دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و تالاب‌های بسیاری در سال‌های اخیر در چهار گوشه ایران به بلای کم‌آبی و خشکی گرفتار شدند.
به گزارش جی پلاس، از معروف‌ترین و بزرگ‌ترین‌شان دریاچه ارومیه تا دریاچه هامون در سیستان‌و‌بلوچستان، کارون و تالاب‌های هورالعظیم و شادگان در خوزستان، زاینده‌رود و گاوخونی در اصفهان، بختگان و پریشان در فارس و... برای حل مشکل همه آنها نیز تلاش‌ها و فعالیت‌های زیادی انجام گرفت. در‌این‌میان دریاچه بزرگ و مهم قم، نزدیک به پرازدحام‌ترین مراکز جمعیتی کشور که با مشکلاتی مشابه درگیر است، مغفول ماند و تاکنون کسی برای حل مشکل آن اقدامی نکرده است.
با‌این‌حال روز گذشته در دانشگاه مفید قم همایشی برگزار شد با عنوان اولین همایش «بحران دریاچه نمک و پدیده گردوغبار در حوضه مرکزی ایران» که در آن مسئولان وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های مهمی حضور داشتند و هر‌کدام از منظر خود موضوع این دریاچه و بحران ترسناکی که حیاتش را تهدید می‌کند، بررسی کردند، مسئولانی از سازمان مدیریت بحران کشور، سازمان هواشناسی، وزارت نیرو، سازمان محیط زیست و... معضل خشکی و بی‌آبی که دریاچه نمک قم با آن دست به گریبان است، در‌صورتی‌که رخ بدهد، تبعات توفان‌های نمکی آن جمعیت چند‌میلیونی شهر تهران و شهرهای هم‌جوار آن را به خطری بزرگ خواهند انداخت.
٢٠ میلیون مترمکعب آب فراشور
یکی از سخنرانان این مراسم رئیس سازمان برنامه و بودجه استان قم بود. او در صحبت‌های خود آمار و ارقامی مهم درباره این دریاچه بیان کرد.
سیدحسن رضوی با اشاره به یک مصوبه شورای‌عالی آب درباره اختصاص حقابه زیست‌محیطی در حوضه‌های آبریز اظهار کرد: حقابه زیست‌محیطی برای همه کشور در نظر گرفته شده است که معادل ۱۰ درصد منابع آبی کشور است؛ اما برای حوضه دریاچه نمک که بحرانی‌ترین حوضه است، معادل ۱.۵ درصد در نظر گرفته شده که همان هم محقق نمی‌شود. وی با بیان اینکه وزارت نیرو از سال ۹۴ یک متر مکعب از این حقابه را اختصاص نداده است، گفت: مدیریتی را در وزارت نیرو شاهد هستیم که جای تأسف و گریه دارد؛ آب را در سدها نگه می‌داریم تا تبخیر شود و به‌موقع برای مسائل زیست‌محیطی خرج نمی‌کنیم.
رئیس سازمان برنامه و بودجه استان قم تصریح کرد: بحران دریاچه نمک با این رفتارها و برخوردهایی که دارد انجام می‌شود، خطرناک‌تر از بحران دریاچه ارومیه است.
رضوی با اشاره به اینکه اگر به این مسائل توجه نشود، مرکز کشور مشکلاتی شبیه به خوزستان پیدا خواهد کرد، ابراز کرد: اگر بی‌توجه از کنار این مسائل عبور کنیم، به نقطه‌ای خواهیم رسید که نه پول جواب خواهد داد و نه زمان.
وی با اشاره به اینکه آب‌های سطحی در استان قم ۹۴ درصد کاهش پیدا کرده، گفت: در کشور این عدد ۴۰ درصد است. باید این واقعیت را بپذیریم که در مدیریت آب با مشکلات بسیاری مواجه هستیم. اتفاقات بعدی می‌تواند بسیار فراتر از وضعیت پیش‌رو باشد؛ اگر برنامه نداشته باشیم.
وی همچنین در ادامه گفت: در طول سال حدود ٢٠ میلیون مترمکعب آب فراشور از دریاچه نمک وارد دشت‌های مجاور می‌شود که خود موجب خشک‌شدن آب‌های زیرزمینی و ایجاد پدیده گردوغبار می‌شود، حرکت آب‌های فراشور از دریاچه نمک به سمت سفره‌های زیرزمینی خطرناک است. رضوی افزود: مساحت دریاچه نمک قم در حدود ٩ میلیون هکتار بوده و ٢٦ درصد از جمعیت کشور در این محدوده قرار دارند که ٧٨ درصد از ساکنان این حوزه را شهرنشین و ٢٣ درصد را روستانشینان تشکیل می‌دهند.
وی بیان کرد: پدیده گردوغبارها و بیابان‌زایی به واسطه نبود مدیریت لازم به وجود آمده و معضلی فراملی است و در‌حال‌حاضر هفت استان درگیر بحران‌های دریاچه نمک قم هستند. در واقع در این محدوده ١٠٥ هزار هکتار منشأ بزرگ گردوغبار داریم که ٩٠٠ هکتار آن اراضی کشاورزی است.
مصرف آب قم در ۱۵ سال ٢ برابر شد
هدایت فهمی، معاون دفتر برنامه‌ریزی آبفای وزارت نیرو، دیگر سخنران این همایش بود. او در سخنان خود با اشاره به بحران دریاچه نمک گفت: مصرف آب در ۱۵ سال اخیر در قم دو برابر شده و سرانه مصرف آب کشاورزی این ناحیه نیز ۳۵ درصد افزایش داشته است.
وی با اشاره به وضعیت دسترسی به آب در حوضه آبریز دریاچه نمک اظهار کرد: سرانه تأمین آب در این حوضه ۳۴۰ مترمکعب به ازای هر نفر است. این در حالی است که بر اساس استانداردها کمتر از ۵۰۰ متر مکعب کمبود وخیم محسوب می‌شود. وی با اشاره به اینکه تمام دشت‌های حوضه دریاچه نمک ممنوعه است، افزود: انتقال آب از سد دو توبه و بند علیخان به دشت مسیله که هفت درصد پیشرفت دارد، از‌جمله پروژه‌های این حوضه است.
البته باید توجه داشت که دمای هوای ایستگاه هواشناسی قم نشان می‌دهد دمای متوسط اینجا در مدت ۳۰ سال به میزان دو درجه بالا رفته است؛ به‌گونه‌ای‌که در قم تعداد روزهایی با دمای بیش از ۴۴ درجه در ۳۰ سال اخیر سه برابر شده و افزایش دما منجر به افزایش ۱۲ درصد تبخیر شده و بارش ۱۰ درصد کاهش پیدا کرده است.
معاون دفتر برنامه‌ریزی آبفای وزارت نیرو با اشاره به کسانی که نسبت به سدسازی انتقاد می‌کنند، ادامه داد: آب شرب قم از این سدها تأمین می‌شود و تصور کنید اگر سدها وجود نداشت، شهر قم چه وضعیتی داشت.
وی با بیان اینکه رژیم بارندگی در قم دچار تغییر شده، افزود: تعداد بارش‌های بیش از ۱۰ میلی‌متر افزایش پیدا کرده که این بارش‌ها تبدیل به جریان رودخانه‌ای نمی‌شوند. میزان آب‌های سطحی در ۳۰ سال اخیر در قم نیز تا ۴۰ درصد کاهش پیدا کرده و در دو رودخانه مهم قم تقریبا خروجی صفر داشته‌اند. درهمین‌حال در ۱۵ سال اخیر میزان مصرف آب در قم دوبرابر شده و سرانه مصرف آب کشاورزی هم در این مدت ۳۵ درصد رشد داشته که این عدد بسیار بالاتر از استانداردهای جهانی است. میزان فرسایش در استان قم نیز حدود ۱۵ تن در هکتار است که سه‌برابر میزان فرسایش در آسیا و چهاربرابر جهان است.
فهمی افزود: این بحران سرزمینی تنها در این مباحث زیست‌محیطی نخواهد ماند. وی با اشاره به اینکه کشور ما به تغییرات گسترده در شیوه حکمرانی آب نیاز دارد، اظهار کرد: باید در سیاست‌هایمان تجدیدنظر کنیم. کشوری که با صدمیلیارد مترمکعب آب تجدیدپذیر، همین آب را مصرف می‌کند و درجه خودکفایی در مواد غذایی ۶۴درصد است، به شرایط مطلوبی نرسیده است.
معاون دفتر برنامه‌ریزی آبفای وزارت نیرو با اشاره به اینکه در کشاورزی باید سیاست خوداتکایی به کار ببریم، نه خودکفایی ادامه داد: وزارت نیرو مطابق وظیفه‌ای که شورای‌عالی آب برعهده آن گذاشت، آب قابل‌برنامه‌ریزی را برای حوضه آبریز دریاچه نمک در استان قم ۶۱۸ میلیون مترمکعب ابلاغ کرده درحالی‌که در این حوضه ۸۳۰ میلیون مصرف داریم.
معاون دفتر برنامه‌ریزی آبفای وزارت نیرو استفاده از پساب شهرها و مناطق مجاور مانند تهران را از دیگر راه‌های نجات دریاچه نمک دانست و گفت: برای قم به ظرفیت ۶۰ میلیون مترمکعب از پساب تهران تخصیص داده شده است. اصلاح و ساماندهی بستر حریم رودخانه‌ها از دیگر اتفاقاتی است که برای بهبود شرایط باید بیفتد، چراکه شرایط در رودخانه طوری شده و موانع مختلفی به وجود آمده که حتی اگر آب رها شود چیزی به دشت‌ها نمی‌رسد. توجه به مسئله آمایش سرزمین نکته دیگری بود که فهمی به آن اشاره کرد تا به وسیله آن مدیریت به‌هم‌پیوسته منابع آب اتفاق بیفتد. وی با بیان اینکه ارتقای بهره‌وری یک وظیفه ملی و میهنی است، اظهار کرد: در هیچ کشوری چنین وضعیت اسفناکی در کشاورزی وجود ندارد.
اَبَر بحران گردوغبار
معاون وزیر کشور و رئیس سازمان مدیریت بحران نیز که در این همایش سخن می‌گفت، تأکید کرد: دریاچه نمک در حال مردن است و امروز در تلاشیم در جهت جلوگیری از بیابان‌زایی راهکاری برای نجات آن پیدا کنیم، چراکه این دریاچه در صورت خشک‌شدن گردوغبارهای نمکی به دنبال دارد و این مسئله تهدیدی جدی برای کشور است. اسماعیل نجار افزود: بحث گردوغبارها به‌عنوان یک اَبَر بحران مطرح است که جان و سلامت مردم را تهدید می‌کند، به‌همین‌دلیل دولت تمام تلاش خود را در مجامع بین‌المللی به کار می‌گیرد تا با کشورهای کانون این بحران که در اطراف ایران قرار دارند، مذاکرات مؤثری را انجام دهد، اما حل این مسئله در زمان کوتاه امکان‌پذیر نیست و نتیجه‌بخش‌بودن این تلاش‌ها نیاز به راهبردهای بلندمدت دارد.
وی با بیان اینکه کمبود آب در بخش‌های مختلف کشور وجود دارد، ادامه داد: ما با وجود داشتن صدمیلیارد مترمکعب آب تجدیدشونده همچنان با کمبود آب شرب و صنعت و کشاورزی مواجه هستیم. درهمین‌حال برداشت‌های بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی یکی از چالش‌های جدی است و درهمین‌راستا برداشت غیرمجاز از چاه‌های آب تمام دشت‌های کشور ممنوع اعلام شد، این در حالی است که ما نیاز به امنیت غذایی و اشتغال داریم و باید برای این موضوع فکری اساسی کرد، چراکه این ممنوع اعلام‌کردن در سطح گسترده کشور را با مشکلاتی مواجه می‌کند و باید در این زمینه راهکاری مناسب اندیشید. نجار ادامه داد: ٣٥٠ هزار چاه غیرمجاز در سطح کشور وجود دارد که برداشت‌های بی‌رویه از آن کشور را با بحران مواجه کرده است و در طول این سال‌ها حتی موفق به مسدودکردن یک چاه غیرمجاز هم نشده‌ایم. وی اظهار کرد: چاه‌های مجاز در جهت برداشت آب مدیریت می‌شوند، اما نظارتی بر چاه‌های غیرمجاز وجود ندارد و ما را با بحران همراه می‌کند. این چاه‌های غیرمجاز، قنوات، چشمه‌ها و منابع آبی را از میان برد و امنیت غذایی کشور را نیز تهدید کرد.
وی عنوان کرد: بسیاری از چاه‌های غیرمجاز حتی با نظر برخی از دولت‌های گذشته مجاز شدند و همین امر بر بحران آب کشور افزوده است.
دیگر سخنران این همایش رئیس سازمان هواشناسی کشور بود. او هم در سخنان خود گفت: خاورمیانه پس از صحرای آفریقا دومین چشمه بزرگ تولید ریزگرد در جهان است.
داوود پرهیزکار با اشاره به اینکه شرایط خشک و کم‌بارش در منطقه ناشی از گردش کلی جو است، اظهار کرد: در نیمکره شمالی و جنوبی سه حلقه جریان جوی را مشاهده می‌کنیم که قرینه هم عمل می‌کنند و موجب فرونشینی هوا و کاهش بارش شده‌اند، این انرژی‌های جوی بسیار وسیع و بزرگ هستند و بشر نمی‌تواند تغییری در آن ایجاد کند ما هم باید بپذیریم که کشورمان یک کشور کم‌آب است. به گفته وی، دو عامل را می‌شود برای فراوانی پدیده گردوخاک در نظر گرفت که یکی خشک‌سالی و دیگری توسعه ناپایدار است. در مسئله خشک‌سالی تکرار کم‌بارشی را در کشور داریم که مدام اتفاق افتاده و یک درجه دمای جو زمین نسبت به دوره پیش از صنعتی‌شدن افزایش پیدا کرده است. رئیس سازمان هواشناسی کشور و معاون وزیر راه و شهرسازی گفت: بحران گردوغبارها و دریاچه نمک در حوزه پژوهش و ظرفیت‌های علمی قابل‌حل است و باید در این راستا به ظرفیت‌سازی پرداخت، بدون‌تردید بحران ریزگردها و مشکل دریاچه نمک قم مشکلاتی را در پی دارد که بدون مشارکت‌های عمومی نمی‌توان آن را حل کرد.
خطر دریاچه نمک برای ٦ استان
دبیر کارگروه تثبیت گردوغبار دریاچه ارومیه نیز که به این همایش دعوت شده بود، در صحبت‌های خود با اشاره به تدوین سند آمایش برای استان قم در ۱۰ سال گذشته گفت: در کشور اسناد آمایش بدون توجه رها شده و اجرائی نمی‌شوند. محمد جعفری اظهار کرد: به اعتقاد من مسئله بحران آب به دلیل سوءمدیریت در کشور اتفاق افتاده است. این استاد دانشگاه تهران با اشاره به اینکه تقریبا ۱۰ درصد جمعیت دنیا درگیر با مسئله گردوغبار هستند، ابراز کرد: کشور ما در کمربند خشک قرار گرفته و استان قم هم جزء محدوده نیمه‌خشک کشور است. دریاچه نمک در صورت خشک‌شدن علاوه بر قم، شش استان دیگر را هم تهدید می‌کند که ۲۶ درصد جمعیت ایران را شامل می‌شود. دبیر کارگروه تثبیت گردوغبار دریاچه ارومیه با اشاره به اینکه قطع حقابه از رودخانه‌هایی مانند شورقمرود و قره‌چای از جمله دلایل ایجاد این بحران است، اظهار کرد: عدم مدیریت صحیح آب در بالادست از دیگر دلایل به‌وجودآمدن بحران دریاچه نمک است، از طرفی حقابه زیست‌محیطی دریاچه نمک ۱۵۴ میلیون مترمکعب است، اما همین میزان هم اختصاص نمی‌یابد.
