به دنبال گران شدن کاغذ در شرایط تحریم، وزارت علوم چاپ کاغذی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها را از سال تحصیلی آینده ممنوع اعلام کرده است. این در حالی است که برخی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دریافت نسخه‌های کاغذی که پیش‌تر انجام می‌شد را فرآیندی دشوار و "فُرمالیته" توصیف کرده و از سرنوشت تلخ پایان‌نامه‌های کاغذی خود در مقاطع پیشین پرده‌برداری کرده‌اند.
به گزارش جی پلاس، ۵ تیر ۹۸ نامه‌ای از سوی معاون آموزشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به رؤسای دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور ارسال شده و به موجب آن چاپ کاغذی پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها، گزارش‌های علمی و درسی یا تکالیف آموزشی رایج از نیمسال دوم امسال (سال تحصیلی آینده) ممنوع اعلام شد.
در نامه دکتر شریعتی نیاسر معاون وقت آموزشی وزارت علوم به رؤسای دانشگاه‌ها، این تصمیم در راستای سیاست‌های دولت و با توجه به عزم دستگاه آموزش عالی در کاهش هزینه‌ها مرتبط شد و از آن به‌عنوان گامی جهت صرف‌جویی در مصرف کاغذ و دستیابی به اهداف برنامه مدیریت سبز یاد شد.
در حالی که در این نامه بر نقش آموزش عالی بر بهینه‌سازی رفتارهای صحیح در جامعه نیز تأکید شده، تمام دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی از سال تحصیلی آینده ملزم شده‌اند که نسبت به حذف و ممنوع کردن چاپ کاغذی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها، گزارش‌های علمی، گزارش‌های درسی یا تکالیف آموزشی رایج در همه مقاطع و رشته‌ها اقدام کنند. در این نامه همچنین تشخیص موارد استثنا (مصادیقی که امکان نشر الکترونیکی آن وجود ندارد) بر عهده دانشگاه‌ها گذاشته شده است.
پیرو الزامی شدن قانون فوق، سراغ معاونین پژوهشی دانشگاه‌ها رفتیم و ضمن گفت‌وگو با آن‌ها، ابعاد مختلف ممنوعیت چاپ کاغذی پایان‌نامه‌ها را مورد بررسی قرار دادیم. در این میان برخی دانشگاه‌ها از اعلام آمادگی پیشین خود برای این موضوع خبر دادند و برخی دیگر نیز اعلام کردند که در صدد فراهم کردن مقدمات اجرای این قانون هستند.
هدر رفت کاغذ در نامه‌نگاری‌های اداری
اقدام برخی دانشگاه‌ها نسبت به حذف گردش کاغذی اسناد
اولین و واضح‌ترین جنبه‌ای که در مورد اجرای این قانون در نظر می‌آید، گران بودن کاغذ و هزینه‌های گزاف مربوط به تلف شدن هزاران برگ کاغذ در چاپ پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها است؛ هزینه‌هایی که بر دانشجو و گاهاً بر دانشگاه تحمیل می‌شود. البته این تصمیم به نفع حفظ محیط زیست نیز هست، اما واضح است که حذف کاغذ در چاپ پایان‌نامه‌ها بیشتر به دلیل گرانی آن در شرایط اقتصادی کنونی و به تعبیر دکتر محمد تقی نظرپور معاون اداری، مالی و مدیریت منابع وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به نفع شرایط تحریم و کاهش وابستگی به ارز الزامی شده است؛ چنان چه مطبوعات کاغذی نیز در حال دست و پنجه نرم کردن با این موضوع و مجبور به کم کردن صفحات خروجی‌های کاغذی خود هستند.
اما یکی از جنبه‌های مهمی که در صحبت‌های اکثر مسئولان دانشگاه‌ها مطرح شده، این است که در کنار هدر رفت کاغذ در این بخش، نامه‌نگاری‌های اداری و گردش کاغذی اسناد، بخش دیگری است که در آن به تعبیر معاون پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی ایران، هزاران بار بیشتر کاغذ تلف می‌شود.
در این میان برخی دانشگاه‌ها از جمله دانشگاه شهید چمران اهواز، حذف گردش کاغذی اسناد را در دستور کار قرار داده‌اند. همچنین دانشگاه صنعتی ارومیه نیز اقدام به حذف کاغذ از نامه‌نگاری‌های فرآیند قبل از دفاع دانشجو، نامه‌های ابلاغ داوران، اعلام آمادگی برای دفاع و ... کرده است. ضمن آن که سمینارها و امتحانات دانشجویی را نیز ذیل مواردی می‌شناسد که در آن اتلاف کاغذ صورت می‌گیرد. بر اساس اعلام مسئولان این دانشگاه‌ها، به نظر می‌رسد تشکیل شورای راهبردی مدیریت سبز در این دانشگاه‌ها به پیگیری بهتر این موارد کمک بسیاری کرده است.
مهم‌ترین زیرساخت‌های حذف پایان‌نامه‌های کاغذی
به لحاظ امکانات، زیرساخت‌ها و مقدماتی که به منظور حذف پایان‌نامه‌های کاغذی در دانشگاه‌ها وجود دارد، می‌توان این جمع‌بندی را داشت که دانشگاه‌ها از حدود ۱ الی ۲ سال پیش مقدمات این موضوع را به‌طور خودجوش فراهم کرده‌اند که علت آن می‌تواند فضای فیزیکی باشد که در دانشگاه‌ها به منظور نگهداری از پایان‌نامه‌ها اشغال شده، به طوری که به عنوان نمونه معاون پژوهشی دانشگاه شهید باهنر کرمان از آسیب دیدن سقف طبقه پایینی به دلیلسنگینی وزن پایان‌نامه‌های موجود در طبقه دوم در کتابخانه این دانشگاه، ابراز نگرانی کرده است.
در عین حال زیرساخت‌های مورد نیاز برای این موضوع، از منظر مسئولان مختلف متفاوت هستند. مهم‌ترین این زیرساخت‌ها، یک سرور مرکزی یا پایگاه اسناد و مدارک علمی در کتابخانه مرکزی دانشگاه است که از آن به عنوان کتابخانه دیجیتال نیز یاد می‌شود. در این پایگاه امکان دسترسی به نسخه الکترونیکی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها برای دانشجویان فراهم بوده، ضمن آن که مکانیزم‌هایی برای محدودیت دسترسی یا جلوگیری از سرقت علمی ترتیب داده شده است.
از جمله این مکانیزم‌ها می‌توان به اعمال محدودیت دسترسی به برخی پایان‌نامه‌ها اشاره کرد. به عنوان مثال معاون پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی ایران در این زمینه به قانونی مبنی بر انتشار پایان‌نامه‌ها ۶ ماه پس از دفاع یا وجود نرم‌افزارهای سرقت ادبی اشاره کرده که می‌تواند حافظ آثار دانشجویان در سامانه مربوطه باشد.
در عین حال معاون پژوهشی دانشگاه تربیت مدرس نیز از چارچوبی برای دسترسی آزاد افراد به اطلاعات یاد کرده و توضیح می‌دهد که ممکن است از دانشجویان این تعهد گرفته شود که در صورت استفاده از اطلاعات موجود در پایان‌نامه، به متن آن ارجاع دهند.
در مجموع می‌توان گفت مسئولان دانشگاه به ویژه بعد از تمهیداتی که برای مقابله با تقلب علمی دیده شده و نیز امکانات جدید دنیای دیجیتال از قبیل نرم‌افزارها و ...، نگرانی چندانی از بابت مورد سرقت قرار گرفتن آثار دانشجویان ندارند، ضمن آن که ثبت پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در ایرانداک و قابلیت همانندجویی در پایان نامه‌ها پیش از دفاع را نیز پشتوانه دیگری برای مقابله با تقلب علمی می‌پندارند.
تضمین ماندگاری آثار از طریق ثبت سخت‌افزاری نسخه‌های الکترونیکی پایان‌نامه‌ها
همچنین دانشگاه‌ها نسبت به حفظ و نگهداری از آثار الکترونیکی نیز تمهیداتی اندیشیده، از جمله آن که نسبت به ثبت سخت‌افزاری نسخه‌های الکترونیکی نیز اقدام کرده‌اند. به عنوان نمونه دانشگاه صنعتی ارومیه نسبت به دریافت سی دی برچسب‌دار و دارای تأییدیه از دانشجویان اقدام کرده ضمن آن که معاون پژوهشی دانشگاه شهید رجایی نیز از ذخیره پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در هارد اکسترنال، دی وی دی، سامانه کتابخانه و سیستم کارشناس کتابخانه خبر داده و تأکید می‌کند که ذخیره فایل‌های الکترونیکی در ۴ نسخه، اطمینان مورد نیاز نسبت به ماندگاری آثار را تضمین می‌کند. این مسئول دانشگاهی در عین حال چاپ کاغذی رساله‌های دکتری را الزامی اعلام کرده چرا که آن‌ها را آثاری در مرز علم می‌داند.
در هر حال به نظر می‌رسد مهم‌ترین اقدامات دانشگاه‌ها که جزو فراهم‌سازی مقدمات اجرای قانون حذف کاغذ به شمار می‌آید، به‌روزرسانی پایگاه‌های اسناد و مدارک علمی یا کتابخانه دیجیتال دانشگاه، عدم دریافت نسخه چاپی از دانشجویان از سوی کتابخانه یا استاد راهنما، عدم صرف هزینه دولتی برای چاپ پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها، برنامه برای ایجاد اپلیکیشن موبایلی کتابخانه دیجیتال و ساز و کار و بستر مناسب برای استفاده از پایان‌نامه‌های چند رسانه‌ایاست.
همچنین دیگر زیرساخت‌های این موضوع، ایجاد یک درگاه مالی به منظور پرداخت یا عدم پرداخت وجه برای دسترسی به متون کامل پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها و آموزش بارگذاری پایان‌نامه‌ها به دانشجویان از سوی کارشناسان آموزش عنوان شده است. این در حالی است که معاون پژوهشی دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی زیرساخت‌های اجرایی این موضوع را، به ویژه به دلیل نبود کتابخانه مرکزی در این دانشگاه، یک میلیارد تومان برآورد کرده و بر نبود سیستم‌های لازم برای دسترسی دانشجویان به نسخه‌های الکترونیکی تأکید کرده است.
پای درد دل دانشجویان و فارغ‌التحصیلان
سرنوشت تلخ یک پایان‌نامه!
اما طرف دیگر این تصمیم دانشجویان تحصیلات تکمیلی هستند. م.ن، دانشجوی رشته سینما در دانشگاه تربیت مدرس که در مرحله درخواست مجوز برای دفاع از پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود به سر می‌برد، در گفت‌وگویی با ایسنا به سرنوشت تلخ پایان‌نامه صحافی شده خود در مقطع کارشناسی اشاره می‌کند.
وی که در حال حاضر ملزم به تحویل پایان‌نامه خود در دو بخش عملی و نظری است، توضیح می‌دهد: برای آن که مجوز دفاع از پایان‌نامه را دریافت کنیم، لازم است ۱ الی ۲ نسخه را چاپ کرده و به معاونت پژوهشی و داوران دانشگاه تحویل دهیم که البته نیازی نیست این دو نسخه صحافی شده باشند.
این دانشجوی دانشگاه تربیت مدرس ادامه می‌دهد: همچنین تحویل نسخه چاپی به کتابخانه دانشگاه الزامی نبوده، بلکه نسخه پی دی اف پایان‌نامه را در قالب سی دی تحویل می‌دهیم یا در سامانه کتابخانه بارگذاری می‌کنیم.
م.ن ضمن بیان اینکه کاملاً موافق تحویل نسخه پی دی اف است، تصریح می‌کند: بخش قابل توجهی از پایان‌نامه‌ها بدون اینکه اثرگذاری مناسبی داشته باشند در سه نسخه چاپ می‌شوند و ضمن هدر رفت ۳۰۰ الی ۴۰۰ صفحه کاغذ، هزینه‌ای معادل ۴۰۰ هزار تومان روی دست دانشجو می‌گذارند.
وی البته درباره برخی دغدغه‌ها که مبنی بر احتمال سواستفاده از پایان نامه‌ها مطرح می‌شود، معتقد است: ثبت شدن پایان‌نامه‌ها در ایرانداک و محدودیت‌هایی که در دسترسی به پایان‌نامه‌ها ایجاد می‌شود، مانع از سرقت علمی خواهد شد.
این دانشجوی کارشناسی ارشد ادامه می‌دهد: در زمان کارشناسی در دانشگاه تهران شاهد این بودم که پایان‌نامه صحافی شده من بلافاصله به سطل آشغال راه پیدا کرد. همچنین بارها شاهد این بودم که پشت دانشکده هنرهای زیبا، پایان‌نامه‌ها را در بشکه آتش می‌زدند! بنابراین دریافت پایان‌نامه کاغذی صرفاً فرآیندی فرمالیته بوده که موجب هدررفت وقت،انرژی و هزینه دانشجو می‌شود.
البته معاون آموزشی دانشگاه تهران در گفتگویی موضوع سوزاندن پایان‌نامه‌ها را تکذیب کرده است.
الزام به چاپ ۱۰ نسخه از رساله دکتری
تحویل سی‌دی بی‌احترامی به هیئت مصاحبه‌کننده تلقی می‌شود
ر.م. ، فارغ‌التحصیل مقطع دکتری رشته انسان‌شناسی دانشگاه تهران که ۳ ماه پیش از رساله دکتری خود دفاع کرده است نیز در گفتگو با ایسنا در این باره می‌گوید: لازم بود حداقل ۱۰ نسخه از رساله دکتری‌ام را چاپ کنم. در مرحله داوری، داوران نظراتشان را می‌گویند و در پایان‌نامه خط می کشند. بنابراین در مرحله پیش از دفاع بایستی ۶ نسخه از پایان‌نامه را چاپ کرد که ۲ نسخه از آن‌ها برای استاد راهنما و مشاور و ۴ نسخه دیگر برای داوران است که از این تعداد ۲ داور داخلی از دانشگاه و ۲ داور از خارج دانشگاه حضور دارند.
وی تعداد صفحات رساله خود را ۳۷۰ صفحه عنوان و تشریح می‌کند: در صورت چاپ ۶ نسخه از رساله، ۲ هزار و ۲۲۰ صفحه کاغذ مصرف می‌شود. این در حالی است که بعد از اصلاحات هم باید ۵ نسخه از پایان‌نامه را مجدداً پرینت می‌گرفتم. بنابراین برای چاپ پایان‌نامه نزدیک به ۴۵۰۰ صفحه کاغذ هدر رفت. صرف‌نظر از هزینه‌ای که روی دست دانشجو گذاشته می‌شود، تعداد زیادی درخت نابود شده ضمن آن که چاپ کاغذی پایان‌نامه‌ها برای دانشجویان فرآیند دشواری است.
این فارغ‌التحصیل دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران ادامه می‌دهد: زمانی که برای مصاحبه آزمون دکتری یا مصاحبه به منظور جذب اعضای هیئت علمی حاضر می‌شوید، از شما رزومه پرینت شده طلب می‌کنند و باید پایان‌نامه کارشناسی ارشد، رساله دکتری، مقالات و ... را به صورت چاپی ارائه دهید. ارائه نسخه الکترونیکی پایان‌نامه در قالب سی دی نوعی بی‌احترامی از سوی دانشجو به هیئت مصاحبه‌کننده تلقی می‌شود.
وی در رابطه دریافت نسخه چاپی پایان‌نامه‌ها از سوی کتابخانه دانشگاه، می‌گوید: در سال ۹۳ از پایان‌نامه کارشناسی ارشد دفاع کردم و در آن زمان مدیر گروه جامعه‌شناسی و کتابخانه مرکزی دانشگاه پایان‌نامه را در قالب سی دی از من دریافت کردند.
این فارغ‌التحصیل رشته انسان‌شناسی ادامه می‌دهد: کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران دارای سیستم آنلاینی است که همه پایان‌نامه‌ها را در دسترس قرار می‌دهد که از این نظر بسیار عالی است. استفاده از متون پایان‌نامه‌ها در این سیستم نیازی به حضور کارشناس کتابخانه ندارد، ضن آن اگر سیستم جامعی وجود داشته باشد امکان تقلب علمی کمتر می‌شود. در عین حال چنین سامانه‌ای می‌تواند به دانشکده‌ها هم تسری پیدا کند.
ر.م. در ادامه درباره آمادگی اساتید برای پذیرش پایان‌نامه‌های الکترونیک می‌گوید: این موضوع بستگی به استاد دارد اما اکثراً از این موضوع استقبال می کنند و با توجه به هزینت‌های بالای چاپ و صحافی (حدود ۵۰۰ هزار تومان)، معمولاً از دانشجو پایان‌نامه کاغذی نمی‌خواهند. بنابراین حذف نسخه کاغذی پایان‌نامه‌ها تصمیمی است که به نفع همه تمام می‌شود.
تصمیم بر حذف پایان‌نامه‌ها و رساله‌های کاغذی سیاست درستی است که به نفع محیط زیست و صرفه‌جویی در هزینه‌ها بوده و خوشبختانه اکثر دانشگاه‌ها از پیش‌تر مقدمات اجرای این تصمیم را فراهم کرده‌اند. در عین حال همواره انتظار می‌رود که در برابر اجرای یک تصمیم نو مقاومت‌هایی وجود داشته باشد؛ به ویژه آن که اساتید داور عادت به نوشتن نقطه نظرات خود در نسخه کاغذی دارند. در هر حال این اساتید و دانشجویان هستند که باید بر سر چاپ یا عدم چاپ پایان‌نامه و رساله با هزینه شخصی خود به توافق برسند. به نظر می‌رسد سازگاری با نسخه‌های الکترونیکی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در عصر دیجیتال چندان دشوار نباشد، اما در عین حال لازم است تمام زیرساخت‌ها و امکانات لازم برای اجرایی شدن قانون فوق که در این گزارش به چند مورد آن‌ها اشاره شده، فراهم شوند تا از این لحاظ مشکلات تازه‌ای برای دانشجویان ایجاد نشود.
