گزارشی تحلیلی از عملیات بیت المقدس

دیباچه

زمینه‌های طرح‌ریزی و اجرای عملیات بیت‌المقدس

استراتژی آزادسازی مناطق شمالی با حضور و شرکت مؤثر نیروهای انقلابی و مردمی نتایج و دستاوردهای سیاسی و نظامی چشمگیری برای جمهوری اسلامی به ارمغان آورد. عملیات فتح المبین به عنوان دومین گام این استراتژی، در مدتی کوتاه به اهداف خود دست یافت و ناتوانی ارتش عراق را در مواجهه با وضعیت جدید جنگ بیش از گذشته نمایان ساخت. همگام با پیروزی های رزمندگان در جبهه‌های جنگ، در داخل کشور نیز ضربات جبران‌ناپذیری به گروههای معاند وارد آمد. پیروزی‌های سیاسی و نظامی ایران در این مقطع در تغییر موازنۀ قوا به نفع جمهوری اسلامی ایران نقش بسزایی داشت و تحلیلگران سیاسی و امنیتی دنیا ارزیابی خود را در مورد وضعیت ایران چنین عنوان داشتند که ایران موفق شده است بر بحران‌های داخلی و خارجی فایق آید و کشورهای منطقه بزودی شاهد تاثیر این تحرکات در منطقه خواهند بود. این هشدار از نظر سردمداران کشورهای غربی، زنگ خطر تهدید منافع آنان در منطقه محسوب می‌شد. به همین دلیل تحرکات جدیدی در سطح منطقه با محوریت اسرائیل آغازشد و در حقیقت نطفۀ تجاوز اسرائیل به لبنان در همین دوران شکل گرفت. علاوه بر این آمریکا و کشورهای مرتجع منطقه تلاش چشمگیری را برای تقویت عراق و جلوگیری از تکرار شکست‌های این کشور آغاز کردند. افزایش کمک‌های مالی عربستان و کویت به عراق، عادی سازی روابط مصر با عراق و کمک‌های تسلیحاتی انگلیس به این کشور در این رابطه قابل توجیه و تفسیر می‌باشد. از دیگر تاثیرات پیروزی فتح المبین در مسائل کلی جنگ، افزایش توان اطلاعاتی نیروهای خودی و نیز تسلط آنان در طرح‌ریزی‌های عملیاتی بود. در مجموع، این موقعیت‌ها زمینه‌های لازم را برای انجام عملیات بیت المقدس فراهم کرد.

اهداف و جایگاه عملیات در استراتژی نظامی کشور

عملیات بیت المقدس آخرین حلقه از زنجیره استراتژی نظامی جمهوری اسلامی ایران با عنوان آزاد سازی مناطق اشغالی (در استان خوزستان) محسوب می‌شد. آنچه که جایگاه این عملیات را در استراتژی مزبور نمایان می‌ساخت، دستیابی به هدف استراتژیک خرمشهر بود. این هدف در میان اهداف تصرف شده توسط ارتش عراق اهمیت خاصی داشت. عراق با تکیه بر اشغال خرمشهر، آن را اهرم بسیار مناسبی برای اعمال فشار به جمهوری اسلامی در صورت آغاز مذاکرات صلح می‌دانست و ایران آزادسازی این شهر را سمبل تحمیل ارادۀ سیاسی خود بر متجاوز و اثبات برتری نظامی تلقی می‌کرد. به همین دلیل، نتیجه و سرانجام عملیات بیت المقدس برای هر دو کشور امری حیاتی و سرنوشت ساز بود. گذشته از اهداف سیاسی و نظامی، اهداف تاکتیکی دیگری برای این عملیات تعیین شده بود که بر میزان اهمیت آن می‌افزود.

به هر تقدیر اهداف کل عملیات از سوی قرارگاه مرکزی کربلا به شرح زیر اعلام شده بود:

1. آزادسازی شهرهای خرمشهر، هویزه و نیز پادگان حمید؛

2. آزادسازی 6000 کیلومتر مربع از سرزمینهای اشغال شده؛

3. رسیدن به مرزهای بین المللی و اتخاذ مواضع موزون پدافندی؛

4. انهدام حداقل 2 لشکر از نیروهای ارتش عراق.

دلایل و علل انتخاب منطقه نبرد

همانگونه که ذکر شد عملیات بیت المقدس آخرین سلسله عملیاتی بود که در صورت موفقیت آن عمده سرزمینهای اشغالی در جنوب آزاد می‌شد. به همین دلیل انجام عملیات در این منطقه از همان زمان تدوین «استراتژی آزادسازی سرزمین های اشغالی» که قبل از عملیات طریق القدس صورت گرفته بود، پیش بینی شده بود. در حقیقت بحثهای اساسی در این باره، ماهها قبل انجام گرفته و تنها نکته باقیمانده در آن مباحث، تقدم و تأخر و به عبارت دیگر ترتیب توالی این سلسله آن عملیات‌ها بود که نهایتا به عنوان آخرین عملیاتی که باید در منطقه جنوب انجام شود موکول شده بود.

براساس همین ملاحظات، منطقه عملیاتی بیت المقدس پس از مناطق عملیاتی طریق القدس و فتح المبین قرار گرفت از آنجا که منطقه عمومی غرب کارون آخرین منطقۀ مهمی بود که در جنوب همچنان در اشغال عراق قرار داشت این مساله باعث شده بود تا ارتش عراق نسبت به عملیات آیندۀ جمهوری اسلامی، هوشیاری بیشتری داشته باشد و یگانهای خود را در این منطقه تقویت کند. از این رو تنها عاملی که می توانست موفقیت را نصیب یکی از طرفین درگیر نماید، چگونگی طرح مانور و سرعت عمل در اقدامات بود.

تشریح کلی و عمومی منطقه نبرد

منطقه عمومی عملیات بیت المقدس در میان چهار مانع طبیعی محصور است و به ترتیب از شمال به رودخانه کرخه نور، از جنوب به رودخانه اروند، از شرق به رودخانه کارون و از غرب به هورالهویزه و شط العرب منتهی میشود. زمین منطقه به خاطر وجود موانع طبیعی از چهار سمت به هم پیوسته و مستطیل شکل میباشد و همواره برای دو کشور ایران و عراق دارای ارزش استراتژیک بوده است. به همین دلیل فرماندهان نظامی عراق نسبت به پدافند این منطقه از خود حساسیت نشان میدادند و دفاع از خرمشهر را بعنوان سد دفاعی بصره می‌دانستند. علاوه براین منطقه عملیاتی بیت المقدس در مقایسه با منطقه عملیاتی، فتح المبین از ویژگی‌های آشکاری برخوردار بود: «فقدان عارضه و ناهمواری در زمین منطقه»، «گستردگی وسعت منطقه» و «موانع طبیعی مانند رودخانه کارون و کرخه» از جمله این ویژگی‌ها محسوب می‌شد. در مجموع منطقه مزبور به جز جادۀ نسبتاً مرتفع اهواز خرمشهر، فاقد عارضۀ حساس دیگری جهت پدافند بود. در نتیجه زمین منطقه به دلیل مسطح بودن برای مانور زرهی مناسب بود، اما برای حرکت نیروهای پیاده بدلیل وجود دید و قرار گرفتن آنها در معرض تیر مستقیم مناسب نبود. نقاط حساس و استراتژیک منطقه شامل بندر و شهر خرمشهر، پادگان حمید، جفیر، جاده آسفالته اهواز خرمشهر، شهر هویزه، رودخانه کارون، رودخانۀ شط العرب و رودخانه کرخه نور می‌شود.

وضعیت عمومی و کلی ارتش عراق در منطقه نبرد

ارتش عراق مسؤولیت کلی منطقه را به عهدۀ سپاه سوم خود گذاشته بود. سپاه مزبور لشکر 6 زرهی را در جنوب کرخه نور در امتداد رودخانه و حدفاصل هویزه تا جفیر و لشکر 5 مکانیزه را در جنوب رودخانه کرخه نور، از غرب اهواز تا روستای سیدعبود و لشکر 11 پیاده را از روستای سیدعبود تا خرمشهر آرایش داده بود. ماموریت دفاع از خرمشهر نیز به عهده این لشکر بود. همچنین لشکر 15 نیز مسؤولیت غرب اروند را به عهده داشت. باید متذکر شد که این یگانها قبل از شروع فعالیتهای اولیه نیروهای خودی در منطقه حضور داشتند و دشمن پس از احساس خط نسبت به اقدامات آتی نیروهای ایران، واحدهای خود را در منطقه تقویت کرد و در طول عملیات نیز یگانهای جدیدی را به منطقه درگیری آورد. بطور کلی دشمن در این عملیات دارای 8 لشکر سازمانی و نزدیک به 20 تیپ مستقل بود. برآورد دیگری نشان میدهد که دشمن 11 تیپ زرهی، 7 تیپ مکانیزه و 26 تیپ پیاده را جهت مقابله با نیروهای ایران به میدان نبرد گسیل داشته است. نیروهای دشمن از لحاظ تجهیزات استعدادی بالغ بر 1300 دستگاه تانک، 1300 دستگاه نفربر و 530 قبضه انواع توپ داشتند و از پشتیبانی گستردۀ نیروی هوایی و هوانیروز برخوردار بودند.

دشمن از لحاظ دفاعی خطوط مستحکم و غیرقابل عبوری در محورهای مختلف منطقه بوجود آورده بود که از طرفی نوع خطوط هر محور متکی به ویژگی‌های خاص آن بود و از طرف دیگر این خطوط براساس تجارب دشمن از چند عملیات گذشته و آشنایی با شیوههای نوین جنگی نیروهای ایرانی طراحی شده بود. اگر به ترتیب اهمیت بخواهیم خطوط پدافندی دشمن را در محورهای مختلف منطقه عملیاتی درجه بندی کنیم، باید ابتدا از »تدابیر پدافندی ویژه دشمن در دفاع از خرمشهر» نام برد که حفظ آن برای دشمن بسیار حیاتی و ارزشمند تلقی می‌شد. تخریب مناطق مسکونی شهر، احداث استحکامات در داخل شهر و انجام اقدامات مهندسی ویژه برای مقابله با هلی‌برد نیروهای اسلام و اجتناب از جنگ شهری برخی از تدابیری بودند که دشمن برای دفاع هرچه بهتر از خرمشهر اتخاذ کرده بود. خطوط پدافندی دشمن در جنوب کرخه و جاده آسفالته اهواز خرمشهر به دلیل استحکام در مرتبه بعدی قرار داشت. تعدد موانع و میادین مین و رده‌های مختلف دفاعی از تدابیر دشمن در خطوط دفاعی این محور بود. ساحل غربی رودخانه کارون که شرق منطقه عملیاتی بیت المقدس محسوب میشود به دلیل پیچ و خم رودخانه و در نتیجه پیاده ایران در عبور از رودخانه تا حدودی مورد غفلت دشمن قرار گرفته بود. با این تفاصیل هوشیاری عمومی دشمن در منطقه بنابه دلایل ذکر شده در بخش انتخاب منطقه نبرد، امری بدیهی به نظر می‌رسید. اسناد بدست آمده از دشمن و اعترافات اسرا پس از عملیات نیز بیانگر این نکته بود که ارتش عراق بطور کلی از نیات رزمندگان اسلام آگاه شده بود، اما به دلیل تحلیل غلط از تلاش اصلی نیروهای ایرانی و نیز از دست دادن روحیه خود به علت شکستهای پیشین، قادر به مقابلۀ کارساز با عملیات جدید نبود.

تشریح کلی مانور عملیات

در مباحث اولیه ای که بین طراحان عملیاتی ارتش و سپاه در مورد طرح مانور عملیات انجام شده بود دو طرح مطرح شد که نهایتا پس از بررسی های فراوان و با توجه به مقدورات نظامی طرح دوم مورد قبول همگان قرار گرفت.

طرح نخست دیدگاه طراحان نظامی ارتش جمهوری اسلامی مبنی بر اصلی قرار دادن محور جاده اهواز - خرمشهر برای تهاجم به دشمن بود. از جمله محاسنی که برای این طرح عنوان می شد، استفاده از شبکه های جاده های موجود در منطقه بود، ضمن اینکه موجب تامین جناح منطقه عملیاتی نیز می‌شد. از جمله معایب ذکر شده برای این طرح، استحکامات دشمن در منطقه بود که با پیش بینی احتمال حمله رزمندگان ایران با اتکاء به جاده اهواز خرمشهر ایجاد شده بود. در نتیجه عبور از سد دشمن بدون تلفات سنگین امکان پذیر نبود. علاوه براین با فرض عبور از خط مستحکم دشمن، دستیابی به هدف اصلی عملیات یعنی آزادسازی خرمشهر نیاز به صرف زمان طولانی و انجام عملیاتهای متعدد داشت.

طرح دوم، طرح پیشنهادی طراحان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بود که تلاش اصلی عملیات بر عبور از رودخانه کارون و ضربه وارد کردن به جناح نیرو های دشمن بنا نهاده شده بود، کاهش فاصله دستیابی به عمق مواضع دشمن و ضعف پدافندی نیروهای آن در این منطقه از جمله محاسن این طرح و مشکلات عبور از رودخانه کارون و نصب پل و ضرورت سرپل گیری و توسعه سرپل از معایب آن عنوان شده بود.

با گذشت زمان که مباحث شکل عملی تری به خود می‌گرفت، دو راه کار و تلاش پیش بینی شده بارها و بارها مورد بررسی قرار گرفت و نهایتا پس از بحث‌های فراوان دربارۀ دو راهکار ارائه شده، فرماندهان ارتش نیز نسبت به پیشنهاد فرماندهان سپاه مجاب شده و مقرر شد تا تلاش اصلی عملیات از منطقه شرق کارون صورت گیرد زیرا در این طرح پیشنهادی میزان خلاقیت نیروهای خودی و ضریب غافلگیری دشمن بسیار بالا بود. البته اقدام به انجام عملیات همزمان در شمال منطقۀ عملیاتی که توسط طراحان عملیاتی ارتش پیشنهاد شده بود نیز به عنوان ضرورتی اجتناب ناپذیر مورد تصویب فرماندهی قرارگاه کربلا قرارگرفت.

در مجموع باید اذاعان کرد که چون طرح‌ریزی عملیات بیت المقدس با توجه به نوع زمین منطقه، گسترش ارتش عراق و هوشیاری دشمن از پیچیدگی خاصی نسبت به عملیات‌های گذشته برخوردار بود. یکی از مهمترین تدابیر صادره از سوی فرماندهی قرارگاه کربلا برای طرح‌ریزی عملیات براین نکته تاکید داشت که باید از نقطه ضعف دشمن در منطقه حداکثر استفاده را کرد. لذا عبور از رودخانه کارون به عنوان تلاش اصلی مورد توجه همه طراحان عملیات قرار گرفت. علاوه بر این نکته اساسی، ملاحظات زیر نیز در طرحریزی این عملیات مدنظر قرار داشت:

1. تصرف اهداف مهم مانند خرمشهر، هویزه، جفیر و پادگان حمید در عمق منطقه؛

2. عبور از رودخانۀ کارون بعنوان نقطۀ غفلت دشمن و تصرف سرپل مورد نیاز؛

3. تعیین تقدم و تاخر محورهای مختلف عملیات.

در مباحث مربوط به مانور علاوه بر ضرورت تعیین تلاش اصلی، بحث دیگری که حساسیت خاصی داشت مرحله‌بندی عملیات با توجه به وسعت منطقه بود. با توجه به چند مرحله‌ای بودن حرکت نیروها و ماهیت هر یک از این حرکات مانند عبور از رودخانه، تصرف سرپل، گسترش سرپل، ادامه عملیات امری لازم و ضروری تلقی می‌شد. بر همین اساس شکستن خطوط اولیه دشمن و عبور از رودخانه و گرفتن سرپل در غرب کارون تا جادۀ آسفالته اهواز و خرمشهر به عنوان اهداف مرحله اول و ادامه پیشروی به سمت خط مرزی و تامین خرمشهر به عنوان اهداف مرحله دوم تعیین شدند.

سازمان رزم و ماموریت قرارگاه‌ها

قرارگاه مرکزی کربلا که به صورت مشترک توسط ارتش و سپاه سازماندهی شده بود، هدایت کلی عملیات را بر عهده داشت. قرارگاه‌های تحت امر قرارگاه مرکزی کربلا، دارای سازمان و ماموریت‌هایی به شرح ذیل بودند:

یک: قرارگاه قدس

این قرارگاه ماموریت داشت تا در مرحلۀ اول با تهاجم به خاکریزهای مقدم دشمن در جنوب رودخانه کرخه نور و تصرف سرپل مناسب در جنوب آن، دشمن را درگیر نگه دارد تا دو قرارگاه فتح و نصر فارغ از توجه و تمرکز قوای دشمن ، به سمت اهداف خود پیشروی کنند. گسترش سرپل و تامین خط عمومی جفیر، پادگان حمید و نهایتاً تصرف نشوه و تامین ساحل شرقی اروند به عنوان اهداف مراحل بعدی این قرارگاه تعیین شد. سازمان این قرارگاه عبارت بود از:

تیپهای مستقل 31 عاشورا، 21 امام رضا(ع)، 37 نور و 41 ثارالله از سپاه.

لشکر 16 زرهی و تیپ مستقل 58 ذوالفقار از ارتش.

دو: قرارگاه فتح

قرارگاه فتح در جبهۀ میانی ماموریت داشت تا در مرحله اول با عبور از رودخانه کارون به تصرف سرپل تا عمق جادۀ اهواز خرمشهر مبادرت کند. ماموریت این قرارگاه در مرحله دوم و سوم پیشروی به سمت مرز و با توجه به شرایط، به سمت شط العرب در شرق بصره و تامین آن بود.

ماموریت این قرارگاه از لحاظ اهداف موردنظر، نقش تعیین کنندهای در موفقیت عملیات داشت، زیرا تلاش اصلی عملیات با عبور از رودخانه کارون و توسعه سرپل طرحریزی شده بود و قرارگاه فتح عهده دار این ماموریت خطیر بود. سازمان این قرارگاه بشرح ذیل بود:

لشکر 92 زرهی، تیپ 47 زرهی و تیپ 55 هوابرد از ارتش؛

تیپهای مستقل 14 امام حسین(ع)، 8 نجف اشرف و 25 کربلا از سپاه.

سه: قرارگاه نصر

قرارگاه نصر در جبهه جنوبی عملیات ماموریت داشت تا با عبور از خط رودخانه کارون و تصرف سرپل موردنظر، خرمشهر را دور زده و آن را به تصرف خود در آورد.

پاکسازی منطقه شمال شرقی خرمشهر حدفاصل غرب کارون تا جاده اهواز خرمشهر و رسیدن به مرزهای بین المللی در منطقه شلمچه و شمال آن از جمله ماموریتهای این قرارگاه در مراحل بعدی بشمار می‌رفت. سازمان رزم این قرارگاه بشرح ذیل بود:

تیپهای 7 ولیعصر(عج)، 27 محمد رسول الله (ص)، 46 فجر و 22 بدر از سپاه؛

و تیپ 23 نوهد از ارتش، لشکر 21 حمزه(ع)

در مجموع نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران با دو لشکر زرهی، یک لشکر پیاده و 4 تیپ مستقل متشکل از 24 گردان زرهی و مکانیزه و 14 تا 15 گردان پیاده و سپاه پاسداران با 11 تیپ مستقل پیاده و یک تیپ زرهی به استعاد 85 تا 95 گردان پیاده در این عملیات شرکت داشتند.

علاوه بر این، واحدهای مهندسی جهاد، سپاه و ارتش، هوانیروز و نیروی هوایی و دو گروه توپخانه از ارتش مسؤولیت پشتیبانی از عملیات را به عهده داشتند.

شرح عملیات

با اینکه رزمندگان بمنظور جلوگیری از آمادگی دشمن در منطقه، سرعت عمل قابل ملاحظه‌ای از خود نشان دادند، اما بیم از هوشیاری و آمادگی دشمن همچنان به قوت خود باقی بود. این هوشیاری در صورتی که به برطرف شدن نقاط ضعف پدافندی دشمن خصوصاً در منطقه رودخانۀ کارون میانجامید، عملیات را با مشکلات اساسی مواجه می‌کرد. این مساله در کنار عدم اعتقاد برادران ارتش به عبور از رودخانه کارون می‌توانست ابهامات جدیدی را در خصوص مانور عملیات ایجاد کند. به همین منظور سپاه جهت رفع این نگرانی و احتمال هوشیاری دشمن نسبت به عبور نیروهای خودی از رودخانۀ کارون با تاکید مجدد به عبور از رودخانه بعنوان تلاش اصلی، به عملیات زودرس در این محور توجه داشت و آن را از نظر دور نمیکرد. این اقدام باعث می‌شد تا در صورت هوشیاری دشمن راه کار اصلی عملیات در منطقه همچنان باز بماند. به هر تقدیر این پیش‌بینی تنها یک احتمال کوچک بود که در صورت بن بست در عملیات، میتوانست را‌هگشا باشد. با این تفاصیل، عملیات رزمندگان اسلام در 55 دقیقه بامداد روز10/2/ 1361 با مرز «یا علی بن ابیطالب(ع)» در محورهای مختلف آغاز شد. شرح چگونگی پیشرفت عملیات در مراحل مختلف به قرار زیر بود:

مرحلۀ اول عملیات

در ساعت 30 دقیقه بامداد روز دهم اردیبهشت ماه سال 1361 با اعلام رمز عملیات از سوی قرارگاه کربلا فرمان آغاز یورش به دشمن صادر شد. نیروهای خودی در تمام محورهای عملیات به مواضع نیروهای عراقی حمله ور شدند. اولین خبر درگیری از محور 4 قرارگاه فتح به قرارگاه کربلا رسید. تیپ 25 کربلا در ساعت 55 دقیقه بامداد درگیر شده بود. به دنبال آن خبر درگیری کلیه یگان‌ها در محور شمال و غرب منطقه عملیاتی اعلام شد.

در محور قرارگاه قدس(شمال کرخه نور) به دلیل هوشیاری دشمن و وجود استحکامات متعدد، پیشروی نیروها از سرعت مناسبی برخوردار نبود و تنها تیپ بیت المقدس و تیپ ثارالله موفق به عبور از مواضع دشمن و تصرف سرپل در جنوب رودخانه کرخه نور شدند. نیروهای دو یگان مزبور به دلیل عدم پوشش جناحین، شدیداُ تحت فشار دشمن قرار داشتند. در محور قرارگاه فتح، یگان‌های خودی ضمن عبور از رودخانۀ کارون به سرعت خود را به جادۀ اهواز خرمشهر رساندند و به ایجاد استحکامات پرداختند.

مسدود کردن راه عبور یگانهای دشمن و اختلال در سیستم نقل و انتقال ارتش عراق در جادۀ اهواز خرمشهر از ماموریت‌های این قرارگاه بود که به خوبی انجام شد. در محور قرارگاه نصر، یگان‌ها به دلیل تاخیر در حرکت نیروها، وجود باتلاق در کنار جاده اهواز خرمشهر و همچنین تمرکز دشمن در شمال خرمشهر، موفق به تصرف اهداف مورد نظر خود و الحاق با قرارگاه فتح نشدند. به همین دلیل الحاق کامل قرارگاه نصر با قرارگاه فتح و همچنین تصرف اهداف مرحلۀ اول قرارگاه قدس در دستور کار عملیات شب دوم قرار گرفت که با انجام آن تا حدودی اهداف مورد نظر تامین شد. اما تا 48 ساعت بعد، برخی رخنه‌ها همچنین به قوت خود باقی بود، تا اینکه سرانجام پس از 5 روز درگیری و جنگ و گریز سرپل متصرفه از کیلومتر 68 تا کیلومتر 102 جادۀ اهواز خرمشهر تثبیت و کلیه رخنه‌ها ترمیم شد. عملیات قرارگاه قدس در شب دوم نیز ناموفق بود و نیروها مجدداً به مواضع اولیۀ خود پس از شروع عملیات بازگشتند.

مرحلۀ دوم عملیات

در این مرحله، آزادسازی شهر خرمشهر موقتاً از دستور کار عملیات حذف و تصمیم گرفته شد که قرارگاه‌های فتح و نصر به منظور بستن عقبۀ یگانهای دشمن و ایجاد سهولت در تصرف شهر خرمشهر از جاده به سمت خط مرزی پیشروی کند و قرارگاه قدس نیز ماموریت یافت تا بصورت محدود برای تصرف سرپل در جنوب کرخه نور اقدام کرده و در صورت موفقیت به گسترش آن بپردازد. عملیات در ساعت 22:30 روز 16 / 2/ 1361 آغاز شد. نیروهای قرارگاه فتح در همان ساعات اولیه به جادۀ مرزی رسیدند اما یگان‌های قرارگاه نصر با اندکی تاخیر و تحمل فشارهای دشمن، خود را به دژ مرزی رساندند و با قرارگاه فتح الحاق کردند. دشمن با مشاهدۀ جهت و سمت پیشروی رزمندگان به سوی دژ مرزی و نهایتاً بصره، بر سر دو راهی سرنوشت سازی قرار گرفت. در واقع دشمن تحت‌تاثیر تاکتیک ویژه عملیات، مجبور به اتخاذ یکی از دو تصمیم زیر بود:

1. عقب نشینی از خرمشهر و نجات یگانهای خود؛

2. پذیرش ریسک سقوط شلمچه و محاصرۀ ارتش خود در جنوب.

فرماندهان ارتش عراق راه اول را انتخاب کردند و به لشکرهای 5 و 6 دستور عقب نشینی دادند. این اقدام ارتش عراق به دو منظور صورت گرفت: اول اینکه دو یگان فوق‌الذکر از خطر محاصره و انهدام رهایی یابند و دوم اینکه زمینه‌های لازم برای تقویت هرچه بیشتر خطوط دفاعی بصره فراهم شد. این عقب نشینی از ساعات اولیه روز 18 اردیبهشت آغاز شد که به علت تعجیل، منجر به اسارت تعدادی از نیروهای عراقی و بر جای ماندن تعداد زیادی از تجهیزات و امکانات یگان‌های مزبور گردید. نیروهای قرارگاه قدس بلافاصله پس از عقب نشینی دشمن به تعقیب آنان پرداختند و جادۀ اهواز خرمشهر (تا انتهای جنوب سرپل متصرفی در قرارگاه نصر) و مناطقی همچون جفیر، پادگان حمید و هویزه را آزاد کردند.

مرحلۀ سوم عملیات

در این مرحله قرارگاه نصر ماموریت یافت تا حرکت خود را به سمت خرمشهر آغاز کند. نیروهای عمل کننده که متشکل از 4 تیپ مستقل از سپاه و دو تیپ از ارتش بودند در آخرین ساعات روز 19 / 2/ 1361 عملیات خود را آغاز کردند. حضور پرحجم نیروهای دشمن در منطقه و خستگی ناشی از عملیات‌های پی در پی موجب شد تا نیروهای خودی در این مرحله توفیق چندانی بدست نیاورند و تکرار عملیات مزبور در فردای آن شب نیز چندان مثمر ثمر نبود. بر همین اساس تصمیم گرفته شد تا برای انجام عملیات نهایی از قرارگاه، فرصت بیشتری به یگان‌ها داده شود و از دو تیپ 33 المهدی(عج) و امام سجاد(ع) فجر سپاه که به تازگی وارد منطقه شده بودند، استفاده شود.

مرحلۀ چهارم عملیات

پس از استراحت مختصر یگانها و نیز پیوستن قرارگاه فجر به سازمان عمل کننده در مرحله چهارم، تصمیم گرفته شد تا قرارگاه نصر در امتداد مرز به سمت جنوب حرکت کند و ضمن مسدود کردن جاده شلمچه، خود را به رودخانه اروند (نهر خیّن) برساند.

قرارگاه فجر نیز در جناح میانی منطقه می‌بایست در امتداد نهر عرایض به سمت اروند هجوم برده و این منطقه را تصرف کند. قرارگاه فتح نیز مسؤولیت عملیات در امتداد جادۀ اهواز خرمشهر و آزادسازی خرمشهر را بر عهده داشت. این مرحله از عملیات در ساعت 22:30 مورخه 1/ 3/ 1361 آغاز شد. قرارگاه نصر توانست جاده غرب خرمشهر را در شلمچه مسدود کند و قرارگاه فجر نیز موفق شد ضمن تامین »پل نو « نیروهای خود را به کناره اروندرود برساند. اما قرارگاه فتح بدلیل هوشیاری و آمادگی فوق العاده دشمن، توفیق چندانی در تصرف اهداف مورد نظر خود نداشت.

دشمن برای خروج نیروهایش از محاصره، در اطراف »نهر عرایض « و »پل نو « و از سمت غرب (شلمچه) و شرق (خرمشهر) پاتک‌‍های شدیدی را آغاز کرد. ولی به دلیل مقاومت یگان‌های مستقر در منطقه با شکست مواجه شد. دشمن پس از این شکست، نیروهای خود را از شمال شرقی خرمشهر به داخل شهر هدایت کرد تا بلکه با توان بیشتری از شهر دفاع کند اما این حربه نیز کارساز نبود و نیروهای عراقی در اثر شکست‌های پیاپی و عقب‌نشینی‌های خفت‌بار، به کلی روحیۀ خود را از دست داده بودند و گرسنگی و تشنگی مانع از مقاومت هرچند مختصر آنها بود. در این شرایط تبلیغات یگان‌های خودی و درخواست از نیروهای عراقی برای تسلیم شدن، موجب شد تا آنها چاره را در تسلیم ببینند و گروه گروه خود را به نیروهای اسلام تسلیم کنند. سرانجام خرمشهر در ساعت 11 روز 3/3/1361 به تصرف نیروهای اسلام در آمد و خط پدافندی مناسبی از طلائیه تا کوشک و شلمچه در حاشیه خطوط مرزی و نیز حاشیه شمال اروندرود برقرار شد.

نتایج و بازتاب‌های سیاسی و نظامی عملیات

فتح خرمشهر، مهمترین دستاورد عملیات بیت المقدس، نقطه عطف تاریخ جنگ هشت ساله ایران عراق محسوب می‌شود. در این عملیات موفقیت کامل استراتژی آزادسازی سرزمین‌های اشغالی در جنوب تامین شد و برتری نظامی ایران بر عراق مورد تائید کارشناسان و تحلیل‌گران مسایل نظامی قرار گرفت. اگرچه محافل خبری دنیا کوشش کردند تا شکست‌های ارتش عراق را تحت عنوان و پوشش عقب نشینی عراق به مرزهای بین المللی توجیه کنند اما باز هم این مساله موجب نادیده گرفتن برتری ایران در جنگ نشد. این شکست در کنار شکست‌های قبلی ارتش عراق موجب انفعال نظامی فرماندهان و نیروهای عراق در جنگ شد و این روحیه تا مدت‌ها در میان آنان دیده می‌شد. تنها نقطه ضعف نیروهای ایران در این عملیات، عدم تعقیب دشمن پس از عقب نشینی لشکرهای 5 و 6 بود که به علت کمبود توان صورت نگرفت. تاثیر نیروهای انقلابی و مردمی در این پیروزی‌ها نشان داد که جمهوری اسلامی با اتکاء به سازمان‌ها‍ و نهادهای جدیدالتاسیس برآمده از روح انقلاب اسلامی، قادر خواهد بود کلیه حقوق خود را با قدرت تامین کند

از سوی دیگر فتح خرمشهر زنگ خطر را برای کشورهای منطقه به صدا در آورد و موجب شد تا این کشورها به سرکردگی آمریکا مبادرت به تقویت مالی و نظامی عراق کرده و آن را به عنوان پرچمدار مبارزه با انقلاب اسلامی حفظ کنند. در این شرایط ابعاد منطقه‌ای جنگ وسعت بیشتری یافت و جنگ وارد مرحلۀ جدیدی شد که خروج از آن مستلزم تدابیر ویژه‌ای بود.

منبع: سایت مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس