲۰۵ نوشته است: امام رضا (ع) دارای پنج پسر و یک دختر بوده است و امامزاده حسین فرزند حضرت رضا(ع) در قزوین مدفون است و حرمش زیارتگاه مومنین و صالحین است.

سند هفدهم: ابن شهر آشوب نوشته شده است که در مرو مسجدی است به نام مسجد زرد که امام رضا(ع) در آن مسجد نماز خوانده است و یکی از فرزندان حضرت رضا(ع) در آن مسجد مدفون است و کرامات زیادی از آن امامزاده نقل شده است. (مسند الرضا جلد اول صفحه ۱۴۱).

سند هجدهم: علامه بحرانی صاحب کتاب «عوالم العلوم» در جلد مختص به احوالات امام رضا(ع) در صفحات ۳۷۰ و ۳۷۱ می نویسد: حضرت رضا(ع) دارای پنج پسر بوده به نام های: ۱- امام جواد (ع) ۲- حسن ۳- جعفر ۴- ابراهیم ۵- حسین و آن بزرگوار یک دختر نیز داشته است.

سند نوزدهم: علامه بزرگوار سید محسن امین جبل عاملی در کتاب شریف و ارزنده «فی رحاب ائمه اهل البیت علیه السلام» جزء دوم از جلد ۲ در صفحه ۱۰۴ نوشته است که آن حضرت دارای پنج پسر و یک دختر بوده است به نام های: ۱- امام محمد تقی (ع) ۲- حسن ۳- جعفر ۴- ابراهیم ۵- حسین ۶- فاطمه.

سند بیستم: مرحوم سپهر در کتاب «ناسخ التواریخ» جلد مربوط به حضرت رضا(ع) چنین نوشته است که حضرت رضا(ع)  دارای پنج فرزند پسر و یک دختر بوده است به نام های ۱- امام محمد تقی (ع) ۲- حسن ۳- جعفر ۴- ابراهیم ۵- حسین ۶- فاطمه.

سند بیست و یک و بیست و دوم : شیراوی در کتاب «اتحاف»  و ابن حجر در کتاب «صواعق» نوشته اند امام رضا (ع) دارای پنج اولاد پسر و یک دختر بوده است به نام های: ۱- محمد قانع (امام جواد علیه السلام) ۲- حسن ۳- حسین ۴- جعفر ۵- ابراهیم ۶- فاطمه. (چهارده معصوم عماد زاده ص ۱۴۲).

سند بیست و سوم: در کتب اخبار و روایات اسلامی چند حدیث آموزنده و اخلاقی از فاطمه دخت مکرمه حضرت رضا(ع) نقل شده است و نقل این احادیث ارزنده اخلاقی از آن بانوی عالمه دانشمند دلیل بر این است که فرزندان حضرت رضا(ع) منحصر به امام جواد(ع) نبوده است.

سند بیست و چهارم: یکی از مهمترین و قاطع ترین دلیل بر تعداد فرزندان حضرت رضا(ع) حدیث شریف و صحیحه «بزنطی» است که هیچ دلیلی نمی تواند با آن معاوضه کند. ابو جعفر احمد بن محمد بن نصر بزنطی از بزرگان علمای شیعه و از خواص اصحاب امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) و امام جواد(ع) است که می فرماید: در قادسیه خدمت حضرت رضا(ع) رسیدم و عرض کردم من از پدر بزرگوار شما حضرت کاظم(ع) از جانشین آن حضرت بعد از خودشان سوال کردم و آن بزرگوار شما را معرفی کردند. و در سالهای قبل که شما فرزندی نداشتید از شما درباره امام بعد از خودتان سوال کردم، فرمودید: برای من فرزندی خواهد بود که او بعد از من امام شماست. اکنون که خداوند به شما دو پسر عنایت فرموده است کدام یک از آن دو خلیفه و جانشین شما خواهد بود و امام ما بعد از شما خواهد شد. حضرت رضا (ع) فرمودند: هنوز وقت جواب دادن به این سوال نرسیده است و آن بزرگوار معرفی جانشین خود را موکول به آینده فرمودند. (قرب الانساب صفحه ۱۶۶ و بحار الانوار جلد ۲۳ صفحه ۶۷)

سند بیست و پنجم: در کتاب «ملحقات احقاق الحق» به قلم علامه نسابه مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی جلد ۱۹ صفحه ۵۶۸ نوشته است که امام رضا (ع) دارای پنج پسر و یک دختر بوده است که نام آنها: ۱- امام جواد (ع) ۲- حسن ۳- حسین ۴- جعفر ۵- ابراهیم ۶- فاطمه است.

ضمنا کتاب احقاق الحق  را علامه شهید قاضی نورالله شوشتری نوشته است و ملحقات آن به قلم علامه نسابه مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی نوشته شده است. و از آنجایی که نظریه آیت الله العظمی مرعشی نجفی که متخصص در علم انساب بوده اند فصل الخطاب است بنده در تحقیقاتم به همین مقدار و ۲۵ سند اکتفا کرده ام.

از مجموع صحبت هایی که بیان کردم و ۲۵ سندی که نام بردم به این نتیجه می رسیم که حضرت رضا(ع) دارای فرزندان متعددی بوده است و فرزند آن حضرت منحصر به امام جواد (ع) نیست. ولی چون نسل آن بزرگوار از طریق امام جواد(ع) باقی مانده است این امر سبب شده که بعضی گمان کرده اند که حضرت رضا(ع) به غیر از امام جواد(ع) فرزند دیگری نداشته است. و از طرف دیگر هم هفت امامی ها که امامت امام رضا (ع) را قبول نداشتند از طریق ایجاد شبهه در فرزنددار نشدن و ابتر بودن امام رضا(ع) قصد داشتند از این طریق سرپوشی بر عقیده فاسد خود قرار دهند.

با توجه به اینکه اثبات شد امام رضا (ع) فرزندان متعددی داشته اند آیا محل دفن آنها مشخص است؟

بیشتر فرزندان امام رضا (ع) همچون پدر بزرگوارشان در ایران مدفون هستند و هر کدام زیارتگاه های پر فیض و با برکتی هستند. پسران بزرگوار امام رضا(ع)، حضرت امام جواد(ع) در کاظمین ، امامزاده حسن (ع) در دو فرسخی قوچان قدیم، امامزاده حسین (ع) در قزوین، امامزاده جعفر (ع) در اصفهان، امامزاده ابراهیم در قوچان قدیم مدفون هستند، اما محل دفن فاطمه دختر امام رضا(ع) نامعلوم است.