زندگی دشوار مردم در حاشیه هورالعظیم
تالاب‌ها و دریاچه‌ها در ایران حال خوبی ندارند. از چند سال پیش که هشدارهای فعالان محیط‌زیست نادیده گرفته شد، دریاچه و تالاب‌ها آرام‌آرام شروع به خشک‌شدن کردند و بودجه‌های هنگفتی که پی‌درپی در جلسات بحران برای احیای تالاب‌های کشور تصویب شد هم کاری از پیش نبرد.
به گزارش جی پلاس، مردم از ناحیه تالاب‌ها و دریاچه‌های خشک‌شده مهاجرت کردند. آنهایی هم که ماندند، دل به وعده‌ها و بهبود وضعیت بسته بودند اما پس از مدتی با ناامیدی خانه‌هایشان را به مقصد سرزمینی دیگر ترک کردند. تالاب هورالعظیم، یکی از همان تالاب‌هایی است که بسیاری از ساکنان اطراف آن در سال‌های اخیر مهاجرت کردند. خبر احیای تالاب، چند‌باری از سوی مسئولان دولتی اعلام شد اما مردم با دیدن وضعیت تالاب، خبرهای خوش را باور نمی‌کنند.
خانه‌هایی بدون در و پنجره...
شهر مرزی رُفَیع، شهری قدیمی و در مجاورت تالاب هورالعظیم، شهری زیباست اما خانه‌های متروکه و بدون در و پنجره، حکایت از رنجی دارد که هم جنگ و هم خشک‌شدن تالاب بر سر مردم این دیار آورده است. چه بسیار هستند این خانه‌هایی که از زندگی، تنها دیوار بی‌جان برای آنها مانده است. مردم خانه و کاشانه را ترک کرده‌اند و مهاجرت را در پیش گرفته‌اند اما مگر می‌شود که کسی زندگی خود را ترک کند؟ انتخاب دشواری است بین زنده‌ماندن و زندگی‌کردن.
رفیع را همه به‌عنوان شهری ساحلی در مجاورت تالاب می‌شناسند اما اکنون بین رفیع و هور، زمین‌های خشک دیده می‌شود. دیگر تالابی، هم‌مرز رفیع نیست. بین رفیع و هور فاصله‌هاست. تکه‌هایی از زمین‌های خشک تالاب به مزارع کشاورزی تبدیل شده است.
از رفیع باید پنج کیلومتر راه طی کرد تا به قسمت شمالی هورالعظیم رسید. جاده خاکی، رفیع به تالاب را متصل می‌کند. در دو طرف جاده، گاومیش‌دارانی دیده می‌شوند که زندگی خود را دور از رفیع و در دل دشت‌های بازمانده از هور تشکیل داده‌اند. از نی و حصیر برای خود خانه‌ای ساخته‌اند و بدون کوچک‌ترین امکانات حیات، در حال سپری‌کردن روزها هستند.
به دنبال آب، برای زنده ماندن
«لفته» حدود 30 سال سن دارد و سوار بر موتورسیکلت خود در تأیید این صحبت‌هابه ایسنا می‌گوید: «مردم به خاطر آب است که اینجا آمده‌اند. قبلا آب نزدیک و در کنار رفیع بود و هور هم‌مرز رفیع بود. مردم زیر کولر نشسته بودند و گاومیش‌ها در نزدیک آب بودند اما اکنون برای رسیدن به آب باید در دل زمین‌های خشک تالاب و بدون برق زندگی کنند تا کمی به هور نزدیک باشند.»
او که ساکن رفیع است، ادامه می‌دهد: «شنا کردن را کنار خانه‌های خودمان یاد گرفتیم چون آب تالاب کنار خانه‌های رفیع بود اما تدریجا تالاب خشک شد و الان بیش از چهار تا پنج کیلومتر با هورالعظیم فاصله داریم.»
لفته اشاره‌ای هم به تأثیر زندگی مردم منطقه بعد از خشک‌شدن هورالعظیم می‌کند و می‌گوید: «همه زندگی مردم از هور بود. ماهی‌ها، پرندگان و همه چیز بود. هر آنچه در ذهن شما باشد، اینجا بود. وضعیت مردم رفیع و اطراف آن به نحوی بود که به آن «کویت کوچک» هم می‌گفتند، یعنی زندگی بسیار خوب بود اما اکنون شما حساب کنید که در چند سال گذشته پس از خشک‌شدن تالاب، تنها در یک سال بیشتر خانواده‌ها منازل خود را ترک کردند و مهاجرت کردند.»
او می‌گوید: «دیگر زندگی نمانده است، به‌همین‌دلیل مردم از رفیع می‌روند. دیگر صید و ماهیگیری نیست. اگر بخواهند ماهگیری کنند، باید 30 تا 40 کیلومتر بروند تا به نهر «شط علی» برسند تا اگر هنر کرده باشند، هزینه خرج و مخارج یک روز خود را تأمین کنند. قبلا مردم با «فاله» هم ماهیگیری می‌کردند، حال اما اگر ماهی هم باشد، ماهی شیلاتی است و مال هور نیست.»
زندگی بسیار خوب بود اما...
امیر سواری، معلمی است از اهالی رفیع که چندین سال بوده رفیع و هور را ترک کرده و ساکن اهواز است. او که موهایش رنگ سفیدی به خود گرفته است، می‌گوید: «رفیع پیش از انقلاب، 10 تا 12هزار نفر جمعیت داشت اما حالا کمتر از پنج هزار نفر جمعیت دارد. شغلی اصلی مردم، ماهیگیری بود. روزانه بیش از 60 هزار تن ماهی از کل هورالعظیم صید می‌شد. شکار پرندگان و گاومیش‌داری از مشاغل اصلی مردم هور بود که ارتباط مستقیمی با وجود آب در تالاب دارد.»
او ادامه می‌دهد: «از چذابه تا «شط علی» بیش از صد روستا در هورالعظیم بود؛ روستاهایی که پس از جنگ و خشک‌شدن تالاب، اکثرا متروکه شدند و مردم آن روستاها، ساکن حاشیه اهواز و سوسنگرد شدند. روستاهای بزرگی مانند «طبر»، «شط علی»، «جرایه»، «لولویه»، «حسچه»، «عمه»، «صاهندی»، «ابوچداچ»، «صیدیه»، «خرابه»، «محیره»، «حمدانیه»، «دبیه»، «کسریه» و ده‌ها روستای دیگر اکنون متروکه شده‌اند.»
جاده‌های نفت و آب شور هور
تالاب به پنج حوضچه تقسیم شده و جاده‌هایی در دل هور ایجاد شده است. تأسیسات عظیم نفتی هم شکل تالاب را دگرگون کرده و آن را به منطقه‌ای شبه‌صنعتی تبدیل کرده است. بخش‌هایی از تالاب در سیطره نفت بوده و از آن هور عظیم، اراضی خشک و بی‌آب بر جای گذاشته است و البته در بخش‌های دیگر، پهنه‌های آب هم به چشم می‌آیند. عرصه‌های میان آب هورالعظیم طی می‌شود. نمای زیبایی از هور به چشم می‌آید اما بااین‌حال، احساس می‌شود که این تالاب، دیگر جان و حیاتی ندارد و گویی کویری است پرآب. آن تصویر زیبای قدیمی از حیات سرشار از نشاط و شادابی در هور، پس از آبگیری مجدد، دیگر کمرنگ است و تالاب دیگر مانند گذشته نیست.
تالابی که در اواخر دهه 80 برای استخراج نفت، خشک و تکه‌تکه و دریچه‌های آب روی آن بسته شد، امروز و حتی با وجود بازشدن دریچه‌ها و ورود آب، حال خوشی ندارد. در سال 93 و با حکم قضایی، خشک‌کردن تالاب هورالعظیم توسط شرکت‌های نفتی که به منظور استخراج نفت انجام می‌شد، متوقف و آب تدریجا وارد تالاب شد.
علاوه بر آب کرخه، دو کانال بزرگ زهاب‌های کشاورزی و مزارع شرکت کشت و صنعت نیشکر دهخدا هم وارد تالاب می‌شود؛ البته فاضلاب روستاها و شهرهای کوچک اطراف هور هم از طریق رودهای کوچک به تالاب می‌ریزد. همین امر موجب شده است تا در مورد شیرین یا شور‌بودن آب تالاب، بحث و جدال‌های مختلفی شکل بگیرد و هرکدام ادعایی در این خصوص داشته باشد اما پیرمردی که در خانه نئین خود در زمین‌های خشک تالاب با گاومیش‌هایش زندگی می‌کند، به سادگی می‌گوید: «آب خوب نیست. آب باید بیشتر شود. ماهی‌ها در این آب می‌میرند. آب اگر شور باشد، ماهی نمی‌تواند در آن زندگی کند. برای زندگی ماهی و گاومیش‌ها و حتی رشد نی‌ها، آب باید شیرین باشد.»
آبگیری 70 درصدی تالاب
معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت از آبگیری 70 درصدی تالاب خبر می‌دهد؛ آماری که بسیاری نسبت به آن تردید یا حتی اعتراض دارند. ابتکار در این زمینه می‌گوید: «باتوجه به تأکیدی که رئیس‌جمهوری دارند و گزارش‌های ما و وزارت نیرو هم نشان می‌دهد تالاب هورالعظیم، احیا و تا 70 درصد آبگیری شده و 30 درصد آن مانده تا کامل شود.»
او افزود: «نمی‌دانم سر و صداها برای چیست و نمی‌دانم چرا این حقیقت، این خورشید تابانی را که در آسمان است، عده‌ای می‌خواهند انکار کنند.»
رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست گفت: «از گروه‌های حقیقت‌یاب، از انجمن متخصصان محیط‌زیست، تشکل‌ها و مردم دعوت می‌کنیم، بروند تالاب هورالعظیم را ببینند، چیزی را که عیان است، همه بروند ببینند؛ ضمن اینکه درحال‌حاضر نیز تصاویر ماهواره‌ای گویاست.»
نیشکری که تالاب را شور کرد!
همچنین احمدرضا لاهیجان‌زاده، مدیرکل محیط‌زیست خوزستان، درباره وضعیت تالاب هورالعظیم گفت: «هورالعظیم از حوضچه‌های شماره یک، ۲، ۳، ۴ و ۵ تشکیل شده است که حوضچه‌های شماره یک و 2 به‌واسطه ۱۳ نهر منشعب از رودخانه کرخه تغذیه می‌شوند و هیچ ورودی‌ای جز آب کرخه ندارند.»
او افزود: «تالاب هورالعظیم به‌طور طبیعی از رودخانه کرخه و رودخانه‌های دجله و فرات آبگیری می‌شود اما به‌دلیل دایک مرزی ایجادشده، اکنون تنها از آب کرخه تغذیه می‌شود. علاوه بر رودخانه کرخه، دو کانال زهکشی کشاورزی دشت آزدگان و زهاب مزارع نیشکر به حوضچه شماره 4 تالاب می‌ریزد.»
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خوزستان با بیان اینکه درحال‌حاضر، ۷۰ درصد تالاب هورالعظیم آبگیری شده است، گفت: «با بازشدن دریچه‌های تالاب در سال ۹۳، بیش از 7,1 میلیارد مترمکعب آب وارد تالاب هورالعظیم شده است، درحالی‌که تا پیش از سال ۹۲، حوضچه شماره 3، 4 و 5 خشک شده بود.»
لاهیجان‌زاده ادامه داد: «در دی سال ۹۳ با حکم قضایی توانستیم دریچه‌ها را باز کنیم و آب وارد حوضچه شماره 3 و 4 تالاب شود. زهکش‌ها تنها در جنوب تالاب و در حوضچه 4 و 5 می‌ریزند اما بقیه قسمت‌های تالاب از آب شیرین تأمین می‌شود.» او عنوان کرد: «حوضچه شماره 5 نیز از گذشته بسیار دور تنها در سیلاب‌ها آبگیری می‌شود، بااین‌حال، در تلاش هستیم که آب به این قسمت نیز برسد زیرا این اراضی، کانون‌های ریزگردها هستند.»
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خوزستان با اشاره به ورود زهاب‌های کشاورزی به تالاب هورالعظیم عنوان کرد: «شرکت نیشکر دهخدا، کانالی به طول ۱۲۰ کیلومتر از اطراف اهواز برای دفع پساب مزارع خود در تالاب هورالعظیم احداث کرده است. در سال‌های آغاز ایجاد این کانال، میزان شوری پساب ۴۰ هزار درجه بود اما درحال‌حاضر، هشت تا ۹ هزار است.»
لاهیجان‌زاده افزود: «حجم ورود پساب‌های کشاورزی در فصل‌های مختلف متفاوت است اما درحال‌حاضر و در فصل زمستان، از کانال زهاب‌های کشاورزی با حجم ۱۰ مترمکعب بر ثانیه وارد تالاب می‌شود. از کانال پساب نیشکر نیز دو تا سه مترمکعب بر ثانیه وارد هور می‌شود که در زمان آبگیری این حجم ورودی افزایش پیدا خواهد کرد اما اکنون زمان آبگیری این کانال نیست.»
او با بیان اینکه حدود ۷۵ هزار هکتار از مساحت تالاب هورالعظیم تا پیش از سال ۹۳ خشک شده بود، اظهار کرد: «آغاز ایجاد تأسیسات نفتی در هورالعظیم به سال ۸۴ بازمی‌گردد که پس از آن بر اثر فعالیت‌های نفتی، قسمت‌های مختلفی از تالاب خشک شد اما با اقدام قضایی توانستیم آب را وارد تالاب کنیم.»
کاهش محسوس مساحت هور
با وجود این اما دکتر احمد عبیات، مدرس زمین‌شناسی و عضو انجمن زمین‌شناسان و مهندسان نفت اروپا، معتقد است که مساحت هورالعظیم به‌صورت محسوسی کاهش یافته است. عبیات که خود متولد دشت‌آزادگان است، در این زمینه گفت: «در یک نگاه کلی، مطالعه نقشه‌های توپوگرافی و تصاویر ماهواره‌ای، از سال 1939 تا 2016 میلادی نشان می‌دهد که مساحت هورالعظیم (بخش‌های ایرانی و عراقی) به صورت محسوسی کاهش یافته است؛ به‌طوری‌که مساحت از چهار هزار و 182 کیلومترمربع در سال 1939 میلادی، به هزار و 487 کیلومترمربع در 2016 کاهش یافته است.»
او ادامه داد: «البته در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای افزایش مساحت صورت گرفته است؛ به‌طوری‌که از سال 2012 تا 2013 میلادی، شاهد افزایش مساحت تالاب بودیم اما پس از آن، این روند کاهش پیدا کرد.»
عضو بنیاد ملی نخبگان ایران با اشاره به تحقیقات انجام‌شده در این باره افزود: «در یک نگاه کوتاه‌مدت از سال 2016 تا 2017 میلادی، می‌توان افزایش مساحت اندکی را مشاهده کرد که طبق اعلام سازمان‌های متولی، دلیل این افزایش مساحت، آبگیری تالاب توسط شاخه‌های رودخانه کرخه است. گرچه این مسئله رخ داده اما ورودی آب زهاب‌های نیشکر و کانال‌های کشاورزی نیز عاملی مؤثر در‌این‌زمینه است. چنانکه مشاهدات میدانی در جنوب تالاب، نشانگر ایجاد شوری بسیار زیادی در آب و خاک منطقه شده است.»
70 درصد آبگیری یا 25 درصد؟
او با رد ادعای آبگیری 70 درصدی تالاب هورالعظیم گفت: «اینکه اکنون بگوییم 70 درصد تالاب آبگیری شده، صحیح نیست زیرا مقایسه اعداد سال‌های 1939 و 2016، نشانگر آبگیری 25 درصدی تالاب است.»
این پژوهشگر ادامه داد: «حتی با فرض آبگیری صد‌درصدی تالاب هورالعظیم، باید توجه کرد که اولا ضمانتی برای ادامه آبگیری تالاب وجود ندارد و ثانیا، تبعات تخریب تالاب مانند تخریب اکوسیستم و مهاجرت ساکنان در این چند دهه با یکی یا دو سال آبگیری، از بین نمی‌رود و قابل جبران نیست.»
عبیات در پایان اظهار کرد: «بحث محیط زیست، مبحثی سیاسی نیست و پاسخگویی در‌این‌زمینه باید به صورت مسئولانه، صادقانه و عاری از مواجهات سیاسی باشد.»
دیدگاه تان را بنویسید