چه بهانه‌ای باعث تبعید امام شد؟

به گزارش خبرنگار جماران، سخنرانی امام خمینی علیه کاپیتولاسیون، مقدمات تبعید ایشان را فراهم کرد. شاه که به دنبال بهانه ای می گشت تا امام را از کشور دور کند، بهترین را یافته بود. سیزدهم آبان ماه سال 1343 بود که امام خمینی از ایران به ترکیه تبعید شدند. اکنون در آستانه شصت سالگی این رویداد تاریخی مروری بر این واقعه خواهیم داشت:

شاه ایران فقط به اریکه قدرت شاهانه خود می اندیشید و برای هیچ یک از ملت ایران، در مسائل و اوضاع سیاسی و اجتماعی، حقّ آب و گل قائل نبود و از عمق دل معتقد بود که اگر کسی بدون اجازه او، پایش را از گلیمش درازتر کند، باید پایش را قطع کرد و اگر کسی سربردارد، باید سرش را برید؛ اگر کسی دست اعتراض بلند کند، باید دستش را جدا کرد و اگر کسی در امور حکومت شاهنشاه یا حضور بیگانگان، زبان به اعتراض گشود، باید زبانش را برید. آری، اندیشه شاهانه، یعنی این؛ چنان که در میدان عمل نیز چنین عمل کرده بود و قتل، غارت، حرمت شکنی، زندان، شکنجه، کشتار دسته جمعی و آزار مردم و عالمان دینی، همه و همه از چنین اندیشه شاهانه ای سرچشمه می گرفت.

اوضاع مملکت این گونه پیش می رفت و بر وفق مراد شاه و اسرائیل و امریکا بود. آنچه ذهن شاه را گاهی پریشان و آشفته می ساخت و ترس و نگرانی را بر دلش می افکند، اقدام انقلابی و بیدارگرانه از سوی امام خمینی (س) بود. شاه هر لحظه احتمال می داد که باز هم فریاد امام بلند شود؛ زیرا بعد از آزادی از حبس و حصر، انتقاد و اعتراض کوبنده اش نه تنها خاموش نشده بود، بلکه بیشتر و شعله ورتر هم شده بود و امام منتظر فرصتی می گشت تا بر رژیم بتازد.

تا این که مهر ماه سال 1343 فرا رسید و شاه تحت فشار امریکا می خواست به وعده ای که داده بود، عمل کند. او چند سال پیش قول مساعد داده بود که به دیپلمات ها و مستشاران امریکا در ایران مصونیت و امنیت قضایی دهد و «لایحه کاپیتولاسیون» را درباره امریکاییان در ایران به تصویب نمایندگان مجلس برساند و آن را به اجرا گذارد. بر اساس این لایحه، نظامیان، دیپلمات ها و کارمندان سفارت امریکا در ایران، اگر مرتکب جنایتی مثل قتل و تجاوز شدند، کسی حقّ تعرض و محاکمه و مجازات آن ها را ندارد؛ بلکه آزاد هستند و زمانی که به کشور خود برگشتند، در آن جا مورد مؤاخذه و محاکمه قرار می گیرند.

شاه با قبول این ننگ، در واقع می خواست به صورت قانونی دست جنایت کاران امریکا را در امور ایران باز بگذارد تا ضمن حفظ منافع و گسترش سلطه شیطان بزرگ، مراقب تاج و تخت او هم باشند.

گفتنی است که مجموعه اعمال و رفتار ناشایست مستشاران نظامی امریکا، موجب واکنش پلیس، سربازان و دادگستری ایران می شد و این در حالی بود که دولت مستکبر امریکا، دولت ایران را تحت فشار قرار داد تا لایحه مصونیت مستشاران امریکایی را به تصویب برساند.[1]

این لایحه که ضد حیثیت ملی و دینی ایرانیان بود، ابتدا به دستور شاه در 13 مهر 1342 به تصویب کابینه اسدالله علم، و در مرحله دوم در مرداد 1343 به تصویب مجلس فرمایشی سنا رسید. آنگاه شاه با تمهیدات امریکایی ها و اسرائیلی ها این لایحه ضد ایرانی را در 21 مهر 1343، به مجلس شورا فرستاد تا نمایندگان گزینش شده دربار، بلافاصله و به دستور شاه «وظیفه خود را انجام دهند» [2] و لایحه را از تصویب بگذرانند؛ که این چنین هم شد. نمایندگان دربار در مجلس که خود را نمایندگان ملت می نامیدند، لایحه ضد ایرانی کاپیتولاسیون را برای تمسخر حیثیت ملی و به نفع زورگویی امریکاییان تصویب کردند. «تصویب لایحه کاپیتولاسیون تیر خلاصی بر استقلال نیم بند ایران بود».[3]

از این رو، یک فاجعه ملی در ایران به دست شاه وابسته به امریکا و مجلس وابسته به شاه، بر ضد مردم ایران تصویب شد. شاه دستور داد تصویب این لایحه ننگ آور، در مطبوعات عمومی و از طریق هیچ یک از رسانه ها انتشار نیابد؛ چراکه او فقط از صدای اعتراض یک مرد می ترسید و آن مرد تاریخ، مرد دین، مرد خدا، امام روح الله خمینی بود.

لایحه کاپیتولاسیون، به صورت محرمانه تصویب شد و شرف و حیثیت و استقلال ملت ایران را به تمسخر گرفت. در بین نمایندگان مجلس چند نفری که مخالف بودند، نتوانستند کاری بکنند؛ اما قضیه با این که محرمانه بود، مخفیانه در بین افراد مطلع پیچید و به گوش امام رسید. امام از مسأله تصویب لایحه کاپیتولاسیون بسیار ناراحت و خشمگین شد و بی درنگ، علمای بزرگ و مراجع تقلید را به جلسه شورای مشورتی دعوت کرد. در جلسه مقرر شد علما و مراجع در روز بیستم جمادی الثانی 1384، سالروز میلاد مسعود حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام در افشای لایحه ننگین کاپیتولاسیون سخنرانی کنند. خود امام هم اعلام کرد در همان روز در منزلشان سخنرانی می کنند. علاوه بر آن، نمایندگانی را به شهرستان ها فرستاد تا علمای شهرستان ها را از مسأله آگاه نمایند که یک موضع واحد علیه آن لایحه اتخاذ شود.

از طرفی، شاه دستور داده بود که روز چهارم آبان به مناسبت سالروز تولدش، همه جا جشن و چراغانی باشد و با اطلاع از تصمیم امام، فردی را پیش ایشان فرستاد و پیغام داد که فقط بر ضد امریکا حرف نزنید؛ اگر از شاه هم انتقاد کنید، مهم نیست. امام فرستاده شاه را نپذیرفت و فرستاده پس از اصرار بسیار، پیام شاه را به فرزند امام حاج آقا مصطفی ابلاغ کرد و برگشت.[4]

چهارم آبان 1343، قم مهمانان فراوانی داشت و آن سال بیش از سال های گذشته، پذیرای زائران بود. همیشه در سالروز ولادت حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام شیعیان ایران در حرم حضرت امام رضا علیه السلام و حرم حضرت معصومه علیهاالسلام بیش از مکان های مقدس دیگر جمع می شدند؛ اما این بار قم از ازدحام زائر موج می زد؛ زیرا همه شهرهای ایران از سخنرانی امام خمینی در روز بیستم جمادی الثانی ـ که مصادف با ولایت ایشان هم بود ـ اطلاع یافته بودند و همه می کوشیدند که خود را به قم برسانند تا بیانات مهم آن فرزند رشید فاطمه زهرا علیهاالسلام را از نزدیک بشنوند.

صبح روز چهارم آبان منزل امام سرشار از جمعیت منتظر بود. درست ساعت 30 / 8 امام از اندرونی منزل به قسمت بیرونی و میان مردم آمد. چهره ای برافروخته و غمناک و نگاهی نافذ و خشم آلود داشت. جماعت حاضر، ناراحتی و خشم درونی امام را در چهره و نگاهش دیدند و به گریه افتادند و با صلوات احساسات خود را ابراز کردند. امام بر منبر نشست و به جای تبریک این روز مبارک، آیه «إنّٰا لِلّٰهِ وَإنّٰا إلَیْهِ رَاجِعُونَ»[5] را به نشانه روز عزا و مصیبت خواند! صدای گریه مردم بلند شد؛ زیرا آنان پیام امام را با قرائت این آیه دریافتند. آن گاه امام پیامش را به صراحت بیان کرد:

من تأثرات قلبی خودم را نمی توانم اظهار کنم. قلب من در فشار است. این چند روزی که مسائل اخیر ایران را شنیده ام، خوابم کم شده است... ایران دیگر عید ندارد، عید ایران را عزا کرده اند... ما را فروختند، استقلال ما را فروختند و باز هم چراغانی کردند؛ پایکوبی کردند... عزت ما پایکوب شد، عظمت ایران از بین رفت، عظمت ارتش ایران را پایکوب کردند.

قانونی در مجلس بردند... [تا]... تمام مستشاران نظامی امریکا با خانواده هایشان، با کارمندهای فنی شان، با کارمندان اداری شان، با خدمه شان، با هر کس که بستگی به آن ها دارد، این ها از هر جنایتی که در ایران بکنند، مصون هستند.[6]

در اینجا خشم خروشان امام به اوج خود رسیده بود و مردم بعد از شنیدن جملات ایشان گریه می کردند. امام برای توضیح مفاد لایحه کاپیتولاسیون مثالی زد که در تاریخ ماندنی شد:

اگر شاه ایران یک سگ امریکایی را زیر بگیرد، بازخواست می کنند؛ و اگر چنانچه یک آشپز امریکایی شاه ایران را زیر بگیرد... بزرگ تر مقام را زیر بگیرد، هیچ کس حقّ تعرض ندارد![7]

شاید مثالی رساتر از این نتوان برای مفهوم کاپیتولاسیون در آن روز پیدا کرد. امام در ادامه به بیان علت تصویب این لایحه از طرف دولت ایران پرداخت و بدین مضمون گفت: می خواستند وام بگیرند، امریکا خواست این کار انجام بگیرد. بعد از چند روز، یک وام دویست میلیون دلاری از امریکا تقاضا کردند، مورد تصویب قرار گرفت که در ظرف 5 سال مبلغ مزبور را به دولت ایران بپردازند و در ظرف ده سال، 300 میلیون دلار باز پس بگیرند! دویست میلیون دلار به منظور هزینه های نظامی به دولت ایران وام بدهند ایران برای دلارها خودش را فروخت، استقلال ما را فروخت. [8] آن گاه امام فریاد برآورد و خطر این لایحه را چنین گوشزد کرد که:

آقایان من اعلام خطر می کنم، ای ارتش ایران، من اعلام خطر می کنم. ای سیاسیون ایران، ای بازرگانان ایران، ای علمای ایران، ای مراجع اسلام... ای فضلا، ای طلاب، ای حوزه های علمیه، ای نجف، ای قم، ای مشهد، ای تهران، ای شیراز ... من اعلام خطر می کنم... امریکا از انگلیس بدتر، انگلیس از امریکا بدتر، شوروی از هر دو بدتر، همه از هم بدتر، همه از هم پلیدترند! لیکن امروز سر و کار ما با امریکا است ... امروز تمام گرفتاری ما از امریکا است، تمام گرفتاری ما از اسرائیل است ... ما این مجلس را مجلس نمی دانیم، ما این دولت را دولت نمی دانیم، این ها خائنند، خائن به کشورند...[9].

این نطق تاریخی، در حقیقت محاکمه دخالتهای غیر قانونی امریکا در کشور اسلامی ایران و افشای خیانت های شاه بود.[10] امام علاوه بر سخنرانی، بیانیه ای نیز در محکومیت لایحه کاپیتولاسیون صادر کرد.[11]

برخی علما و مراجع بزرگ قم نیز سخنرانیها و بیانیه هایی در محکومیت لایحه مزبور بیان داشتند. سخنرانی پرصلابت و بیانیه محکم امام در سراسر ایران طنین افکند و موج اعتراض، کشور را فرا گرفت و دولت شاه را سخت در فشار قرار داد؛ به طوری که حسنعلی منصور نخست وزیر شاه، به دست و پا افتاد و روز هشتم آبان به مجلس سنا رفت و با سخنانی دست و پا شکسته، تهدیدآمیز و اهانت بار در مقام دفاع از کاپیتولاسیون گفت:

دولت ایران با دادن مصونیت سیاسی به چند مستشار نظامی، کوچک ترین زیانی به حقوق ملت ایران نمی رساند.

آن گاه نخست وزیر چنین استدلال کرد: کشورهای بزرگ و کوچک دیگری هم برای تقویت دفاعی کشور خود، چنین اعتباراتی را گرفته اند.[12] بدیهی است که این سخن نخست وزیر، عذر بدتر از گناه بود.

با اقدامات انقلابی و حماسی امام خمینی (س) در دو سال اوّل مبارزه و قیام اسلامی، شاه، امریکا و اسرائیل فهمیدند که او به هیچ وجه آشتی پذیر نیست. سخنرانی پرصلابت و افشاگرانه امام در چهارم آبان آنان را چنان به وحشت انداخت که چاره را در آن دیدند تا او را از ایران تبعید کنند و اگر دیر بجنبند، این بار سراسر ایران با او همگام و همنوا خواهد شد و اگر زمان بگذرد، هر روز قیامی شبیه قیام پانزده خرداد در گوشه و کنار کشور برپا خواهد شد. ضمن این که کشتن امام هم کار ساده ای نبود و برای شاه گران تمام می شد.

پس برای شاه، تنها یک راه مانده بود و آن تبعید ایشان به خارج از کشور بود. بنابراین، شاه به دستور مستقیم دولت امریکا[13] اقدام به تبعید امام خمینی (س) کرد و او را به ترکیه فرستاد. امریکا، شاه و دولت ترکیه بر سر برخی مسائل به توافق رسیده بودند [14] و تصمیم و هماهنگی با کشور ترکیه کاملاً امری سرّی و مخفیانه بوده است؛ زیرا رژیم شاه و امریکا از شورش و اعتراض مردم بیمناک بودند.

بعد از انجام هماهنگی و تمهیدات لازم، بی آن که کسی بویی از فتنه شاه و امریکا ببرد، شب سیزدهم آبان، صدها کماندو و مأمور مسلح، اطراف خانه امام خمینی (س) را محاصره کردند و با وحشیگری تمام درب اندرونی خانه را شکستند تا به ایشان دست یابند. امام که بیدار بود، متوجه قضیه شد و به سرعت مهر امضای خود را به بانوی صبور خود به رسم امانت سپرد و گفت: «شما را به خدا می سپارم!»[15]

آن گاه بیرون آمد و مأموران با بی ادبی تمام، امام امت را سوار ماشین کرده، در مدت کم تر از دو ساعت به فرودگاه مهرآباد رساندند [16] و ساعت هشت صبح سیزدهم آبان، با یک هواپیمای نظامی رهبر نهضت اسلامی ایران را به کشور ترکیه انتقال دادند. دو مأمور امنیتی هم با ایشان بودند.

اوّلین کلام امام خمینی (س) در هواپیما خطاب به افسر امنیتی ساواک ـ سرهنگ افضلی ـ این بود: «من برای دفاع از وطنم تبعید می شوم». [17]

[1]. سه سال ستیز مرجعیت شیعه در ایران، ص 469.

[2] . این جمله، عین عبارت معاون وزارت خارجه شاه در جلسه 21 / 7 / 1343 خطاب به نمایندگان بود که تصویب لایحه را به عنوان یک وظیفه برای نمایندگان گماشته شاه دانست. آن گماشتگان و چاکران گوش به فرمان دربار نیز، به وظیفه خود عمل کردند. (ر.ک: نهضت امام خمینی، ج 1، ص 1018)

[3]. حدیث بیداری، ص 62.

[4]. ر.ک: نهضت امام خمینی، ج 1، ص 1032؛ سه سال ستیز مرجعیت شیعه در ایران، ص 473.

[5]. «ما از خداییم و به سوی او برمی گردیم»؛ بقره (2): 156. در آیه قبلی، خداوند تصریح می فرماید: «وقتی مؤمنان گرفتار مصیبتی می شوند، می گویند: ما از خداییم و به سوی او برمی گردیم».

[6]. صحیفه امام، ج1، ص 415 ـ 416.

[7]. همان، ص 416.

[8]. یک نویسنده امریکایی (کایلر یانگ) چهار ماه بعد از تصویب لایحه کاپیتولاسیون نوشت: «دولت امریکا اخیراً در سال 1964 م برابر با 1343 ش با قبولاندن یک طرح سیاسی به دولت ایران که طبق آن به شخصیت های نظامی امریکا مصونیت سیاسی داده می شود، وضع نابسامان موجود را به نفع خود نکرد... مسافرانی که پس از ماهها از آن تاریخ به ایران می آمدند، هنوز تلخی این خاطره را در مردم ایران مشاهده می کردند. متأسفانه تصویب قرضه 200 میلیون دلاری امریکا برای خرید تجهیزات هوایی و زمینی که فوراً بعد از این واقعه تصویب لایحه بود، کار را بدتر و اثرش را تلخ تر کرد... آیت الله خمینی که رهبر مذهبی به نسبت مدرنی است، سکوت اجباری خود را در این واقعه شکست و در حالی که تازه از زندان درآمده بود، رژیم حاکم و تکیه گاه امریکایی اش را سخت مورد حمله قرار داد...». (ر.ک: در خدمت و خیانت روشنفکران، مقاله «سیاست امریکا در ایران...»، ص 276 به بعد، ضمائم فصل چهارم)

[9]. ر.ک: صحیفه امام، ج 1، ص 418 ـ 424.

[10]. ر.ک: حدیث بیداری، ص 63.

[11]. ر.ک: نهضت امام خمینی، ج 1، ص 1041 ـ 1046؛ سه سال ستیز مرجعیت شیعه در ایران، ص 484.

[12] .نهضت امام خمینی، ج 1، ص 1052؛ به نقل از: روزنامه اطلاعات، 9 / 8 / 1343.

[13] .ر.ک: ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج 1، ص 516.

[14]. علت اصلی انتخاب ترکیه در تبعید امام، معلوم نیست. فرزند ایشان مرحوم حجت الاسلام و المسلمین سید احمد آقا خمینی می گوید: «اگر اسناد سرّی که متأسفانه در اوایل پیروزی انقلاب از دربار و وزارت خارجه توسط منافقین و لیبرالها به یغما رفت، می بود، حتماً دلایل مستند انتخاب ترکیه بر اساس مذاکرات دولت های درگیر این قضیه، روشن تر قابل بحث بود. یقیناً انتخاب ترکیه امر اتفاقی نبوده و قبلاً امریکا و شاه و دولت ترکیه مسأله را هماهنگ کرده بودند... تبلیغات ضد دینی [در ترکیه] در اوج خود بود و حکومت نظامیان مانع از این می شد تا حرکتی اسلامی نضج گیرد و از این جهت برای امریکا و شاه مناسبترین نقطه ای بود که امام به طور کامل در محاصره باشد و امکان هیچ گونه تماسی ـ نه با مردم ترکیه و نه با ایران ـ وجود نداشته باشد». دلیل آفتاب، ص 66

[15]. نهضت امام خمینی، ج 1، ص 1054؛ دلیل آفتاب، ص 173.

[16]. ر.ک: نهضت امام خمینی، ج1، ص 1054.

[17]. سه سال ستیز مرجعیت شیعه در ایران، ص 489.