ماموریت وزیر خارجه در ریاض و دوحه چه بود؟/ یارگیری در جبهه منطقه ای حامیان پایان جنگ در غزه و لبنان

پایگاه خبری جماران، سارا معصومی: دوحه، بیروت، دمشق، ریاض و دوباره دوحه به مقاصد منطقه ای عباس عراقچی، وزیر خارجه دولت چهاردهم برای مدیریت تنش در منطقه غرب آسیا در سایه سالگرد عملیات هفت اکتبر ( حمله حماس به خاک سرزمین های اشغالی و آغاز حملات بی امان اسرائیل به نوار غزه) تبدیل شدند. همزمان با ادامه حملات اسرائیل در نوار غزه، لبنان و سوریه و برگزاری نشستی درباره وضعیت جاری منطقه در شورای امنیت سازمان ملل متحد، وزیر خارجه ایران در رأس یک هیئت کوچک سیاسی نخستین سفر دوجانبه خود به ریاض را آغاز کرد، سفری که در رسانه های منطقه ای و فرامنطقه ای از آن با عنوان یک اقدام چشمگیر در روند ترمیم رابطه تهران و ریاض یاد شد. هرچند که این نخستین سفر دوجانبه دیپلمات ارشد جمهوری اسلامی ایران به عربستان سعودی بود، اما مقام های دو کشور در چندماه اخیر در مراسم تحلیف مسعود پزشکیان، رئیس جمهور، در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک و البته در حاشیه شرکت در اجلاس مجمع گفت‌وگوی همکاری آسیا در دوحه، پایتخت قطر با یکدیگر دیدارهای رسمی و طبیعتا بیشتر نمادین را پیش برده بودند.

جدا از تحولات منطقه ای در نتیجه تداوم جنگ غزه، سفر وزیر خارجه ایران به ریاض در شرایط خاص دیگری هم صورت گرفت: تهدید تل آویو برای پاسخ دادن به دومین حمله موشکی ایران به اسرائیل در قالب عملیات وعده صادق ۲ همچنان به قوت خود باقی است و در فضای عمومی و رسانه ای اینطور گفته می شود که در خصوص نوع این واکنش ( و نه اصل انجام آن)  میان بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر رژیم اسرائیل و جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا اختلاف هایی وجود دارد. در این فضا فعلا بگو و مگو مقام های ایرانی و اسرائیلی در عیان و تهدید و هشدار دهی نسبت به عواقب این حمله برای مجری و همراهی کنندگان با آن در نهان در جریان است.

با توجه به مختصات زمانی و شرایط میدانی که نخستین سفر دوجانبه وزیر خارجه ایران به عربستان صورت گرفته، این خبر که مهم ترین پرونده روی میز در ریاض و دوحه، همکاری برای دور کردن سایه جنگ گسترده از منطقه بوده، معنای بیشتری پیدا میکند. این موضوع در سخنان وزیر خارجه پیش از عزیمت به ریاض هم نمود پیدا کرد و او به صراحت ضمن اشاره به اینکه روابط دوجانبه تهران و ریاض در مسیر خوبی قرار دارد، گفت: «هدف سفر من رایزنی در خصوص مسائل و تحولات منطقه از جمله در لبنان و غزه و جنایاتی که رژیم صهیونیستی انجام می‌دهد، وضعیت آوارگانی که الان در لبنان حضور دارند و نحوه کمک رسانی به آنها است.تلاش ما برای اینکه یک حرکت دسته‌جمعی از سوی کشورهای منطقه و اسلامی و جامعه بین‌الملل برای توقف حملات وحشیانه به لبنان صورت بگیرد، ادامه خواهد داشت.»

نکته قابل توجه این است که همزمان با آغاز ماموریت دیپلماتیک عراقچی در ریاض، کانال ۱۲ اسرائیل گزارش داد که ایالات متحده و کشورهای عربی نامشخص مذاکراتی را با ایران با هدف دستیابی به یک آتش‌بس جامع بین اسرائیل و گروه های مقاومت مورد حمایت ایران در منطقه آغاز کرده اند. ساعاتی پس از انتشار این خبر، متئو میلر، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا شایعات مطرح‌شده در این باره را رد کرده و گفت: «هیچ‌کس در خصوص چنین طرحی با ایالات متحده تعامل نکرده و ما مشغول صحبت با هیچ کشوری در خصوص چنین طرحی نیستیم. من نمی‌توانم درباره یک طرح فرضی که اطمینان ندارم حتی وجود داشته باشد صحبت کنم اما مشخص است که ما از پایان درگیری‌ها در سراسر منطقه استقبال می‌کنیم.»

گفت و گوهای صریح و بی پرده در ریاض و  پشت درهای بسته

آنچه که بیش از همه سفر عباس عراقچی به ریاض و رایزنی های صورت گرفته در دیدارهای برگزار شده را زیر ذره بین برد، نوپایی از سرگیری روابط دیپلماتیک تهران و ریاض است که اتفاقا یکی از دلایل تنش همیشگی در آن سیاست های متفاوت منطقه ای دو کشور به خصوص حمایت جمهوری اسلامی ایران از محور مقاومت بوده است.

شاید بر همین اساس بود که عراقچی چه در تهران چه در ریاض و حتی پس از آن در دوحه برای چندمین بار در دو هفته اخیر(به خصوص پس از شهادت سید حسن نصرالله، دبیرکل حزب الله لبنان در بیروت) بر سیاست ثابت جمهوری اسلامی ایران در حمایت از مقاومت تاکید کرده و گفت:«سیاست ایران حمایت از مقاومت است و این یک سیاست اصولی است که قبلا بوده الان هم هست و در آینده هم خواهد بود و به هیچ وجه از این سیاست عدول نخواهیم کرد.»

با وجود این اختلاف ها و تاریخچه ای از خصومت ورزی در رابطه میان تهران و ریاض به نظر می  رسد که اراده شکل گرفته در مقام های عالی دو کشور برای تنش زدایی از رابطه در کنار شرایط وخیم منطقه ای در نتیجه جنگ غزه و توسعه دامنه آن به لبنان و  تا حدودی سوریه، دو طرف را به سمت یافتن نقشه راه جدیدی سوق داده که در آن تلاش برای رفع تهدیدهای مشترک می تواند به محور برای همکاری تبدیل شود.

این رویکرد در بخش هایی از سخنان اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه ایران درباره نقشه راه تهران برای کار با همسایگان انعکاس پیدا کرده است:«ایران مصمم به تقویت روابط با همسایگان خود برای تضمین ثبات و امنیت و توسعه همکاری های اقتصادی به گونه ای است که در خدمت همه مردم منطقه باشد.»

عادی سازی رابطه برخی کشورهای عربی جهان اسلام با رژیم اسرائیل در سالهای اخیر، فراموش شدن آرمان فلسطین و نادیده انگاشتن حصر طولانی مدت نوار غزه، شکل گیری محوری به نام مقاومت در منطقه با هدایت جمهوری اسلامی ایران، جنس رابطه کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس با ایالات متحده و میزبانی از پایگاه های این کشور، کمیت و کیفیت فعالیت های منطقه ای ایران در عراق، سوریه، لبنان و یمن، کارشکنی های عربستان سعودی و برخی از کشورهای عربی تابع او در عادی سازی رابطه ایران با غرب پس از حصول توافق هسته ای در سال ۲۰۱۵، عملیات هفت اکتبر ۲۰۲۳ حماس و دیگر گروه های مقاومت فلسطینی و... را می توان از اصلی  ترین و البته ریشه ای ترین اختلاف ها میان ایران و عربستان سعودی در سال های اخیر دانست.

در چنین شرایطی ناگفته پیداست که گفت و گوهای صریح و بی پرده و بعضا تلخ که در دیدار میان عالی ترین دیپلماتهای دو کشور در پشت درهای بسته مطرح می شود کمترین بروز و ظهور را در فضای رسانه ای داشته باشد و تنها سرفصل هایی از محورهای مورد بحث انعکاس عمومی پیدا کند. بر همین اساس، روایت سخنگوی وزارت خارجه از جلسه عباس عراقچی و امیر فیصل بن فرحان، وزرای خارجه دو کشور در چند جمله کوتاه خلاصه شد: «در این گفت و گوهای مفید و سازنده وزرای امور خارجه خواستار توقف جنگ در غزه و لبنان و رساندن هرچه سریع‌تر کمک‌های انسان‌دوستانه به آوارگان شدند.» 

همکاری برای تامین امنیت و ثبات منطقه، کلیدواژه عراقچی در ریاض و دوحه

گزارش عباس عراقچی، وزیر خارجه درباره مجموع رایزنی های صورت گرفته در ریاض نیز متمرکز بر تلاش دو طرف برای یافتن حوزه های همکاری مشترک بود. وزیر خارجه در صفحات خود در شبکه های اجتماعی ایکس و اینستاگرام نوشت:

• «در ریاض به عنوان نخستین مقصد از دور دوم سفرهای منطقه‌ای با آقایان امیر محمد بن سلمان، ولی‌عهد و رئیس شورای وزیران و امیر فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه عربستان سعودی دیدار و گفت‌وگو داشتم. رایزنی‌های مفید و سازنده با محوریت توسعه روابط دوجانبه و آخرین تحولات منطقه انجام گرفت. همچنین بر ضرورت همکاری‌ها جهت توقف فوری جنایات جنگی رژیم صهیونیستی از جمله نسل‌کشی در غزه و تجاوز نظامی به لبنان، امدادرسانی سریع و کمک به آوارگان تاکید شد.  عزم جدی جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی بر گسترش روابط و همکاری‌ها در عرصه‌های مختلف است.»
• «جغرافیا همواره ما را همسایه نگاه می دارد، و ایمان، همواره ما را برادر قرار می دهد. ایران و عربستان با هم می توانند امنیت و ثبات را برای منطقه به ارمغان آورند و این نیازمند سطح بالاتری از اراده سیاسی است. خوشحالم که اولین گام ها در یک مسیر طولانی را با همتای سعودی خود برداشتیم.»
• «گفت و گوهای بسیار مهمی در موضوعات حیاتی که مورد نگرانی مشترک هستند با محمد بن سلمان ولیعهد عربستان داشتم.  رژیم اسرائیلی در حال بردن کل منطقه به سمت یک فاجعه است. منطقه نیازمند هوشیاری، خردمندی، شجاعت و همکاری است تا بتواند این زمان پرچالش را بگذراند.»

حضور چند ساعته وزیر خارجه ایران در دوحه، پایتخت قطر نیز با دستور کار مشابهی در حوزه تهدیدها و دغدغه های مشترک منطقه ای پیش رفت و عباس عراقچی پس از دیدار با نخست وزیر و وزیر خارجۀ قطر ضمن اشاره به اینکه بحث‌های خوبی در ملاقات عمومی و خصوصی با همتای قطری انجام شد، افزود: «بحث آوارگان در لبنان مورد توجه است و موضوع بحث ما هم بود. علاوه بر این درباره فعالیت‌ها به منظور توقف جنایت‌های این رژیم در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی اتفاق نظر خوبی وجود دارد و رایزنی‌های خوبی انجام شد. قرار شد این رایزنی‌ها با کشورهای دیگر منطقه نیز ادامه یابد.»

تلاش برای جلوگیری از شکل گیری اجماع علیه ایران

با توجه به شرایط میدانی ذکر شده، گمانه زنی های رسانه ای بسیاری درباره محتوای گفت و گوهای وزیر خارجه ایران با مقام های سعودی مطرح شده است. یکی از مهم ترین نکات برای جمهوری اسلامی ایران، عدم شکل گیری یک اجماع جدید علیه آن و همراهی کشورهای منطقه با اسرائیل در هرگونه پاسخ دادن احتمالی این رژیم به عملیات وعده صادق دو است. این موضوع در نخستین نشست وزرای خارجه ایران و شورای همکاری خلیج فارس در دوحه نیز مورد اشاره قرار گرفته بود به گونه ای که پس از این نشست برخی رسانه ها ادعا کردند که وزرای خارجه شش کشور عضو شورای همکاری به تهران اطمینان خاطر داده اند که در تنش میان ایران و اسرائیل بی طرف باقی خواهند ماند. اخیرا یک مقام ارشد ایرانی به رویترز گفته که تهران به کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس اعلام کرده که اگر آنها اجازه استفاده از حریم هوایی یا پایگاه های نظامی خود علیه ایران را بدهند، این مسئله از نظر ایران  «غیرقابل قبول» خواهد بود و هشدار داده که چنین اقدامی با واکنش مواجه خواهد شد.

رویترز به نقل از این مقام نوشته: ایران به صراحت اعلام کرد که هرگونه اقدام یکی از کشورهای حاشیه خلیج فارس علیه تهران چه از طریق استفاده از حریم هوایی و چه از طریق پایگاه های نظامی، از سوی تهران به عنوان اقدامی از سوی کل گروه تلقی خواهد شد و تهران بر این اساس پاسخ خواهد داد. در این پیام بر ضرورت وحدت منطقه در برابر اسرائیل و اهمیت تامین ثبات تاکید شده است.

علی شهابی، تحلیلگر سعودی نزدیک به دولت به خبرگزاری فرانسه در این باره گفته بود: «عربستان سعودی تایید کرده که به هیچ طرفی اجازه نخواهد داد از حریم هوایی این کشور برای حمله به طرف دیگر استفاده کند و همچنین موافق هرگونه درخواست برای آتش‌بس در لبنان یا غزه است.»

به گفته تحلیلگران، پیامدهای این مناقشه بر تاسیسات نفتی کشورهای حوزه خلیج  فارس و بازار جهانی نفت بخشی از نگرانی های کشورهای عربی این منطقه است.جو بایدن جمعه گذشته اعلام کرده بود  که اگر به جای اسرائیل بود به جایگزینی برای حمله به میادین نفتی ایران فکر می کرد. این در حالی است که پس از عملیات وعده صادق دو مقام های اسرائیلی ادعا کردند که این رژیم می تواند تاسیسات تولید نفت در داخل ایران را هدف حمله انتقام جویانه خود قرار دهد. عربستان سعودی از زمان حمله سال 2019 به پالایشگاه اصلی این کشور که برای مدت کوتاهی بیش از پنج درصد از عرضه جهانی نفت را متوقف کرد، نسبت به حمله ایران به تاسیسات نفتی خود محتاط است. البته که جمهوری اسلامی ایران هرگونه دخالت در این حمله را رد می کند.

تهران به دنبال اتحاد و اجماع منطقه ای برای پایان دادن به جنگ در غزه

یک سال از هفت اکتبر ۲۰۲۳ گذشت و نه تنها تلاش های پراکنده چه در سطح منطقه ای و چه فرامنطقه ای با وجود میانجی گران متعدد از مصر تا فرانسه، از قطر تا ایالات متحده برای برقراری آتش بس در نوار غزه ره به جایی نبرد بلکه امروز دامنه این جنگ تا لبنان گسترده شده و برنامه بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر رژیم اسرائیل هم تداوم این جنگ و حتی کشاندن پای ایران به آن ولو به شکل محدودتر است. هرچند که در یک سال گذشته افکار عمومی و مردم در خیابان های پایتخت های کشورهای اسلامی و عربی یکصدا و هماهنگ اقدام های رژیم اسرائیل در نوار غزه را مصداق نسل کشی و کشتار هدفمند شهروندان غیرنظامی خوانده و  خواستار برخورد با آن شده اند اما به سختی می توان از اجماع و اتحاد رهبران و سیاستمداران کشورهای اسلامی و منطقه برای ایجاد جبهه ای واحد به منظور اعمال فشار بر واشنگتن و تل آویو برای برقراری آتش بس سخن گفت.

به نظر می رسد که یارگیری در این زمینه برای پایان دادن به درگیری ها در غزه و لبنان به سیاست اصلی وزارت خارجه دولت چهاردهم تبدیل شده است. در این راستا، هرچند که نمی توان از مجموع نشست های برگزار شده در دوحه میان وزرای خارجه ایران و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، رایزنی های وزیر خارجه در بیروت و دمشق و پس از آن گفت و گوهای صورت گرفته در ریاض انتظار معجزه داشت اما تمام این گفت و گوها را باید در قالب مشورت های اولیه تهران با کشورهای منطقه به منظور نزدیک کردن مواضع در موضوع غزه و لبنان دانست. در این بستر، جلسه اخیر وزرای خارجه ایران و شورای همکاری خلیج فارس در قطر مفید بود و زمینه را برای همگرایی نسبی در منطقه فراهم کرد، اگرچه راه طولانی برای رسیدن به همگرایی لازم با این کشورها در پیش روی تهران باشد. هر چند که در برقراری   آتش‌بس در غزه و لبنان، آمریکا نقش کلیدی دارد اما اعمال فشار بر اسرائیل و ایالات متحده، که تأمین کننده نیازهای نظامی این کشور و البته حامی سیاسی آن در سطح بین المللی بخصوص در شورای امنیت سازمان ملل متحد است، برای برقراری آتش بس یک فرآیند طولانی و زمان بر است که  که به صورت‌ جمعی بهتر و سریع‌تر نتیجه می‌دهد.

ارسال نامه های جداگانه از سوی عباس عراقچی وزیر امور خارجه خطاب به برخی همتایان، دبیرکل سازمان همکاری اسلامی، کمیسر عالی پناهندگان سازمان ملل متحد و رئیس کمیته بین المللی صلیب سرخ در خصوص تجاوزات و جنایات اخیر رژیم صهیونیستی و وخامت وضعیت بشردوستانه در غزه و لبنان را نیز باید در راستای همین «سیاست جلب اجماع و یارگیری» تفسیر کرد. وزیر خارجه در یکی از این نامه ها که ساعاتی پیش ارسال شد، خطاب به حسین ابراهیم طه دبیرکل سازمان همکاری اسلامی ضمن اشاره به ملاقات اخیر با وی در نیویورک و ادامه و تشدید جنایات رژیم اسرائیل و وخامت وضعیت بشردوستانه در غزه و لبنان از طریق حملات هوایی گسترده رژیم صهیونیستی علیه مناطق مسکونی، خواستار تشکیل فوری نشست فوق العاده سران سازمان همکاری اسلامی به منظور رسیدگی به این موضوع و چاره اندیشی عملی برای کمک به مردم بی گناه غزه و لبنان شد.

در همین راستا، سایت خبری – تحلیلی «عرب ویکلی» در گزارشی درباره نقشه راه مدنظر تهران برای جلب  این اتحاد منطقه ای می نویسد: «به گفته یک منبع دیپلماتیک، در جریان نشست پنج‌شنبه گذشته وزرای کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و ایران در دوحه، ایران به صراحت اعلام کرد که تهران خواستار اتحاد منطقه‌ای در مواجهه با حمله اسرائیل شده و بی‌طرفی کشورهای خلیج فارس را «حداقل حداقل» می‌داند. این دیپلمات می  گوید که ایران همچنین به صراحت گفته که تهران نحوه واکنش هر یک از کشورهای حاشیه خلیج فارس در مورد حمله اسرائیل و همچنین نحوه استفاده از پایگاه های آمریکایی مستقر در کشورهایشان را زیر نظر خواهد داشت. بحرین، کویت، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی همگی میزبان تأسیسات یا نیروهای نظامی آمریکا هستند.»

یکی دیگر از موضوعاتی که احتمالا در زمره موارد مطرح شده از سوی مقام های ایرانی در دیدار با مقام های سعودی بوده تشویق به عدم حرکت کردن این کشور به سمت عادی سازی رابطه با رژیم اسرائیل است. تهران این اقدام را نیز ارسال پیام اشتباه به تل آویو و واشنگتن درباره وجود اتحاد میان کشورهای اسلامی درباره ضرورت پایان یافتن جنگ در غزه و لبنان می داند. عربستان سعودی پس از شروع جنگ غزه، مذاکرات با میانجیگری ایالات متحده برای به رسمیت شناختن اسرائیل را متوقف کرد. پیش از این مقام های سعودی پیش شرط خود را یافتن راهی به سوی تشکیل کشور فلسطینی دانسته بودند اما ماه گذشته، محمد بن سلمان که بسیاری او را حاکم واقعی پادشاهی سعودی می دانند، لحن خود را سخت تر کرد و به صراحت گفت که تشکیل دولت مستقل فلسطین ضروری است.

در عمده تحلیل های منتشر شده پیرامون محور ماموریت دیپلماتیک وزیر خارجه ایران در ریاض و دوحه و البته رویکرد مدنظر عربستان سعودی در رابطه با جمهوری اسلامی ایران  به دو مسأله اشاره شده است:

۱.درخواست عراقچی برای تشکیل جبهه واحد میان کشورهای منطقه برای توقف اقدامات نظامی اسرائیل و حفاظت از زیرساخت‌های غزه و لبنان.

۲.نگرانی محمد بن سلمان از تشدید بحران و احتمال درگیری در منطقه و تأکید بر ضرورت همکاری همه کشورها برای حفظ ثبات و امنیت.

سفر عباس عراقچی به ریاض در این مقطع را باید یک تعامل دیپلماتیک مهم خواند که جدا از آنکه تمرکز سیاست خارجی ایران بر تقویت روابط با کشورهای همسایه به عنوان سنگ بنای دولت مسعود پزشکیان را مورد تایید و تاکید قرار می دهد نشان دهنده رویکرد این دولت برای تعهد به تقویت امنیت و ثبات از طریق تلاش های مشترک بین ایران و عربستان سعودی است. در شرایطی که روند آغاز شده میان تهران و ریاض در مسیری مشخص ولو با سرعتی نه چندان بالا ادامه پیدا کند می توان نتیجه گرفت که دو کشور به این نتیجه رسیده اند که همکاری در این مقطع برای هدایت چالش‌های ژئوپلیتیک فعلی حیاتی است.