درآمد
سخنان رهبران انقلابی و روسای کشورها، در فرایند و پیشبرد امور یک کشور و ملت تاثیر بسزایی داشته‌اند، همواره از سوی رسانه‌های گروهی و شخصیت‌های سیاسی و اجتماعی داخلی و منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای مورد توجه و تدقیق قرار می‌‌گیرد. همین امر ضرورت توجه هر چه بیشتر به انتشار اسناد و باز نشر سخنان آن شخصیت‌های برجسته و فرهمند را دو صد چندان می‌کند. این موضوع در مورد شخصیت و سخنان رهبر فقید انقلاب اسلامی، امام خمینی، نیز باید مطمح نظر قرار گیرد.
تاکنون پیام‌ها و سخنان امام خمینى در صدها اثر با عناوین و شیوههاى گوناگون (به صورت خلاصه و یا کامل، موضوعى و یا تاریخى) به زبان‌هاى مختلف از سوى دوستان امام و مؤسسات فرهنگى در داخل و خارج کشور منتشر شدهاند و بدون تردید چاپ و نشر آثار امام، خصوصاً آثار سیاسى و اجتماعى ایشان از پرتیراژترین آثار منتشره در زبان فارسى بوده است.
این یادداشت در نظر دارد با توجه به ضرورت پیش گفته، نگاهی به نحوه جمع آوری گفتارهای شفاهی و مکتوب امام خمینی بیاندازد و مهم ترین آثار در این زمینه را به مخاطبان گرامی عرضه داشته و برجستگی‌ها و کاستی‌های احتمالی هر یک را مطرح سازد. بدیهی است که در حال حاضر جامع ترین و کم نقص ترین مجموعه موجود درباره سخنان شفاهی و مکتوبات امام خمینی مجموعه «صحیفه امام» می‌باشد که حاوی کلیه اسناد، سخنرانی‌ها، کتب فقهی و اصولی و اخلاقی و عرفانی و... امام خمینی است. این مجموعه هم به جهت جامعیت مطالب مرتبط به امام خمینی و هم توجه لازم در تاریخ‌ها، نام اشخاص و توضیحات حاشیه‌ای-در مواردی که در سخنان امام خمینی نیاز به توضیخ بیشتر برای مخاطب باید داشته باشد- کامل‌ترین و مطمئن‌ترین مجموعه موجود می‌باشد.
آثار برجسته در زمینه آثار امام خمینی پیش از تشکیل موسسه تنظیم و نشر آثار امام(س)
در میان کتابهاى انتشار یافته از آثار عمومى امام خمینى (قبل از تشکیل مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام) چند اثر برجستگى یافته‌اند که عبارت‌اند از:
1- کتاب «آواى انقلاب»، شامل گزیدههایى از نامهها و اعلامیهها و سخنرانی‌هاى امام خمینى است که در سال 1355 به کوشش اتحادیه انجمن‌هاى اسلامى دانشجویان در اروپا و امریکا و کانادا منتشر شده است.
2ـ جلد اول کتاب «بررسى و تحلیلى از نهضت امام خمینى» که چاپ اول در سال 1356 منتشر شده است به لحاظ ارائه اسناد مبارزاتى و سخنرانی‌ها و گفت‌وگوها و پیام‌هاى امام خمینى از آغاز تا اواسط سال 1345 همراه با تحلیل وقایع نهضت امام، حائز اهمیت است. جلد دوم و سوم این کتاب نیز بعد از پیروزى انقلاب اسلامی منتشر شده است که تحلیل وقایع نهضت امام خمینى را تا آستانۀ پیروزى انقلاب اسلامى پیگیرى نموده است.
3ـ کتاب «مجموعهاى از مکتوبات، سخنرانی‌ها، پیام‌ها و فتاواى امام خمینى»، (از نیمۀ دوم 1341 تا هجرت به پاریس). بخشى از مطالب این کتاب قبل از پیروزى انقلاب اسلامى در خارج کشور با عنوان «خمینى و جنبش» انتشار یافته است.
4ـ کتاب «طلیعۀ انقلاب اسلامى»، شامل مجموعه مصاحبههاى امام خمینى تا سال 1358. این کتاب با همت و نظارت یادگار امام(ره) و همکارى جمعى از دانشگاهیان تنظیم گردیده و در سال 1363 توسط مرکز نشردانشگاهى به چاپ رسیده است.
5ـ مجموعۀ 22 جلدى به نام «در جستجوى راه امام از کلام امام». این اثر نخستین مجموعۀ موضوعى نسبتاً جامعى است که رهنمودهاى امام خمینى را از سال 1341 تا 1361 در قالب 22 دفتر و به صورت موضوعى ارائه نموده است. هر دفتر شامل یک موضوع از عناوین عام فرهنگى و سیاسى است.
6ـ کتاب «پیام‌ها، سخنرانی‌ها و اعلامیههاى امام خمینى». مؤسسۀ تحقیقاتى و انتشاراتى نور، آثار امام خمینى را در این کتاب از آغاز تا سال 1362 در 7 جلد منتشر ساخته است.
7ـ دورۀ 22 جلدى صحیفۀ نور، و چاپ مجدد آن همراه با اضافات.
فصلنامۀ حضور اطلاعات کامل مربوط به انتشار آثار امام خمینى را در مقالۀ «کتابشناسى حضرت امام خمینى» مندرج در شمارۀ «5 و 6» ، زمستان 1371، از انتشارات مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى ارائه نموده است. در این مقاله 233 عنوان کتاب معرفى شده است.
صحیفه نور، اولین مجموعه جمع آوری شده بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در رابطه با بیانات و پیام ها و نامه های امام خمینی
یکی از موضوعاتی که ممکن است برای مخاطبین سئوال باشد، تفاوت‌ها و شباهت‌های موجود بین دو مجموعه «صحیفه نور» و «صحیفه امام» است.
صحیفه نور اولین مجموعه نسبتا منسجم از بیانات، پیام ها، نامه ها و احکام امام خمینی بعد از انقلاب اسلامی است که در زمان حیات امام و به تدریج، توسط سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تهیه و تدوین شد. نام این اثر ارزشمند به پیشنهاد مرحوم کیومرث صابری فومنی«گل آقا» برگزیده شد.
این مجموعه با وجود کاستی‌ها و اشکالاتى که در آن به چشم میخورد و موجب نقدهایى شده است، از زمان انتشارِ اولین جلد تا پیش از انتشار صحیفه امام جامع‌ترین مرجع براى محققین و علاقهمندان آثار امام خمینى در بُعد مسائل اجتماعی در بعد از انقلاب اسلامی بوده است.
کاستی‌ها و اشکالات صحیفۀ نور معلول عواملى چند میباشند: بخش قابل توجهى از آثار امام خمینى به علت دسترسى نداشتن گردآورندگان، در صحیفۀ نور نیامده است. در موارد متعددى به لحاظ در اختیار نداشتن اصل دستخط، پیام‌ها و نامهها و نوار سخنرانی‌ها و مصاحبه‌ها از متنهاى منتشر شده در روزنامهها استفاده شده که با توجه به اشکالات متعدد متون روزنامهاى، مغایرت‌ها در صحیفه نور نیز منعکس شدهاند. در ذکر تاریخ برخى از آثار امام در صحیفۀ نور اشتباهاتى رخ داده است که منشأ آن نقل‌هاى متعدد و بعضاً مغایر روزنامهها بوده است. از آنجا که دورۀ صحیفۀ نور تدریجاً منتشر شده است، فهرست نمایهها به صورت جداگانه و در پایان هر جلد آمده است که براى دسترسى به موضوع مورد نظر باید به یکایک مجلدات 22 گانه مراجعه کرد. با انتشار کتاب «مفتاح صحیفۀ نور» از سوى موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى در سال 1372 اشکال مزبور مرتفع شد. همچنین سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى در تجدید چاپ «صحیفه نور» و انتشار دوره های نهایی آن، برخى از اشکالات قبلى را رفع نمود.
صحیفه امام، معتبرین مجموعه
به منظور ارایۀ دورهاى کامل از تمامى بیانات، سخنرانی ها، پیام ها و مصاحبه ها، احکام و اجازات شرعی و نامه های امام خمینى و با توجه به کمبودها و اشکالات عمدهاى که در صحیفه نور وجود داشت، در سال 1377 و در آستانه صدمین سال میلاد امام خمینی(س) در سال 1378، موسسه تنظیم و نشر آثار امام اقدام به انتشار «صحیفه امام» نمود. طى چندین سال در بخشهاى مختلف این موسسه متنهاى موجود در صحیفۀ نور و یکایک روزنامهها و دیگر نشریات و کتاب‌ها، با نوارها و دستخط ها و نسخههاى اصل آثار امام خمینى که در اختیار موسسه میباشند مقابله گردید و متن نهایى با دقت استخراج شد. تمام مغایرتهاى تاریخى و دیگر اشکالات (موجود در صحیفۀ نور و سایر منابع) مربوط به اطلاعات شناسنامهاى هر یک از آثار امام بررسى شده و اطلاعات صحیح و نهایى در آغاز هر یک از آثار و در قالب شناسنامۀ آن ارائه شده است.
علاوه بر موارد مذکور، مهمترین امتیاز «صحیفۀ امام» بر صحیفه نور و دیگر کتابهاى منتشر شده از آثار امام خمینى، درج بیش از دو هزار اثر و سند از آثار منتشر نشدۀ امام خمینى است که براى نخستین بار در اختیار عموم قرار گرفتهاند. بسیاری از نامه های خصوصی و خانوادگی و سیاسی حضرت امام و برخی دیدارها و سخنرانی ها که در سایر منابع از جمله صحیفه نور ثبت نشده بود در صحیفه امام گمجانده شده است. استخراج دقیق نمایهها (اعلام، موضوعات و واژگان، آیات و روایات و ...) و ارائه آن در قالب یک مجلد (جلد 22) که امکان دستیابى سریع به آدرس موضوع مورد نظر را در 21 جلد صحیفۀ امام فراهم میسازد، از ویژگی‌هاى دیگر صحیفۀ امام است.
آثاری که در «صحیفه امام» درج نشده است
موارد زیر از آثار امام خمینى ـ با توجه به دلایلى که ذیلاً اشاره شدهاند ـ در صحیفه امام درج نگردیدهاند:
1ـ امام خمینى که یکى از بزرگترین رهبران دینى و سیاسى جهان معاصر میباشند و قریب به یک قرن عمر پربار ایشان ثمربخش بوده است طبعاً در این مدت طولانى، ارتباط‌ها و مکاتبههاى فراوان داشته و در مسائل گوناگون اظهارنظرها، آثار و اسناد متعددى از ایشان صادر شده است که مطمئناً بخشى از آنها ثبت و ضبط نشده اند و با توجه به شواهد موجود، هنوز نسخههایى منحصر به فرد از آثار ایشان نزد افراد و در لابلاى کتاب‌ها و کتابخانههاى مرتبطین با امام وجود دارد که علی‌رغم کوششهاى به عمل آمده، دستیابى به این نسخهها تاکنون به نتیجه نرسیده است. فهرست موجود از نامههاى امام خمینى در آغاز نهضت و همچنین فهرست اجازات شرعى صادر شده از سوى امام و دیگر شواهد حاکى از آنند که تعداد نامهها و اجازات و آثار عمومى ایشان بیش از آن است که تاکنون موفق به گردآورى نسخههاى آن شدهایم. در تجدید چاپ صحیفۀ امام، آثار جدیدى که در اختیار قرار گیرند منتشر خواهند شد.
در عین حال، «صحیفۀ امام» کامل‌ترین و جامع‌ترین اثرى است که متن تمامى آثار فرهنگى و سیاسى و اجتماعى ایشان، اعم از آنچه که تاکنون در صحیفه نور و دیگر منابع آمدهاند و صدها اثرى که براى نخستین بار در این اثر منتشر مشوند را شامل است.
2ـ کتاب‌ها و تألیفات امام خمینى، که عناوین آنها در مباحث مختلف علوم اسلامى به دهها عنوان میرسد، به صورت جداگانه از سوى مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام انتشار یافته‌اند، بنابراین صحیفۀ امام شامل رسالههاى علمى و تألیفات فقهی و عرفانی حضرت امام نمیشود.
3ـ اشعار و سرودههاى امام خمینى نیز در صحیفۀ امام نیامدهاند. آنچه از اشعار امام خمینى که در اختیار موسسه بوده است قبلاً در کتابى با نام «دیوان اشعار امام خمینى» منتشر شدهاند.
4ـ در لابلاى دستخط‌هاى امام خمینى، یادداشتهاى متفرقهاى ـ اعم از یک یا چند کلمه و جمله ـ به چشم میخورد که در هیچ‌یک از قالب‌ها و عناوین تعیین شده براى انتشار آثار عمومى ایشان (عناوینى همچون: نامه، تلگراف، حکم، بیانات و سخنرانى، مصاحبه، اجازه نامه و ...) نمیگنجد. برخى از این یادداشت‌ها شامل نکات و اشاراتى هستند که امام خمینى جهت یادآورى نکتهاى براى استفاده در پیام و سخنرانى خویش یادداشت کردهاند و برخى نیز حاوى نکاتى است که هنگام مطالعه گزارش‌ها و روزنامهها و کتاب‌ها، و شنیدن اخبار رسانههاى داخلى و خارجى توجه ایشان را جلب کرده و براى بررسى موضوع و یادآورى آن جهت پیگیری‌هاى بعدى به صورت اشاره مرقوم داشته‌اند. برخى از یادداشت ها نیز مربوط به برنامه روزانه، زمان دیدارها و از این قبیل میباشند. پیشنویس بعضى از احکام و پیام ها و همچنین تغییرات عبارتى و نکات اصلاحى در مورد برخى از پیام‌ها، از جمله یادداشتهاى متفرقهاى است که با توجه به انتشار متن نهایى و کامل این‌گونه آثار، از درج این موارد و سایر یادداشتهاى متفرقهاى که استفادۀ خاصى در انتشار عمومى آنها متصور نمیباشد، خوددارى شده است. یادآور میشود این دستنوشتهها، و به طور کلى نسخههاى اصل تمامى آثار امام در آرشیو موسسه تنظیم و نشر آثار امام موجود است و در موزۀ آثار امام خمینى نگهدارى و در معرض دید عموم قرار خواهند گرفت.
5ـ به جز مواردى از پاسخ به استفتائات در مسائل مهم سیاسى و اجتماعى، دیگر پاسخ‌هاى امام خمینى به استفتائاتى که از سوى مقلدین امام در مسائل شرعى و احکام فقهى صادر شدهاند، که حجم فراوانى را تشکیل میدهند در صحیفۀ امام درج نشدهاند. علاقهمندان میتوانند براى دستیابى به فتاواى امام خمینى به آثار فقهى ایشان خصوصاً تحریرالوسیله، رسالۀ عملیه، مناسک حج، حاشیه بر عروةالوثقى و مجموعه استفتائات مراجعه نمایند.
6ـ مقلدین حضرت امام خمینى، وجوهات شرعى خویش را در طول دوران مرجعیت امام در قم، ترکیه، نجف، پاریس و پس از بازگشت امام به ایران در قم و تهران مستقیماً و یا توسط نمایندگان شرعى امام، تحویل داده و رسید دریافت کرده اند. تعداد این گونه رسیدها که با مهر و امضاى امام صادر شدهاند بسیار زیاد است و فایدۀ عمومى چندانى بر انتشار آنها (در کتاب آثار سیاسى و اجتماعى امام) مترتب نیست، بدین جهت قبض‌هاى رسید وجوهات شرعى در صحیفۀ امام ـ به جز چند مورد که از باب نمونه آورده شده است ـ درج نگردیدهاند.
7ـ بدیهى است که مکاتبات، مذاکرات و اسناد محرمانۀ جلسات سران سه قوه، فرماندهان نظامى و مدیران ارشد نظام با امام خمینى در امور مربوط به جبهههاى جنگ و مسائل مهم امنیت ملى، نامهها و اسناد محرمانه که محرمانه بودن آنها ـ طبق قوانین ـ همچنان باقى است، در زمرۀ آثار قابل انتشار در صحیفۀ امام قرار نمیگیرند.
8ـ نقل قول‌ها و خاطرات افراد. طبعاً آن بخش از بیانات و مواضع امام خمینى که صرفاً به صورت نقل قول افراد و در خاطره گویی‌ها آمده اند و مستند دیگرى ـ از دستخط و یا نوار ـ ندارند در مجموعۀ صحیفۀ امام نمیگنجند. موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، در برنامهاى گسترده اقدام به گردآورى و اخذ این‌گونه خاطرات و انتشار آنها نموده است.
مکمل«صحیفه امام»،مرقومات امام خمینی در پای نامه‌های مسئولین نظام و نهادها و ادرات مختلف
حجت الاسلام والمسلمین حاج سید احمد خمینى به عنوان رابط امین و مسئول دفتر امام خمینى همه روزه تعدادى از نامههاى مسئولین نظام و نهادها و ادارات مختلف که در مسائل مهم از محضر امام خمینى کسب تکلیف میکردند را خدمت امام ارائه کرده و عین نظریات و فرامین امام خمینى را به صورت نقل قول مستقیم و با عباراتى نظیر: حضرت امام فرمودند: «....» در ذیل نامه ها مرقوم داشته و بلافاصله نظر امام رابه مبادى ذیربط ابلاغ مینمودند. بدیهی است که این موارد نیز در زمرۀ احکام و آثار قطعیالصدور امام خمینى تلقى میشوند. تنظیم این مکتوبات و انتشار قریب الوقوع آنها به عنوان تکمله «صحیفۀ امام» در دست انجام است.
سخن آخر
در پایان باید اشاره نمود صحیفه امام که در بردارنده محور‌هایی چون؛ نامه‌های خانوادگی، اجازه نامه‌های شرعی، تلگراف‌ها و نامه‌های سیاسی و اجتماعی، احکام و فرامین، پیام ها، سخنرانی‌ها، مصاحبه‌ها و گفت وگوهای امام خمینی است، حاصل دسترنج و تلاش‌های بی‌وقفه اعضای موسسه تنظیم و نشر آثار امام بوده که توجه و آینده نگری مرحوم حجت الاسلام و المسلمین سید احمد خمینی می‌باشد. این مجموعه در سال 1377 برای اولین بار و به صورت یکجا به طبع رسید، امروز مهمترین و معتبرترین مجموعه برای دسترسی به بیانات و آثار مکتوب و شفاهی سیاسی-اجتماعی در بدو صدور تا پایان عمر شریف امام خمینی(س) است.
پی نوشت:
تمامی نقل‌‌های موجود در متن یادداشت از «مقدمه ناشر» در صحیفه امام، جلد1،صفحات 13 تا 43 تهیه شده است.
