موارد مغفول در احیای دریاچه ارومیه

تا قبل از دولت یازدهم برای دریاچه ارومیه کاری نشد

وی با بیان اینکه با روی کار آمدن دولت دکتر روحانی، ستاد احیای دریاچه ارومیه به صورت عملیاتی تشکیل و برنامه‌های گسترده‌ای با همفکری اساتید برجسته داخلی و خارجی برای احیای دریاچه که دیگر از مرز بحران گذشته و در حال تبدیل به یک فاجعه زیست محیطی بود تدوین شد،گفت: انتخاب دکتر کلانتری به عنوان مجری طرح احیای دریاچه ارومیه باعث شد امید به احیای دریاچه بیشتر شود و اقدامات ضربتی برای ادامه روند خشک شدن دریاچه انجام گیرد و همین کار هم انجام شد ولی بنا به دلایلی فعالیت‌های انجام گرفته نتوانست آن‌طور که باید اثرات قابل توجه‌ای بر احیای دریاچه بگذارد.

عوامل خشکی دریاچه ارومیه

رئیس پژوهشکده آرتمیا و آبزی‌پروری دانشگاه ارومیه با اشاره به دلایل خشکی دریاچه ارومیه تصریح کرد: تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی نقش اساسی در خشک شدن دریاچه ارومیه داشته است؛ کاهش بارندگی‌ها، افزایش دما و متعاقب آن افزایش تبخیر از یک طرف و توسعه بی‌رویه کشاورزی و باغداری در منطقه که عمدتا با روش‌های سنتی آبیاری می‌شوند از طرف دیگر میزان آب قابل تخصیص برای دریاچه ارومیه را به شدت کاهش داده‌است.

رسوب‌گذاری شدید نمک در بستر رودخانه مانع احیای دریاچه ارومیه

آق ادامه داد: موضوع دیگری که متاسفانه علی‌رغم تاکیدهای پی در پی پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه و سازمان زمین‌شناسی کشور نسبت آن بی‌توجهی شد؛ رسوب‌گذاری شدید نمک و املاح رودخانه‌ای در بستر دریاچه ارومیه به‌خصوص در مناطق عمیق بود که امروزه به بزرگترین مانع در مسیر احیای دریاچه تبدیل شده است. بر اساس بررسی‌های انجام‌گرفته حداقل حدود ۵ میلیارد تن نمک در بستر دریاچه ارومیه به‌ویژه در نیمه شمالی دریاچه رسوب کرده است.

وی افزود: ضخامت نمک در مناطق عمیق شمال دریاچه حدود چهار متر تخمین زده می‌شود همچنین شوری آب در این ناحیه در تابستان به حدود ۵۰۰ گرم در لیتر می‌رسد و میزان آب شیرین ورودی به دریاچه فقط در حدی است که بتواند به طور موقت شوری آب را به حدود ۳۰۰ گرم در لیتر برساند بنابراین قادر به انحلال نمک بستر نیست و برعکس با شروع تابستان مجددا رسوب‌گذاری شروع و باعث ضخیم‌تر شدن نمک‌های بستر می‌شود.

کاری برای کنترل و مدیریت آب‌های ورودی به دریاچه ارومیه نشده است

رئیس پژوهشکده آرتمیا و آبزی‌پروری دانشگاه ارومیه ضمن تاکید بر اینکه فعالیت‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه کمک کرده آب‌های رودخانه‌ها با حداقل تلفات و تبخیر به بدنه آبی دریاچه برسد، انتقادی در این زمینه مطرح کرد و گفت: خلا این است که در زمینه مدیریت آب‌های ورودی و کاهش سطح تبخیر در دریاچه کاری انجام نگرفته است. طی چهار سال گذشته بارها تاکید کرده‌ام تا زمانی که فکری برای مدیریت آب‌های ورودی نشود تلاش‌ها تاثیری بر احیای دریاچه نخواهد داشت.

ضرورت انجام برنامه‌های مطالعاتی مستمر برای دریاچه ارومیه

آق تاکید کرد: فعالیت‌های ضربتی ستاد ‌باید به‌طور همزمان با اجرای برنامه‌های مطالعاتی بسیار مهم نظیر مانیتورینگ مستمر شاخص‌های زیستی و غیرزیستی دریاچه ارومیه، تعیین میزان دقیق ورود آب از هر رودخانه دقیقا در مصب رودخانه‌ها، قابلیت انحلال نمک‌های بستر دریاچه با ورود آب از مناطق مختلف، بررسی ژئوفیزیک دریاچه ارومیه، بررسی تغییرات بسیمتری و توپوگرافی بستر دریاچه ارومیه و امکان‌سنجی احیای دریاچه ارومیه با روش‌های غیرمتعارف سازگار با شرایط حاکم بر دریاچه همراه می‌شد تا اطلاعات و شناخت ما از تغییرات دریاچه طی ۲۰ سال گذشته کامل شود.

انجام مطالعات توسط دانشگاه‌های منطقه هزینه‌ها را کاهش می‌دهد

معاون پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه در ادامه با اشاره به اینکه بخش‌هایی از این مطالعات در پژوهشکده آرتمیا و مطالعات دریاچه ارومیه شروع شد ولی به‌ دلیل کمبود اعتبارات دانشگاه از عمق کافی برخوردار نیست و نیاز به حمایت ستاد احیای دریاچه ارومیه دارد، اظهار کرد: طرح‌های مطالعاتی و تحقیقاتی مرتبط با دریاچه ارومیه از نظر اصولی و منطقی باید عمدتا توسط دانشگاه‌های منطقه انجام شود چون علاوه بر وجود نیروهای متخصص و امکانات تحقیقاتی در کلیه زمینه‌ها، نزدیک بودن این دانشگاه‌ها به دریاچه ارومیه باعث می‌شود متخصصان دانشگاه‌های منطقه بتوانند در صورت نیاز هر روز در منطقه مورد مطالعه حضور یابند و به پایش و نمونه‌برداری اقدام کنند. قطعا هزینه اجرای این مطالعات توسط دانشگاه‌های منطقه بسیار پایین‌تر از هزینه‌ای است که برای اجرای آن‌ها باید به دانشگاه‌های غیر بومی پرداخت شود.

وی با بیان اینکه واقعیت این است که پتانسیل تولید آب در حوضه کاهش یافته و مصرف آب به طور قابل توجه‌ای افزایش یافته است،گفت: موضوع بحران آب در کشور به چالشی بزرگ و دغدغه اصلی نظام و دولتمردان تبدیل شده است. برای احیای دریاچه و تامین نیاز آبی آن باید آینده‌نگر بود و نه برای ۱۰ سال آینده بلکه ۵۰ و ۱۰۰ سال آینده برنامه‌ریزی کرد بنابراین درک این موضوع خیلی سخت نیست که مثلا برای احیای دائمی دریاچه با وسعت و عمق مشخص به چه مقدار آب نیاز هست چون تحقیقات مختلفی میزان تبخیر از سطح دریاچه که حدود یک متر در سال است را به اثبات رسانده‌اند.

به گفته آق،به منظورافزایش تراز به میزان ۲۰ سانتی‌متر در سال باید تراز دریاچه را به میزان ۱۲۰ سانتی‌متر افزایش بدهیم چون یک متر آن تا پایان مهر همان سال تبخیر و از دسترس خارج می‌شود. وقتی میزان آب مورد نیاز برای افزایش تراز به میزان ۱۲۰ سانتی‌متر را با توجه به تغییرات بستر دریاچه و پخش شدن آب در سطحی گسترده محاسبه می‌کنیم متوجه می‌شویم که در حال حاضر امکان تخصیص چنین حجم آبی برای دریاچه ارومیه وجود ندارد. با توجه به ادامه بحران آب در کشور تخصیص این حجم آب در آینده نیز امکان پذیر نخواهد بود. پس چه باید کرد؟ آیا راه دیگری برای احیای دریاچه وجود دارد؟

رئیس پژوهشکده آرتمیا و آبزی پروری دانشگاه ارومیه اظهار کرد: ۱۰ سال پیش در گزارشی در یکی از مجلات داخلی تحت عنوان «دریاچه ارومیه در انتظار مرگ» اعلام کردم که به علت کمبود آب در حوضه امکان احیای کل دریاچه وجود ندارد و پیشنهاد دادم با احداث یک سرریز در زیر میانگذر جنوب دریاچه را حفظ کنیم و در صورت وجود آب کافی شمال دریاچه را نیز آبدار کنیم. از نگاه من در آن سال حفظ ۶۰ درصد بخش جنوبی دریاچه عقلانی‌تر از این بود که کل دریاچه را به مرور از دست بدهیم. اگر در آن سال‌ها پیشنهاد بنده مورد مطالعه قرار می‌گرفت و نسبت به اجرای آن اقدام می‌شد امروز حداقل نیمه جنوبی دریاچه به طور کامل حفظ شده بود.

وی افزود: در همان گزارش به سایر راهکارها که می‌توانست به کاهش مصرف آب منجر شود نیز پرداخته و پیشنهاد کرده بودم نسبت به برداشت نمک‌های بستر دریاچه نیز اقدام شود چون قابل پیش بینی بود ادامه رسوب‌گذاری می‌تواند منجر به تغییرات غیر قابل برگشت در بستر دریاچه شود تغییراتی که امروز به مانع اصلی در برابر احیای دریاچه تبدیل شده است و فعالیت‌های ستاد را خنثی می‌کند البته امروز پس از گذشت ۱۰ سال از آن زمان و تغییر وحشتناک در بستر دریاچه می‌توانیم با روشی متفاوت هر دو بازوی دریاچه (شمال و جنوب میانگذر) را با نگاهی متفاوت احیا کنیم.

راهکار احیای دریاچه ارومیه

معاون پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه تاکید کرد: با توجه به تجربیات و مطالعات خود طی بیست سال گذشته درباره دریاچه ارومیه، راهکار واقع‌بینانه‌ای که می‌تواند در حداقل زمان و با حداقل آب باعث احیای بخش‌هایی وسیعی از دریاچه با کارکردهای زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی شود و اهداف ستاد احیای دریاچه ارومیه به حقیقت بپیوندد. کوچکتر کردن وسعت دریاچه به حدود ۳۰۰۰ کیلومتر مربع که حدود ۱۶۰۰ کیلومتر آن در جنوب و ۱۴۰۰ کیلومترمربع آن در شمال جاده میانگذر پیش‌بینی شده راهکار احیای دریاچه ارومیه است در همین راستا باید تغییر تراز هدف از ۱۲۷۴.۱ متر به ۱۲۷۲ متر صورت گیرد به طوری‌که در تراز ۱۲۷۲ متر کلیه بخش‌های دریاچه که با رسوبات نمک پر شده تحت پوشش آب قرار خواهد گرفت و خطر ریزگردهای نمک خود به خود منتفی می‌شود.

آق با اشاره به اینکه طبق این روش احیای بخش جنوبی دریاچه طی دو سال اول و شروع احیای بخش شمالی از سال سوم باید پیگیری شود، گفت: با این روش سطح تبخیر طی دو سال اول تا حدود ۵۰ درصد کاهش می‌یابد و از هدر رفتن آب‌های ورودی از طریق تبخیر جلوگیری خواهد شد. افزون بر این، با توجه به اینکه بخش شمالی دریاچه به دلیل رسوب میلیاردها تن نمک کارکرد اکولوژیک خود را از دست داده است، طی کل دوره احیا می‌توان با استفاده از روش‌های فیزیکی مختلف از تبخیر آب در بخش شمالی جلوگیری کرد و از خشک شدن آن طی دوره دو سال اول احیای بخش جنوبی همچنین طی دوره احیای بخش شمالی به طور کامل جلوگیری کرد.

وی افزود: با این روش برای احیای دریاچه به وسعت ۳۰۰۰ کیلومتر مربع با عمق متوسط دو متر تنها به ۶ میلیارد مترمکعب آب نیاز خواهد بود که در مقایسه با ۱۴.۳ میلیارد مترمکعب بسیار قابل دسترس‌تر است و به میزان آب کمتری برای جبران تبخیر سالانه نیاز خواهد داشت. همچنین خاک نواحی حاشیه‌ای دریاچه ارومیه به تدریج شسته شده و با از دست دادن نمک در حال تبدیل به منطقه‌ای با پوشش گیاهی مناسب است که به‌تدریج کمربند سبزی دور دریاچه ایجاد و از بروز طوفان‌های گرد و غبار جلوگیری خواهد کرد.

رئیس پژوهشکده آرتمیا و آبزی پروری دانشگاه ارومیه در ادامه گفت: در این روش بخش جنوبی دریاچه شرایط مناسب برای تولید جلبک‌های تک سلولی و آرتمیا را خواهد داشت و سالانه هزاران پرنده بومی و مهاجر را جذب خواهد کرد. از این بخش می‌توان ضمن رعایت قواعد اکولوژیک سالانه حداقل بابت برداشت آرتمیا، ۱۰۰میلیون دلار کسب و برای چند صد نفر ایجاد اشتغال کردهمچنین آب بخش شمالی دریاچه به دلیل وجود میلیاردها تن نمک در بستر، همیشه به صورت فوق اشباع باقی خواهد ماند و می‌تواند برای تولید املاح کمیاب نظیر منیزیم و پتاس با ارزش اقتصادی بسیار بالا (صدها میلیون دلار) مورد استفاده قرار بگیرد و برای هزاران نفر اشتغال مفید ایجاد کند.

وی تاکید کرد: احیای دریاچه در دو فاز و ایجاد دو اکوسیستم آبی متفاوت در کنار هم می‌تواند سالانه هزاران گردشگر را جذب دریاچه کند که از اهمیت بسیار بالای اقتصادی – اجتماعی برای منطقه برخوردار خواهد شد. همچنین حفظ تالاب‌ها با در نظر گرفتن منافع اقتصادی – اجتماعی مردم منطقه قطعا باعث می‌شود مردم به طور جدی‌تری برای حفاظت از دریاچه تلاش کنند و در فعالیت‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه مشارکت فعال‌تری داشته باشند.