مواجه ایران با خشکسالی دائمی است

به گزارش جی پلاس، طبق تعریف سازمان جهانی هواشناسی طوفان گرد و غبار عبارت است از بادی که مخصوص نواحی خشک و نیمه خشک بوده و بر اثر وزش آن ابر متراکمی از گرد و غبار در فضا ایجاد می‌شود. تراکم این ابر غبار آلود آن چنان زیاد است که جلوی دید را کاملا گرفته و ارتفاع آن گاه تا 3 هزار متر می‌رسد.

محققان حوزه زیست محیطی بر این باورند دیگر جنگلکاری روش مناسبی برای تثبیت شن و ماسه نیست؛ چون سطح آب‌های زیر زمینی در برخی از نقاط کشور تا 600 متر کاهش یافته است.

از قطع آب و برق تا گم‌شدن زنبورها

پروفسور پرویز کردوانی، پدر علم کویرشناسی ایران با تاکید بر اینکه در گذشته ایران با ریزگردها آشنا نبود، گفت: در ایران بیشتر با طوفان‌های شن و ماسه آشنایی داشتیم و ریزگردهایی که در اهواز وجود داشت، منشا خارجی داشت؛ ولی حالا به اندازه‌ای‌ با پدیده ریزگرد مواجه هستیم که به طوفان‌های شن و ماسه هم ریزگرد گفته می‌شود.

وی کانون‌های خارجی ریزگرد را غرب عراق، شرق اردن، سوریه، ‌عربستان و صحرای آفریقا (بخشی که متعلق به مصر است) دانست و ادامه داد: قطر ریزگردهای وارد شده از این کانون‌ها به ایران کمتر از یک هزارم میلی‌متر است و می‌‎تواند هزاران کیلومتر از سطح بلند شود.

کردوانی با بیان این‌که ریزگردها از نظر خطر به دو دسته آلی و کانی تقسیم می‌شوند، اظهار کرد: منشا ریزگردهای ناشی از کانی‌ها حاوی ماسه و «کوارتز» هستند و در صورتی که کوارتز آسیاب شود، وارد ریه خواهد شد و آسیب‌های جدی به انسان وارد می‌کند.

وی کاهش دید رانندگان و اختلال در پرواز هواپیماها را از دیگر خسارات وجود ریزگردها دانست و اضافه کرد: در صورتی که ریزگردها با افزایش رطوبت همراه ‌شوند، موجب قطع آب و برق در شهرهایی چون خوزستان خواهند شد؛ ضمن آنکه محصولات کشاورزی برای انجام فتوسنتز نیاز به نور خورشید دارند که این ریزگردها عاملی برای اختلال در این زمینه خواهد بود، ضمن آنکه ریزگردها موجب گم شدن زنبورهای عسل و کاهش میزان تولید عسل می‌شوند.

پدر علم کویرشناسی ایران، ترکیه را یکی از کانون‌های ریزگرد ایران نام برد و خاطرنشان کرد: با سدسازی‌هایی که از سوی ترکیه بر روی آب‌های ورودی به رودهای دجله و فرات انجام شده است، ورودی آب به این دو رودخانه کاهش یافته است؛ ضمن آنکه تالاب‌ها و باتلاق‌های در مسیر این دو رود نیز خشک شده‌اند.

وی جنگ و درگیری‌ها را از دیگر عوامل خشک شدن تالاب‌ها در عراق و ترکیه دانست و گفت: معمولا ریزگردهایی که از خارج به ایران وارد می‌شوند، به بیش از 20 استان کشور نفوذ کرده‌اند؛ به گونه‌ای که استان‎های ایلام، کرمانشاه، آذربایجان شرقی و غربی، تهران و سمنان شاهد پدیده ریزگرد هستند.

کردوانی ریزگردهای داخلی را ناشی از زمین‌های کشاورزی دانست که به دلیل کمبود آب رها شده‌اند و گفت: زمین کشاورزی تا زمانی که کشت و کار در آن انجام می‌شود، ریزگرد تولید نمی‌کند و در صورتی که خشک شود تا 6-5 سال ریزگرد ندارد؛ چرا که ریشه گیاهان مانده در زمینه «هوموس» (یک نوع مواد آلی کربن‌دار تیره‌رنگ خاک) تولید می‌کند و این ماده موجب چسبندگی خاک خواهد شد.

پدر علم جغرافیای ایران تاکید کرد: زمانی که هوموس از بین می‌رود، ریزگردهایی ایجاد می‌کند که موجب بروز سرطان می‌شود؛ زیرا دو کود مهم «ازته» و «فسفاته» به زمین‌ها داده می‌شود. کود ازت به سرعت جذب زمین خواهد شد، ولی کود فسفات جذب نمی‌شوند و سرطان‌زا است.

کردوانی احداث چاه‌های نفت و خشک شدن تالاب‌ها و باتلاق‌ها و دریاچه‌هایی چون طشک و بختگان را از دیگر عوامل ایجاد ریزگردهای داخلی ذکر کرد و ادامه داد: یکی از روش‌های مقابله با طوفان‌های شن و ماسه و بیابان‌زایی از طریق جنگلکاری عنوان شده است. در سال 1340 با جنگلکاری، شن و ماسه تثبیت می‌شدند.

وی با بیان اینکه این روش در منطقه «حارص‌آباد» سبزوار و «ابوزیدآباد» کاشان اجرایی شد، گفت: تثبیت شن و ماسه باید در دشت‌هایی صورت گیرد که به دلیل نبود پوشش گیاهی، گرد و خاک تولید می‌شود؛ ولی در مناطقی مانند مسیر اردکان به طرف انارک و جندق که پوشش گیاهی ندارد، ولی به دلیل ریگزار بودن زمین با شدیدترین بادها ریزگرد تولید می‌کند، نیازی به جنگلکاری ندارد چون طبیعت، پوشش سنگی بیابانی در سطح زمین ایجاد کرده است.

ایران گرفتار در خشکسالی دائمی

دکتر رضا مکنون، عضو هیات علمی دانشکده مهندسی عمران و محیط زیست دانشگاه صنعتی امیرکبیر و رئیس دفتر توسعه پایدار این دانشگاه با تاکید بر اینکه بحران آب ناشی از دو عامل تغییرات اقلیم و عدم نفوذ آب به زمین است، از دیگر عوامل نام برد و اظهار کرد: 10 تا 20 درصد خشکی دریاچه ارومیه متاثر از تغییرات اقلیم است و مابقی آن ناشی از اتفاقاتی که بر روی زمین رخ داده است که از آن جمله می‌توان به الگوهای مدیریتی منابع آب اشاره کرد.

رئیس دفتر توسعه پایدار دانشگاه صنعتی امیرکبیر، با تاکید بر اینکه ایران به سمت گرم‌تر شدن هوا و کاهش بارش‌ها در حرکت است، گفت: در حال حاضر دمای ایران 1.5 درجه گرم‌تر شده و این موضوع مورد تایید همگان قرار گرفته است.

وی با اشاره به گرم شدن کره زمین، یادآور شد: در حالی که در بیشتر کشورهای دنیا تلاش می‌شود که دمای زمین تا سال 2030 بیشتر از 1.5 درجه گرم‌تر نشود، ایران جزء کشورهایی است که دمای آن تا 2.5 درجه گرم‌تر شده است که به این ترتیب ایران به سمت خشکی بیشتر در پیش است.

مکنون با بیان اینکه ایران باید خود را با شرایط خشکی منطبق کند، اضافه کرد: بر اساس الگوی «انطباق» (Adaptation) در ایران از اصفهان تا جنوب کشور دچار خشکی شدید خواهند شد، به گونه‌ای که در تابستان ساعات بیشتری از کولر و سیستم‌های خنک کننده استفاده می‌شود.

وی با تاکید بر اینکه در چنین شرایطی، کشاورزی در برخی از مناطق به غیر از کشت گلخانه‌ای منطقی نخواهد بود، افزود: استان‌هایی چون سیستان و بلوچستان، فارس و کرمان از لحاظ شرایط آبی در وضعیت بدتری قرار خواهند گرفت؛ چراکه میزان بارش در این استان‌ها کاهش و میزان دما در آن‌ها افزایش می‌یابد، ضمن آنکه رودهایی چون زاینده‌رود با مشکلات عدیده‌ای مواجه می‌شوند.

وی با تاکید بر اینکه ایران برای مواجهه با چنین وضعیتی در آینده باید خود را آماده کند، اظهار کرد: ما با طبیعت نمی‌توانیم مبارزه کنیم، بلکه باید در زمینه‌هایی چون کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای اقدام کنیم. این همان اقدامی است که در همه کشورها اجرای آن آغاز شده است.

مکنون با بیان اینکه بر اساس تعهدات بین‌المللی تا سال‌های 2030 و 2050 دنیا در جهت کاهش گازهای گلخانه‌ای اقدام خواهد کرد، ادامه داد: این اقدامات در راستای کاهش سرعت گرمایش زمین است.

عضو هیات علمی دانشکده مهندسی عمران و محیط زیست دانشگاه صنعتی امیرکبیر در پاسخ به این سوال که آیا ایران در خشکسالی دوره‌ای قرار دارد یا دائمی، گفت: ما دو نوع خشکسالی داریم که یک نوع خشکسالی دوره‌ای است که در بازه زمانی 30 ساله رخ می‌دهد، ولی خشکسالی که در حال حاضر با آن مواجه هستیم از نوع دوره‌ای نیست.

مکنون به وضعیت فرونشست‎های پایتخت در سال‌های اخیر اشاره کرد و یادآور شد: فرونشست‌هایی که اخیرا مورد توجه قرار گرفته، ناشی از برداشت‌های بی‎رویه آب‌های زیر زمینی است. این امر موجب خالی شدن زمین و نشست در آن می‌شود؛ به گونه‌ای که در برخی از مناطق همچون تخت جمشید به دلیل برداشت‌های بی رویه از منابع آب زیر زمینی، زمین ترک برداشته است.

وی اضافه کرد: ما نباید از اعماق زمین بی رویه آب برداشت می‌کردیم؛ چراکه ادامه این روند موجب شده که هر هفته شاهد 2 تا 3 فرونشست باشیم. ما که تاکنون به آب‌های زیر زمینی توجهی نداشتیم، باید به این مقوله بیشتر توجه کنیم.

وضعیت ایران در تولید گازهای گلخانه‌ای

دکتر محراب مدهوشی، دانشیار گروه تکنولوژی و مهندسی چوب دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان با اشاره به وضعیت ایران در تولید گازهای گلخانه‌ای، گفت: ایران در حال حاضر جزو 10 کشور اول جهان است که بیشترین میزان تولید CO2 را دارد و این در حالی است که ایران از نظر شاخص‌های توسعه اقتصادی و تعداد جمعیت نسبت به سایر کشورها وضعیت مطلوبی ندارد.

وی یادآور شد: بسیاری از کشورهای توسعه‌ یافته قبل از پیمان کیوتو و با شدت بیشتر بعد از این پیمان، اقدام به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای کردند و اهمیت این موضوع موجب شد تا 196 کشور جهان در اجلاس مشترک اخیر آب‌وهوا در پاریس، متن مشترکی را امضا کردند که در آن تمامی کشورها ملزم به کاهش گرمایش جهانی تا سال 2050 به میزان 2 درجه سلسیوس شدند.

مدهوشی با تاکید بر اینکه در این نشست کشورها متعهد شدند برای کاهش میزان انتشار CO2 اقدام کنند، افزود: در این میان ایران متعهد به کاهش 4 (غیر مشروط و داوطلبانه) تا 12 درصد (مشروط و غیر داوطلبانه) این گاز تا سال 2030 شده است.

به گفته وی، ارقام اعلام شده برای ایران اعداد بزرگی است که اجبارا با دوره تنفس 15 ساله اعلام شده است و در این مدت و بتدریج از سال‌های آتی مطابق پیمان کیوتو «برنامه‌های جریمه‌ای کربن» (Carbon Penalty) و مالیات آن برای کشورهایی که از حدود مجاز تعیین شده برای انتشار گازهای گلخانه‌ای عبور می‌کنند، اجرایی خواهد شد؛ از این رو هزینه بسیار سنگینی برای دولت و مردم به همراه خواهد داشت.

این عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی گرگان تاکید کرد: برنامه‌های جریمه‌ای کربن از مواردی است که زنگ خطر آن به صدا در آمده است و با ادامه روند فعلی تولید کربن در کشور، در آینده هزینه‌های بسیار زیادی را برای پرداخت مالیات به کشورهایی که کربن کمتری دارند به ایران تحمیل خواهد کرد.

وی اظهار کرد: بر اساس آمارهای منتشر شده جهانی و ملی سهم ساختمان در انتشار گازهای گلخانه‌ای تقریبا 40 درصد و نزدیک به سهم حمل‌ و ‌نقل و دو برابر سهم صنعت است. به عبارت دیگر ساختمان‌ها و سازه‌هایی که در کلان‌ شهرها از بتن به عنوان ماده اولیه استفاده ‌می‌کنند، به همان میزان تردد خودروها، آلودگی ایجاد می‌کنند.

مدهوشی ادامه داد: از این رو و با توجه به سایر مشکلات زیست‌ محیطی کشور و افزایش میزان آلاینده‌های هوا در «هوای تنفسی» توجه به صنعت سبز و سازه‌های سبز نه یک برنامه و فعالیت لوکس و غیر ضروری، بلکه یک ضرورت و الزام ملی در وهله اول برای زیست نسل فعلی و در درجه دوم برای نسل‌های آینده است.

پیشنهادات برای کاهش ریزگرد

پروفسور پرویز کردوانی، پدر علم کویرشناسی ایران با اشاره به روش‌های جلوگیری از توفان‌های ریزگرد با اشاره به روش‌های تثبیت شن و ماسه، گفت: پیشنهاد من پاشش مالچ شنی- ماسه‌ای است. به این ترتیب که در تانکرها مخلوطی از آب (50 درصد)، رس (35 درصد ) و ماسه (15 درصد) ترکیب و بتن شنی ماسه‌ای تولید و در کانون‌های شن و ماسه پاشیده شود.

کردوانی به بیان بهترین روش برای تثبیت ریزگرد پرداخت و یادآور شد: براساس اعلام سازمان ملل برای تثبیت ریزگرد باید ماده اولیه آن در محل وجود داشته باشد، ارزان باشد، فاقد آلودگی‌های زیست‌محیطی و یک بار برای همیشه باشد.

وی مالچ‌های زیستی را خیانتی به محیط زیست دانست کردوانی، مالچ‌های زیستی و پاشش مالچ نفتی را خیانتی به محیط زیست دانست.و گفت: چند طرح زیستی در زمینه تولید مالچ‌های زیستی پلیمری از سوی شرکت‌های دانش‌بنیان اجرایی شده که برخی از آنها به مدت 6 ماه دوام دارند و از سوی دیگر این مالچ‌ها حاوی کلروکلسیم است که این ماده رطوبت هوا را می‌گیرد، از این رو منجر به خشک شدن گیاه می‌شود؛ ضمن آنکه عمر مفید آن تا زمانی است که باران نبارد.

کردوانی، مالچ‌های نفتی را دارای معایب متعددی دانست و اظهار کرد: پاشش مالچ نفتی خیانت به محیط زیست است به دلایلی چون:

یک ماده نفتی است
برای تولید مالچ ابتدا نفت باید به قیر تبدیل شود که در این صورت نیاز به احداث کارخانه داریم
قیر سفت است که برای شل کردن آن در کارخانه از طریق ترکیب 50 درصد آب، 48 درصد قیر و 2 درصد ماده ممزوج کننده این مشکل رفع می‌شود
نیاز به ماشین‌های مخصوص برای مالچ پاشی است
بعد از پاشش به نظر می‌رسد که سراسر منطقه سوخته است
انتشار بوی نفت سوخته که برای سلامت مضر است
ضریب حرارتی را افزایش می‌دهد که باعث از بین رفتن حشرات و گیاهانی نظیر «دم گاوی» منطقه می‌شود
این ماده حاوی فلزات سنگین مانند سرب است
در صورتی که یکسان پاشیده نشود، در مناطق دارای تپه‌های ماسه‌ای موجب سیلاب می‌شود و این اتفاقی است که در آران و بیدگل رخ داده بود
بعد از پاشش نباید بر روی آن راه رفت
پس از 3 سال اثر آن از بین می‌رود.

وی با بیان اینکه ریگ می‌تواند یک بار برای همیشه قادر به تثبیت سن و ماسه ‌شود، اظهار کرد: ریگ دارای دانه‌های درشت به اندازه بادام است و در طبیعت به وفور یافت می‌شود و برای تولید آن نیاز به احداث کارخانه نداریم.

این محقق با اشاره به برخی از ادعاها در خصوص گران بودن روش ریگ پاشی جهت مهار شن و ماسه،‌ تاکید کرد: حتی اگر این روش 4 برابر نسبت به سایر روش‌ها گران‌تر باشد، اقتصادی است؛ چون علاوه بر آنکه مسایل زیست محیطی را ندارد، یک بار برای همیشه است.

نرم‌افزاری برای رصد طوفان‌های گردوغبار

مهندس احسان جلیلوند، مدیرفنی یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان از پیاده‌سازی نرم‌افزاری برای رصد طوفان‌های گرد و غبار خبر داد و با بیان اینکه این طرح با عنوان سامانه پایش ملی غبار پیاده‌سازی شده، گفت: این سامانه برای پایش غبار سرتاسر ایران اجرایی شد و در نسخه اولیه این سامانه تصاویر پردازش شده ماهواره‌ای به صورت انیمیشن (GIF) و در نشانی اینترنتی www.irandust.com  در دسترس عموم مردم قرار داده شده است.

این محقق اظهار کرد: با اجرای این طرح ۳ محصول «شدت غبار» ماهانه، « تعداد روزهای غبارآلود در سال» بر اساس داده‌های به دست آمده از شدت غبار و «رویدادهای بزرگ گرد و غبار» عرضه شده است.

جلیلوند، به بیان جزئیات این سامانه پرداخت و با تاکید بر اینکه این سامانه مبتنی بر تصاویر ماهواره‌ای است، خاطر نشان کرد: در این سامانه سالانه حدود ۲۰۰۰ تصویر ماهواره‌ای دریافت و با استفاده از مدل توسعه داده شده، پردازش می‌شود که با داده‌های ایستگاه‌های زمینی PM ۱۰  و PM ۲.۵  از سازمان محیط زیست مقایسه کردیم.

مدیرفنی این شرکت دانش‌بنیان با بیان اینکه این طرح با عنوان سامانه پایش ملی غبار پیاده سازی شده است، گفت: این سامانه برای پایش غبار سرتاسر ایران اجرایی شده است و همزمان با برگزاری کنفرانس بین‌المللی مبارزه با گرد و غبار راه‌اندازی شد.