سید مرتضی از زبان خودش

جی پلاس: در میان اتاق های تو در توی خانه های قدیمی محله شاه عبدالعظیم فرزندی به دنیا آمد که بعدها برای خودش سری توی سرها در آورد. هرچند که سید مرتضی معماری خواند و آرشیتکت شد اما فیلم سازی و سینما او را به سوی خود کشاند و مجموعه های «خان گزیده‌ها»، «شش روز در ترکمن صحرا»، «فتح خون»، «حقیقت»، «گمگشتگان دیار فراموشی (بشاگرد)» و نیز مجموعه به یاد ماندنی «روایت فتح» را در تاریخ سینمای مستند ایران به یادگار گذاشت.

سید مرتضی آوینی که از طرف رهبر انقلاب، سید شهیدان اهل قلم نام گرفت، در سال 68 نقش مؤثری را در راه اندازی گروه جنگ و جهاد مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) که اهدافی مانند جمع آوری عناصر مورد نیاز این گروه، تبیین مبانی مبارزاتی و دفاعی امام و... را دنبال می کرد، به عهده داشت.

او خود را برای جوانان و دیگرانی که علاقه مند به آشنایی بیشتر با شخصیتش هستند اینگونه معرفی می کند:

من بچه شاه عبدالعظیم هستم و در خانه ‌ای به دنیا آمده و بزرگ شده ‌ام که در هر سوراخش که سر می‌ کردی به یک خانواده دیگر نیز بر می‌خوردی.

اینجانب، اکنون 46 سال تمام دارم. درست 34 سال پیش یعنی، درسال 1336 شمسی مطابق با 1956 میلادی در کلاس ششم ابتدایی نظام قدیم مشغول درس خواندن بودم. در آن سال انگلیس و فرانسه به کمک اسرائیل شتافته و به مصر حمله کردند و بنده هم به عنوان یک پسر بچه 12-13 ساله تحت تأثیر تبلیغات آن روز کشورهای عربی یک روزی روی تخته سیاه نوشتم: خلیج عقبه از آن ملت عرب است. وقتی زنگ کلاس را زدند و همه ما بچه‌ها سر جایمان نشستیم اتفاقاً آقای مدیرمان آمد تا سری هم به کلاس ما بزند. وقتی این جمله را روی تخته سیاه دید پرسید: «این را که نوشته؟» صدا از کسی درنیامد من هم ساکت ، اما با حالتی پریشان سر جایم نشسته بودم.

ناگهان یکی از بچه‌ها بلند شد و گفت:« آقا اجازه؟ آقا، بگیم؟ این جمله را فلانی نوشته و اسم مرا به آقای مدیر گفت. آقای مدیر هم کلی سر و صدا کرد و خلاصه اینکه: «چرا وارد معقولات شدی؟» و در آخر گفت:« بیا دم در دفتر تا پرونده‌ات را بزنم زیر بغلت و بفرستمت خانه.» البته وساطت یکی از معلمان، کار را درست کرد و من فهمیدم که نباید وارد معقولات شد.

بعدها هم که در عالم نوجوانی و جوانی، گهگاه حرف های گنده گنده می زدیم و سؤالات قلمبه سلمبه می‌کردیم معمولاً‌ به زبان‌ های مختلف حالی مان می کردند که وارد معقولات نباید بشویم. مثلاً‌ یادم است که در حدود سال‌ های 45-50 با یکی از دوستان به منزل یک نقاش ‌که همه‌اش از انار نقاشی می کشید، رفتیم. می‌ گفتند از مریدهای عنقاست و درویش است. وقتی درباره عنقا و نقش انار سؤال می‌کردیم با یک حالت خاصی  به ما می‌ فهماند که به این زودی و راحتی نمی‌شود وارد معقولات شد.

تصور نکنید که من با زندگی به سبک و سیاق متظاهران به روشنفکری ناآشنا هستم، خیر من از یک راه طی شده با شما حرف می زنم. من هم سال های سال در یکی از دانشکده ‌های هنری درس خوانده‌ام، به شب های شعر و گالری های نقاشی رفته ام. موسیقی کلاسیک گوش داده ام. ساعت ها از وقتم را به مباحثات بیهوده درباره چیزهایی که نمی‌دانستم گذرانده‌ام. من هم سال ‌ها با جلوه فروشی و تظاهر به دانایی بسیار زیسته‌ام. ریش پروفسوری و سبیل نیچه‌ای گذاشته‌ام و کتاب «انسان تک ساحتی» هربرت مارکوزه را -بی‌آنکه آن زمان خوانده باشم‌اش- طوری دست گرفته‌ام که دیگران جلد آن را ببینند و پیش خودشان بگویند: «عجب فلانی چه کتاب هایی می‌ خواند، معلوم است که خیلی می ‌فهمد.»... اما بعد خوشبختانه زندگی مرا به راهی کشانده است که ناچار شده‌ام رودربایستی را نخست با خودم و سپس با دیگران کنار بگذارم و عمیقاً بپذیرم که«تظاهر به دانایی» هرگز جایگزین «دانایی» نمی ‌شود، و حتی از این بالاتر دانایی نیز با «تحصیل فلسفه» حاصل نمی ‌آید. باید در جست و جوی حقیقت بود و این متاعی است که هرکس به راستی طالبش باشد، آن را خواهد یافت، و در نزد خویش نیز خواهد یافت.

و حالا از یک راه طی شده با شما حرف می‌ زنم. دارای فوق لیسانس معماری از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران هستم. اما کاری را که اکنون انجام می دهم نباید با تحصیلاتم مربوط دانست. حقیر هرچه آموخته‌ام از خارج دانشگاه است. بنده با یقین کامل می‌ گویم که تخصص حقیقی در سایه تعهد اسلامی به دست می‌ آید و لاغیر. قبل از انقلاب بنده فیلم نمی ‌ساخته‌ام اگر چه با سینما آشنایی داشتم. اشتغال اساسی حقیر قبل از انقلاب در ادبیات بوده است. اگر چه چیزی – اعم از کتاب یا مقاله – به چاپ نرسانده ‌ام. با شروع انقلاب حقیر تمام نوشته ‌های خویش را اعم از تراوشات فلسفی، داستان‌ های کوتاه، اشعار و... در چند گونی ریختم و سوزاندم و تصمیم گرفتم که دیگر چیزی که «حدیث نفس» باشد ننویسم و دیگر از خودم سخنی به میان نیاوردم. هنر امروز متأسفانه حدیث نفس است و هنرمندان گرفتار خودشان هستند. به فرموده خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی ـ رحمه‌الله علیه ـ تو خود حجاب خودی حافظ از میان برخیز.

سعی کردم که خودم را از میان بردارم تا هرچه هست خدا باشد و خدا را شکر بر این تصمیم وفادار مانده ‌ام. البته آنچه که انسان می نویسد همیشه تراوشات درونی خود اوست- همه هنرها اینچنینند کسی هم که فیلم می‌سازد اثر تراوشات درونی خود  اوست- اما اگر انسان خود را در خدا فانی کند آنگاه این خداست که در آثار ما جلوه‌گر می‌شود. حقیر اینچنین ادعایی ندارم اما سعی‌ام بر این بوده است.

با شروع کار جهاد سازندگی در سال 58 به روستاها رفتیم که برای خدا بیل بزنیم. بعدها ضرورت ‌های موجود رفته رفته ما را به فیلمسازی برای جهاد سازندگی کشاند. در سال 59 به عنوان نمایندگان جهاد سازندگی به تلویزیون آمدیم و در گروه جهاد سازندگی که پیش از ما به وسیله کارکنان خود سازمان صدا وسیما تأسیس شده بود، مشغول به کار شدیم. یکی از دوستان ما در آن زمان «حسین هاشمی» بود که فوق لیسانس سینما داشت و همان روزها از کانادا آمده بود. او نیز به همراه ما به روستاها آمده بود تا بیل بزند. تقدیر این بود که بیل را کنار بگذاریم و دوربین برداریم. بعدها «حسین هاشمی» با آغاز تجاوزات مرزی رژیم بعث به جبهه رفت و در روز اول جنگ در قصر شیرین اسیر شد ـ به همراه یکی از برادران جهاد به نام «محمد رضا صراطی». ما با چند تن از برادران دیگر، کار را تا امروز ادامه دادیم. حقیر هیچ کاری را مستقلاً انجام نداده‌ام که بتوانم نام ببرم. در همه فیلم هایی که در گروه جهاد سازندگی ساخته شده است سهم کوچکی نیز  ـ اگر خدا قبول کند ـ به این حقیر می‌ رسد و اگر خدا قبول نکند که هیچ.

به هر تقدیر، من فعالیت تجاری نداشته‌ام. آرشیتکت هستم! از سال 58 و 59 تاکنون بیش از یکصد فیلم ساخته ام که بعضی عناوین آنها را ذکر می کنم: مجموعه «خان گزیده‌ها»، مجموعه «شش روز در ترکمن صحرا»، «فتح خون»، مجموعه «حقیقت»، «گمگشتگان دیار فراموشی (بشاگرد)»، مجموعه «روایت فتح»  ـ نزدیک به هفتاد قسمت ـ و در 14 قسمت اول از مجموعه «سراب» نیز مشاور هنری و سرپرست مونتاژ بوده‌ام. یک ترم نیز در دانشکده سینما تدریس کرده ‌ام که چون مفاد مورد نظر من برای تدریس با طرح درس‌ های دانشگاه همخوانی نداشت از ادامه تدریس در دانشگاه صرف نظر کردم. مجموعه مباحثی را که برای تدریس فراهم کرده بودم با بسط و شرح و تفسیر بیشتر در کتابی به نام «آینه جادو»  ـ بالخصوص در مقاله ‌ای با عنوان تأملاتی درباره‌ سینما که نخستین بار در فصلنامه سینمایی فارابی به چاپ رسید ـ در انتشارات برگ به چاپ رسانده‌ام.