مهندس مسعود شفیعی مدیر جوان سازمان نقشه برداری به بررسی ابعاد مختلف مساله فرونشت زمین پرداخت.
به گزارش جی پلاس، بحران‌های خاموش محیط‌زیستی در ایران روز به روز خود را بیشتر نشان می‌دهند و حالا فرونشست زمین در ایران بحرانی است که خیلی جدی گرفته نمی‌شود. فرونشست در واقع به تغییرات ارتفاعی در سطح زمین گفته می‌شود که در برخی موارد چاله‌های بزرگ و عمیقی را ایجاد می‌کند. این پدیده طی سال‌های اخیر از سوی سازمان نقشه برداری کشور به روشنی رصد می‌شود و همزمان اطلس‌هایی از این پدیده در این سازمان تهیه شده است. درباره علل فرونشست زمین در مناطق ایران هنوز بررسی‌های دقیقی صورت نگرفته اما کاهش آب‌های زیرزمینی یکی از علت‌های این اتفاق است. فرونشست زمین با نشست زمین متفاوت است.
نشست زمین می‌تواند دلایلی از جمله ساخت و سازهای شهری داشته باشد اما فرونشست در واقع در ابعاد بزرگتری در مساحت‌های بیشتر از زمین رخ می‌شود و حالا به گفته مهندس مسعود شفیعی رییس سازمان نقشه برداری ایران، ۴۸ منطقه فرونشست زمین در ایران شناسایی شده است. اما مساله فرونشست هنوز از سوی خیلی از مسئولان جدی گرفته نشده و همزمان براساس بررسی‌های سازمان نقشه برداری ممکن است اماکن مهمی همچون فرودگاه امام خمینی (س)، فرودگاه مهرآباد، فرودگاه سمنان و آثار تاریخی همچون پل سی و سه پل و تخت جمشید را به خطر بیاندازد.
برهمین اساس مهندس مسعود شفیعی مدیر جوان سازمان نقشه برداری به بررسی ابعاد مختلف این مساله پرداخت. مسعود شفیعی؛ متولد سال 1358 پیش تر به مدت 3 سال به عنوان قائم مقام و معاون فناوری توسعه، برنامه ریزی و هماهنگی دستگاهها در سازمان نقشه برداری کشور فعالیت کرده و مدتی را نیز سرپرست معاونت اداری، مالی و پشتیبانی این سازمان بوده است.در مدت مسئولیت قبلی او در این سازمان، علاوه بر استقرار نظام مدیریت بهره وری، فاز نخست زیرساخت ملی اطلاعات فضای کشور به انجام رسید. شفیعی، در میانه دهه 80 به مدت 6 سال به عنوان دبیر گروه پژوهشی امور زیربنایی در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام فعالیت داشت.
مشروح مصاحبه با رییس سازمان نقشه‌برداری را در ادامه بخوانید
آقای شفیعی طی چندماه اخیر خبرهای زیادی از سازمان نقشه‌برداری مطرح می‌شود و بیشتر آن مربوط به فرونشست زمین می‌شود، فعالیت‌های شما بیشتر شده یا مساله فرونشست زمین جدی تر شده است؟
این حرف تا حدی درست است اما نکته مهم این است که ما همیشه فعال بودیم. در سازمان در حاضر ما حداقل در بخش زمینی حدود ۷۰ پرسنل فعال در سازمان داریم که اقدامات زیادی انجام داده‌اند. شاید بیشتر ما به فرونشست زمین شناخته باشند اما باید بگویم بحث فرونشست و تغییرات ارتفاعی تنها کاری نیست که در سازمان نقشه‌برداری انجام می‌شود. در واقع نیروهای ما در سازمان به طور مرتب در حال انجام کارهای میدانی هستند و حتی برای من جالب بود حجم این فعالیت‌های میدانی در حدی است که در یکی از جاده‌های استان خراسان در یک بخش کم ترددی اسم سازمان ما را روی سنگ هک شده بود که نشان از دربرگیرندگی فعالیت‌های ما دارد. از سوی دیگر این تلاش‌ها و خدماتی که همکاران انجام دادند به نحوه درستی باید معرفی شود تا جامعه هم از این ظرفیت آگاهی پیدا کند. چراکه این ناآگاهی باعث می‌شود از همکاری مردم محروم شویم.
درباره بحث فرونشست می‌توان گفت افکار عمومی به تازگی با این پدیده مواجه شده‌اند، فرونشست را ما از دهه‌های قبل داشتیم یا شما در این سازمان به تازگی تصمیم به اطلاع‌رسانی در این زمینه گرفته‌اید؟
ببنید از سال گذشته در این راستا ماموریت‌های مشخصی توسط سازمان مدیریت بحران کشور و وزارت کشور به سازمان نقشه‌برداری سپرده شد و به همین دلیل ما تصمیم گرفتیم برای اینکه بتوانیم از جامعه برای حل این کمک بگیریم باید اطلاع‌رسانی را در این زمینه افزایش دهیم.به همین دلیل چندین نشست خبری در این رابطه برگزار شد، چراکه چنین پدیده‌هایی ممکن است در بدنه زندگی مردم تاثیر بگذارد.در این میان شروع به طراحی یک سری اطلس کردیم و به موازات آن سعی داریم مرتبا اطلاع‌رسانی می‌کنیم که در کجا چه اتفاقاتی می‌افتد. ما پیگیر هستیم که حتما اطلاع‌رسانی صورت بگیرد، اگر این اتفاق رخ ندهد برخی افراد غیرمسوول شروع به اظهارنظر غیرکارشناسی می‌کنند. حتی یک زمانی همکاران ما می‌گفتند که ما منع شدیم نتایج چنین تحقیقاتی را اعلام کنیم که جامعه نگران نشود.این در حالی است که ما باید واقعیت‌ها را درست و کارشناسی شده بیان کنیم تا این اتفاق نیافتد دستگاه‌های مسوول و حتی خود مردم هم مشارکت لازم را نخواهند داشت.
واقعیت ماجرای فرونشست چیست؟ و چرا تاکنون اخبار کمتری از آن می‌شنیدیم؟
فرونشست یک پدیده تغییر ارتفاع در سطح زمین است، البته تغییر ارتفاع به علل مختلفی می‌تواند رخ بدهد و لزوما هرجا که این تغییر ارتفاع رخ بدهد فرونشست رخ نداده. اولین برخوردها با پدیده فرونشست زمین در دهه ۸۰ بود که در حوالی تهران مشاهدات ترازیابی خود را تکرار کردیم و متوجه تغییرات قابل توجهی شدیم که در یک دوره ۱۰ساله رخ داده بود. آن زمان همکاران ما سعی کردند علت‌یابی کنند و به این نتیجه رسیدند که این موضوع همان پدیده فرونشست است. ما سعی کردیم این موضوع را نقاط دیگر کشور هم تعمیم بدهیم به همین دلیل وضعیت حدود ۵۰ناحیه بررسی شد و به این نتیجه رسیدیم که در برخی از این مناطق زیادی در کشور فرونشست رخ داده. یک مشکلی که در این حوزه برای ما به وجود آمد بحث تقسیم کار بود؛ با یک پدیده عجیبی در ایران روبرو هستیم که همه درباره یک موضوع نظر می‌دهند اما وقتی نوبت کار می‌شود می‌گویند این جزو وظایف ما نیست. در همین پدیده فرونشست از معاون فرمانداری در یک شهرستان تا زمین‌شناسان و فعالان زیست‌محیطی اظهار نظر کردند، اشکالی ندارد اما باید این کار را با داده‌های رسمی انجام بدهند. یک مقدار با سازمان زمین‌شناسی در این رابطه به مشکل برخورده بودیم که امسال یک صورت جلسه مشترک با آن‌ها امضا کردیم. تهیه اطلس و نرخ فرونشست به ما سپرده شده. سازمان زمین‌شناسی هم قرار است نقشه خطر فرونشست را پیدا کند. میزان خطرپذیری در هر منطقه‌ای می‌تواند متفاوت باشد.
تهیه این اطلس‌ها چه کمکی می‌تواند به مساله فرونشست زمین بکند؟
یک کارگروه به عنوان «مدیریت شریان‌های حیاتی تهران» تشکیل شده، در یکی از جلسات مثلا همکارن ما اکنون شروع کرده‌اند تا در مناطقی که فرونشست به اوج خود رسیده زیرساخت‌ها را بررسی کنند. برخی مواقع خطوط راه آهن از این مناطق عبور می‌کنند، بعضی مواقع هم مجتمع های مسکونی در این مناطق دیده شده. حتی سال پیش همکاران ما در اتوبان آزادگان همکارانم مشاهداتی انجام دادند و بسیار جالب بود مثلا یکی از این نقاط کاملا در مجاورت یک چاه شرکت آب منطقه‌ای استان تهران بود.
پس کمی عینی‌تر این این رابطه صحبت کنیم آقای مهندس، با توجه به مشاهدات میدانی که در مناطق مختلف داشتید به خصوص در تهران که تراکم جمعیت هم زیاد است. باید چه کار کنیم؟
مهندس- از سال ۸۰ ما کارهای خود را با تجهیزات جدید شروع کردیم و اولین فرونشست را در تهران در همان سال مشاهده کردیم. بعد از آن برای مشکلاتی که به وجود آمد باعث شد تا وظیفه انجام این کار به سازمان زمین‌شناسی منتقل شد. اما در این مدت ما کار خودمان را کردیم و ۴۸ منطقه فرونشست در ایران شناسایی شد.
در مورد تهران، باید بگویم اطلاعات این شهر را از سال ۷۱ تاکنون داریم. آنطور که مشخص است محدوده فرونشست در سطح تهران در حال افزایش است. در سال ۸۴ محدوده فرونشست ما تا سر ۳ راه آذری بودیم ولی اکنون متاسفانه این محدوده تا سمت میدان فتح افزایش پیدا کرده است. یعنی محدوده فرونشست تا مرز فرودگاه مهرآباد رسیده از سویی این محدوده تا به فرودگاه امام رسیده ولی الان با توجه به محاسبات جدید محدوده فرودگاه امام هم شامل محدوده فرونشست شده. البته نرخ این موضوع چندان خطرناک نیست اما در چند سال آینده این وضع می‌تواند خطرناک باشد.
محدوده فرونشت زمین به شمال تهران هم رسیده است؟
خوشبختانه محدوده نشست به شمال تهران نرسیده و تاکنون مشاهدات نشان می‌دهد از جنوب تا میدان قزوین و پایین‌تر از میدان انقلاب فرونشست رخ داده است.
با این تفاصیل در بحث فرونشست زمین چه آینده‌ای را برای تهران متصور هستید؟
در واقع متاسفانه بخشی از محدوده شهری هم در بخش فرونشست قرار گرفته، مناطقی مثل یافت‌آباد، منطقه خلیج و ... این‌ها می‌تواند در آینده خطرناک باشد. بازدید میدانی ما در ورامین نشان می‌داد که در یک جاده ۳۰ سانتی‌متر چاله به وجود آمده یا در همانجا بچه یک کشاورز در یک چاله افتاده می‌تواند گفت خطر فرونشست کشاورزان را هم تهدید می‌کند. حالا فرض کنید این اتفاق در مسیر تهران ورامین که مسیر تردد قطارها هم است رخ بدهد چه فاجعه انسانی برای ما می‌افتد. در این منطقه اکنون نرخ فرونشست به ۲۰سانتی متر رسیده و در برخی مناطق روی دیوار ساختمان‌ها ترک به وجود آمده و این اتفاق به زودی در جنوب غرب تهران رخ می‌دهد.در اتوبان آزادگان هم پل‌های زیادی وجود دارد و این ترک‌ها و چاله‌ها می‌تواند پیامدهای خطرناکی داشته باشد.
آقای مهندس مدتی است که بحث فرونشست تهران در خبرگزاری‌های خارجی هم پخش شده. به طوری که یک خبرگزاری نرخ فرونشست در تهران را ۳۶ سانتی‌متر اعلام کرده بود. این موضوع چقدر صحت دارد؟
نرخ نشست حدود ۲۲-۲۴ سانتی‌متر برای تهران صحیح است، ما پارسال با دقیق‌ترین روش‌ها تهران را ترازیابی کردیم و مشخص شد آمار قبلی نرخ فرونشست تهران درست است. به همین دلیل ما هیچ وقت این آماری که شما گفتید را تایید نمی‌کنیم.
علت این تفاوت‌ها در آمار خودتان چیست؟ چرا یک عدد دقیق برای فرونشست تهران اعلام نمی‌کنید
ما فرونشست تهران را به به طور دقیق در سال‌های مختلف بررسی کردیم و متوجه شدیم اخلاف ۲ سانتی‌متری در سال وجود دارد مثلا یک نقطه امسال ۱۱ سانتی‌متر فرونشست داده سال بعد ۱۳ سانتی‌متر. این اختلاف به دلیل این تغییر در آمار است.
در شهرهای دیگر چطور؟
کار جدیدی که انجام داده‌ایم نشان می‌دهد فرودگاه سمنان با نرخ سالانه ۱۰سانتی‌متر در حال نشست است. دور تا دور دریاچه ارومیه فرونشست رخ داده. اگر به گزارش ما ساله ۸۰ نگاه کنید اصفهان فرونشست آن چنانی نداشت، متاسفانه اکنون به دلیل برداشت زیاد آب‌های زمینی اصفهان با نرخ ۱۷ سانتی‌متر فرونشست می‌کند. این وضعیت در حال رسیدن به مناطق تاریخی مثل ۳۳ پل، میدان امام و ... هم هست. به طور کلی و همانطور که گفته شد، مشاهدات ترازیابی ما نشان می‌دهند که در ۴۸ منطقه فرونشست رخ داده و ۲ منطقه جدید هم به تازگی وارد این فهرست شدند؛ شهرستان‌های بویین زهرا و نقاب.
بیشترین نرخ فرونشست زمین در چه مناطقی است؟
رباط‌کریم، شهریار، ورامین و ... محدوده‌هایی هستند که بیشترین نرخ فرونشست را در آن‌ها اندازه گیری کردیم. این مناطق به نسبت خود شهر تهران جمعیت بسیار کمتری دارد و عمدتا فرونشست در محدوده‌های کشاورزی رخ داده است. همین جنوب غرب تهران یکی از نقاط بسیار بسیار مهم است که نشست در آن تا ۲۲ سانتی متر رسیده. ببینید ما یک میانگین تقریبا ۲۰ ساله داریم و وقتی می‌خواهیم نرخ اعلام کنیم وضع را در این بازده بررسی می‌کنیم تا جواب ها دقیق باشد.غیر از تهران هم در خراسان رضوی، خراسان جنوبی، قم، اصفهان، همدان، آذربایجان شرقی و کرمان مناطقی هستند که نرخ بالای فرونشست دارند.
به طور کلی شما ۶ اطلس از وضعیت فرونشست در ایران به دست آورده‌اید. اینکار را با چه اولویت‌بندی انجام می‌دهید؟
البته این وضعیت بیش از ۶منطقه است، اما اولیت‌بندی ما براساس میزان جمعیت و خطرپذیری بوده. تهران که هم مرکز سیاسی و جمعیتی است اولین منطقه‌ای تبدیل شده که نقشه آن تهیه شده. اطلس اصفهان، خراسان‌رضوی و ... تهیه شده. شیراز هم از مناطقی است که وضعیت آن را بررسی کردیم.
و در شیراز چه نتیجه گیری‌هایی داشتید؟
میزان فرونشست در مردشت که جنوب تخت‌جمشید است در برخی نقاط به حدود ۴۰سانتی‌متر می‌رسد. البته نقاط کمی چنین وضعیتی دارند اما در رابطه با نرخ فرونشست بالای ۳۰سانتی‌متر مناطق زیادی در مردشت چنین وضعیتی دارند. خود شهر مردشت و حتی خود شهر شیراز هم درگیر این ماجرا هستند. نرخ فرونشست در شهر شیراز حدود ۱ یا ۲ سانتی‌متر است اما وقتی مناطق شهری درگیر می‌شوند باید منتظر وقوع حوادث خطرناکی در آن باشیم. شاید حفره‌هایی که در دشت‌ها ایجاد می‌شود خطری نداشته باشد اما در مناطق شهری این موضوع می‌تواند خطرناک باشد به این دلیل که مردم می‌توانند در معرض خطر باشند.
می‌توانید بگویید بحرانی‌ترین مناطق کجاها هستند؟
حقیقتا نه، ما می‌گوییم ۴۸ منطقه در خطر فرونشست هستند اما برآورد ما نشان می‌دهد که شاید ۲برابر این تعداد منطقه یعنی حدود ۱۰۰منطقه درگیر فرونشست بشوند چراکه ما هنوز به بررسی تمام مناطق نپرداخته‌ایم. خیلی از دشت‌ها هستند که در موضوع برداشت آب زیرزمینی فعال هستند و ما همچنان نتوانستیم وضعیت آن‌ها را بررسی کنیم.یک سری دشت‌ها هستند که فرونشست داشته‌اند و ما تا آماری درباره آن نداشتیم.
حرف‌هایی که شما در چند ماه اخیر می‌زنید بسیار شکل عجیبی دارد آمار بسیار بالا است اما شما با لحنی توضیح می‌دهید که انگار هیچ خطری ما را تهدید نمی‌کند. فکر نمی‌کنید این خوب نباشد؟ مثلا در زمینه زلزله این اتفاق رخ داده و مردم دیگر از واقعیت ماجرا آگاه هستند.
شفیعی- اول حرف‌ها هم گفتیم قبلا اصلا این چیزها مطرح نمی‌شده و این مسائل جزو موضوعاتی بود که همکاران ما در سازمان فکر می‌کردند ممنوعه است و اجازه بیان کردن آن را دارند. ما هم داریم بحث کارشناسی می‌کنیم و اینکه موضوع به چه شکلی معلوم شود دیگر کار رسانه‌ها است.به نظر من خیلی مهم نیست که مثلا رکورد فرونشست را اعلام کنیم. همینکه پدیده فرونشست وجود دارد خودش خطر دارد. زلزله ناگهان می‌آید و مردم اثرات آن را می‌بینند. اما فرونشست یک سری پیامدهای بلندمدت دارد. یعنی خرابی‌های آن دیرتر مشاهده می‌شود تازه وقتی آن‌ها به وجود بیاید مردم و مسوولین به فکر می‌افتند. چون اثرات این موضوع مثل زلزله به شکل ناگهانی دیده نمی‌شود توجه کمتری نسبت به این موضوع می‌شود.برای مثال ورامین ۱۵ سال پیش هم چنین نرخ فرونشستی داشت اما تازه پیامدهای آن در شهر دیده شده است
این خطر چگونه برای مردم ملموس است؟ برای مثال توان علمی فهم یک بحران که برای یک کشاورز وجود ندارد.
نه مثلا شکاف‌هایی که در مناطق وجود دارد یا فروچاله‌هایی که هست باعث شده آن‌ها هم بترسند. چون انقدر این شکاف‌ها اندازه وسیعی دارند. که قطعا آن‌ها متوجه خطر این اوضاع می‌شوند.
برآوردی وجود دارد که چند هکتار از زمین‌های ما از این بحران آسیب می‌بینند و برای مثال دیگر نمی‌شود در آن کشاورزی کرد؟
ما هنوز چند ده دشت ناشناخته در کل کشور داریم پس خیر نمی‌شود آماری برای کل کشور است. اما در بخشی که مشخص شده چقدر فرونشست وجود دارد اینکه بخواهیم بگوییم مردم چقدر در خطر هستند، کدام سازه‌های تاریخی امکان دارد آسیب ببینند و ... می‌تواند در فاز بعدی مطالعات رخ بدهد. تاکنون ما وارد این فاز نشدیم.گزارشی که مدتی پیش در مجله نیچر درباره فرونشست منتشر شد دقیقا این موضوع را نشان می‌دهد در آن گزارش معلوم بود که در هر ناحیه از تهران چقدر فرونشست رخ داده، آن منطقه چه میزان جمعیت دارد، در آنجا چقدر خط راه‌آهن وجود دارد و ...
کمی درباره علت این ماجرا صحبت کنیم. چه چیزی باعث ایجاد بحران در مناطق گسترده‌ای از ایران شده؟
دکتر- ما به عنوان یک نقشه‌برداری خیلی نمی‌توانیم به بحث ورود کنیم اما معمولا این موضوع استخراج بیش از حد منابع آب است. گواه این قضیه هم تغییر سطح آب‌های زیرزمینی در مناطق مختلف است. به طور کلی علت این موضوع در بخش تخصصی ما نیست اما شواهد نشان می‌دهد که فرونشست با بحث کاهش منابع زیرزمینی آب ارتباط دارد. تقریبا اگر در بیشتر مناطق مختلفی که فرونشست رخ داده، سطح آب‌های زیرزمینی را اندازه‌گیری کنید متوجه می‌شوید ارتباط بسیار معنی‌داری بین تغییرات سطح آب زیرزمینی و میزان فرونشست وجود دارد. خیلی جالب است در اطراف پارک‌های آبی بزرگ در محدوده اسلام‌شهر نرخ فرونشست زیاد شده. این خیلی تفریح خوبی است اما معلوم نیست به چه قیمتی؟ در اقلیم ما داشتن این همه پارک آبی و دریاچه مصنوعی کار درستی نیست.
یعنی می‌توانیم بگوییم تنها علت بحران فرونشست برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است؟
خیر، کاهش چگالی به هر دلیلی می‌تواند منجر به وقوع این علت شود اما عمدتا چون اکنون با کاهش آب‌های زیرزمینی روبرو هستیم در اکثر مناطق کشور علت اصلی این موضوع است. اما نبود ذخایر گاز، نفت و ... هم می‌تواند منجر به فرونشست زمین شود.
اما می‌شود ارتباط مستقیمی بین کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و میزان فرونشست پیدا کرد. بخش زیادی از کاهش آب‌های زیرزمینی به دلیل حوزه کشاورزی است و زندگی مردم هم به این موضوع بستگی دارد.
