چرا امام جواد علیه السلام به ازدواج با دختر مامون رضایت داد؟

جی پلاس ـ منصوره جاسبی: امام جواد علیه السلام در دهم رجب و به نقلی دیگر در 19 ماه مبارک رمضان سال 195 هجری در مدینه منوره به دنیا آمد. پدر بزرگوارشان امام رضا علیه السلام و مادرشان نیز بانویی پرهیزگار به نام سبیکه است که امام رضا (ع) وی را خیزران نامید.

آن حضرت هشت ساله بود که امام رضا علیه السلام به شهادت رسیدند و ایشان در کودکی جانشین پدر شدند و دوران امامتشان 17 سال به طول انجامید و این ایام مصادف بود با خلافت جنایتکاران عباسی همچون مامون و معتصم. 

مامون دختر خود ام فضل را به عقد امام در آورد اما فرزندی از وی به دنیا نیامد و فرزندان امام علیه السلام از همسر دیگری هستند. یکی از مسائلی که در طول زندگانی پیشوای نهم شیعیان مطرح است همین ازدواج امام با دختر مامون است که در متن زیر به علل و عوامل آن پرداخته می شود:

یک) کنترل و نظارت رفتار امام(ع): مامون قصد داشت تا با وصلت دخترش با امام، آن حضرت را زیر نظر داشته باشد و از این نظر موفق هم بود چرا که دختری خبرچین تربیت کرده بود.

دو) لطمه به قداست امام: مامون در این تصور بود که با این وصلت، می تواند امام را جذب مادیات کرده و به این ترتیب لطمه ای به قداست امام وارد کند. وی هر چند مدتی با امام رضا علیه السلام همنشین بود اما گویا هنوز درک نکرده بود که امامان شیعه علیهم السلام زاهدترین افراد روزگار هستند و هیچ حکومتی نمی تواند آنان را با مطامع دنیوی جذب کند.

سه) پیشگیری از اعتراض علویان: مامون که پایه های حکومتش در دشمنی با علویان متزلزل شده بود، می خواست با این ترفند، خود را علاقه مند به علویان و خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام نشان دهد و از قیام علویان جلوگیری کند.

 وی برای رسیدن به اهداف خود امام را به شدت تحت فشار قرار داد تا جایی که برخی بر این عقیده اند که نپذیرفتن امام علیه السلام باعث ترور ایشان می شد.(1)

یکی از استراتژیهای مهم خلفای اموی و عباسی،‌ شیعه ستیزی بوده و آنان از هیچ جنایتی علیه علویان دریغ نکرده و به آزار دادن، زندانی کردن و قتل آنان می‌پرداختند. از سوی دیگر یکی از سیاست های مهم ائمه علیهم السلام حفظ شیعیان بود،‌ چنانکه امام حسن علیه‌السلام یکی از علل صلح خویش را حفظ شیعیان بیان کردند.(2)

حجت الاسلام محمود ریاضت در این باره در گفت و گویی که با خبرگزاری تسنیم داشته، به این پرسش چنین پاسخ گفته است:

بعد از شهادت امام رضا علیه‌السلام جامعه به دلیل ظلمی که مأمون به آن امام مظلوم وارد کرده بود و در نهایت ایشان را غریبانه به شهادت رسانده بود، دچار آشفتگی شده بود. درواقع مأمون متهم اصلی و ردیف اول شهادت امام هشتم محسوب می‌شد؛ بنابراین او احساس خطر کرد که مبادا قدرت و حکومت خود را از دست بدهد. به این ترتیب همان گونه که سال‌ها قبل امام رضا علیه‌السلام را از مدینه به مرو تبعید کرده و آن حضرت را به پذیرش ولایتعهدی مجبور کرده بود، ‌این بار نیز فرزند آن امام بزرگوار یعنی امام جواد علیه‌السلام را تحت‌الحفظ به مرکز حکومت خود فراخواند و آن حضرت را مجبور کرد تا ازدواج با دخترش، ام فضل را قبول کند. امام جواد علیه‌السلام برای حفظ کیان جامعه اسلامی و در امان ماندن شیعیان و نه از روی خواست قلبی و طیب خاطر، با این وصلت موافقت کردند.

وی در پاسخ به این سوال که اگر امام علیه السلام ازدواج با ام فضل را قبول نمی کرد چه اتفاقی می افتاد، گفته است: مأمون همان طور که سال‌ها قبل امام رضا علیه‌السلام را تهدید کرده بود که اگر ولایتعهدی را قبول نکنند،‌ آن حضرت و شیعیان، علویان و سادات را به شهادت خواهد رساند، این بار نیز امام جواد علیه‌السلام را تهدید کرد که اگر ازدواج با دخترش را قبول نکند، آن حضرت را به شهادت خواهد رساند و شیعیان و سادات را از بین خواهد برد. درواقع مأمون برای خواباندن شورش مردم، امام جواد علیه‌السلام را ناچار به ازدواج با دختر خود کرد. یکی از شیعیان امام نقل می کند که یک بار برای دیدار آن حضرت به خدمت ایشان رسیدم، اما به دلیل حضور مأموران حفاظتی و نیروهای مأمون مدت زیادی در انتظار دیدار آن حضرت ماندم. وقتی شکوه و عظمت کاخ مأمون را دیدم که امام جواد علیه‌السلام در آن به سر می‌بردند، اظهار تعجب کردم و گمان بردم با وجود این بارگاه و کاخ شاید آن حضرت به مدینه برنگردند.

امام جواد علیه‌السلام که متوجه تعجب و گمان من شده بودند، با اندوه و غمی که در چهره مبارک ایشان نمایان شده بود، فرمودند: «به خدا قسم خوردن نان و نمک در کنار خاندان و آل محمد صلی‌الله علیه و آله در مدینه برای من از این قصر و شکوه آن بسیار خوشایندتر است.» آن حضرت به صراحت اعلام کردند این قصری که مأمون من را به آن تبعید کرده،‌ در نزد من در حکم زندان است و هرچند هم که زرین و از طلا باشد باز هم زندان است که من را در آن اسیر کرده است؛ اما آن حضرت برای حفظ موقعیت شیعه سکوت کرده و ظلم مأمون را با صبر و بردباری گذراندند.

حجت‌الاسلام سیدمحمدحسین حائری‌زاده، از اساتید حوزه نیز در گفت و گو با خبرگزاری فارس، دلیل ازدواج امام جواد علیه السلام با ام فضل را چنین عنوان می کند:

مامون از این ازدواج دو هدف کوتاه مدت و بلندمدت داشت. پس از شهادت حضرت رضا (ع) شیعه آماده قیام علیه حکومت عباسی شده بود. مأمون دخترش را به حضرت جواد (ع) داد و گفت که ما خصومتی نداریم و همانطور که حضرت رضا (ع) را ولی‌عهد کردم، دخترم را نیز به ازدواج حضرت جواد (ع) درآوردم. این هدف کوتاه مدت مأمون بود. مأمون هیچ گونه اعتقادات دینی نداشته، اما می‌دانست وعده پیامبر حق است و طبق فرموده پیامبر، دوازدهمین جانشین پیامبر، صاحب حکومت جهانی خواهد بود. مأمون می‌دانست این مسأله تحقق پیدا می‌کند و دنبال این بود که یکی از مادران آن آقایی که قیام خواهد کرد، دختر او و از بنی‌عباس باشد تا به خیال خودش بنی‌عباس هم در آن حکومت سهمی ببرند.

امام علیه السلام پس از ازدواج با ام الفضل، کاخ‌ را رها و به سمت مدینه حرکت کردند تا اثبات کنند که این ازدواج به اجبار بوده است.

1- مهدی پیشوایی، سیرة پیشوایان،‌ ص 559.

2- اخبارالطوال، ص 220.