پایگاه خبری جماران، سارا معصومی: سفر مسعود پزشکیان، رئیس دولت چهاردهم به عراق با بازتاب های قابل توجه در محافل سیاسی و البته رسانه ای روبه رو شده است. هرچند که برای به ثمر نشستن دستاوردهای یک سفر سیاسی باید نتیجه را به چند و چون اجرایی شدن توافقنامه های امضاء شده یا تفاهم های نانوشته صورت گرفته در رایزنی های متفاوت واگذار کرد، اما به نظر می رسد که تغییر دولت در جمهوری اسلامی ایران و تمرکز دولت جدید بر سیاست خارجی متفاوت و البته انجام این سفر در مقطع زمانی خاصی از تحولات منطقه ای میزان خوش بینی به موفقیت آن و یا باز شدن فضایی متفاوت برای تعمیق رابطه میان ایران و عراق را افزایش داده است.
علم صالح، استاد دانشگاه ملی استرالیا و کارشناس روابط بین الملل در گفت و گو با خبرنگار جماران معتقد است که آنچه سفر این بار رئیس جمهور ایران به عراق را متفاوت می کند، بستر تحولات متفاوت منطقه ای و داخلی است که این سفر در قالب آن انجام شده است. صالح معتقد است که جمهوری اسلامی ایران می تواند از فرصت به وجود آمده برای تغییر در برخی رویکردهای منطقه ای و البته داخلی خود استفاده بهینه داشته باشد.
مشروح این گفت و گو در پی می آید:
سیاست خارجی کشورها ایستا نیست و تغییر می کند
علم صالح در پاسخ به این پرسش که پیام های این سفر با توجه به کیفیت و کمیت رخ داده در آن برای سیاست خارجی ایران و مجموع تحولات منطقه ای چیست؟ با اشاره به اینکه سیاست خارجی یک کشور امری ایستا و ضرورتا ثابت نیست، می گوید: کشورها و دولت ها سیاست های خود را بر اساس اتفاق ها و تغییرات پیرامون خود تغییر می دهند. بر همین اساس سیاست خارجی، امنیتی و حتی اقتصادی کشورها ضرورتا ایستا و ثابت نیستند و بر حسب ضرورت های زمانه تغییر می کنند. این تغییرات در سه سطح منطقه ای، داخل عراق به شمول اقلیم کردستان و داخل ایران قابل بررسی و تحلیل هستند. بر اساس این تغییرات و تحولات می توان رویکرد جدید ایران را نه فقط نسبت به عراق بلکه نسبت به کل خاورمیانه توضیح داد.
با «خاورمیانه پسا منازعاتی» رو به رو هستیم
صالح در توضیح اینکه مجموع تحولات ما را به سمت یک «خاورمیانه جدید» برده، می گوید: می توان این خاورمیانه را یک خاورمیانه با معادلات قدرت جدید و شکل، نوع روابط سیاسی جدید میان کشورها معرفی کرد. من اسم این خاورمیانه را «خاورمیانه پسا منازعاتی» یا خاورمیانه با مهندسی جدید سیاسی - امنیتی می گذارم. دلیل آن هم این است که در حال حاضر شاهد این هستیم که کشورهای منطقه از وابستگی سنتی خود به غرب کاسته و تلاش می کنند سیاست های مستقلی را در حوزه های مختلف اتخاذ کنند. تنها استثناء در این زمینه (رژیم) اسرائیل است که رویکرد آن به دلیل حمایت بی چون و چرای آمریکا و غرب و متفاوت بودن جنس آن، متفاوت از سایر بازیگران منطقه ای است. به همین دلیل است که تنش و منازعه های میان اسرائیل و بازیگران منطقه ای ادامه پیدا خواهد کرد تا زمانی که معادله قدرت در منطقه آنگونه تغییر کند که اسرائیل و متحدان غربی آن، راهی جز تن دادن به قوانین و خواسته های بین الملل نداشته باشند.
استاد دانشگاه ملی استرالیا در ادامه با اشاره به روند عادی سازی روابط سیاسی میان کشورها در منطقه غرب آسیا گفت: در نتیجه تحولات منطقه ای روابط میان ایران با عربستان، قطر با عربستان، مصر با ترکیه، سوریه با کشورهای عربی بهبود یافته و یا ترمیم شده و می توان گفت که میان هیچ دو کشوری در منطقه در حال حاضر تخاصم مستقیم وجود ندارد و همین قاعده در میان بازیگران غیردولتی با کشورهای منطقه جز اسرائیل نیز صادق است. بر همین اساس می توان گفت که در شرایطی قرار گرفتیم که کشورهای منطقه تلاش می کنند بدون واسطه گری کشورهای غربی و احتمالا حتی به ضرر منافع آنها، امورات خود در منطقه را پیش ببرند.
قدرت نظامی آمریکا دیگر مساوی با قدرت نفوذ در منطقه نیست
علم صالح در پاسخ به پرسشی درباره چرایی کمرنگ شدن اثرگذاری سیاسی غرب بر تحولات منطقه می گوید: آمریکا تا حدود زیادی اثر گذاری خود را در منطقه از دست داده و البته که این به معنای ضعیف شدن امریکا نیست و آمریکا مطمئنا از ده سال پیش از نظر نظامی قوی تر است. اما قدرت نظامی و حتی اقتصادی ضرورتا تعیین کننده قدرت نفوذ در منطقه نیست. اشتباهات استراتژیک و تاریخی آمریکا در منطقه به شدت به مشروعیت آمریکا ضربه زده است. این اشتباهات در افغانستان، عراق، سوریه، فلسطین و اسرائیل و حتی در قضیه خارج شدن از برجام کاملا مشهود است. البته اینها اشتباهات آمریکا صرفا در حوزه خاورمیانه است، وگرنه در سطح جهانی نیز آمریکا اشتباهاتی داشته است. کشورهای منطقه از جمله ایران، قدرت و استقلال سیاسی و نظامی بالاتری پیدا کرده اند. قدرت های غیرغربی در منطقه مانند روسیه و چین وارد شده اند. روسیه در سوریه فعالیت های پررنگی داشته و چین به شکل افزایشی تلاش می کند در مناسبات سیاسی در منطقه اثرگذار باشد. نمونه های آن را در عادی سازی رابطه میان ایران و عربستان و میان احزاب و گروه های فلسطینی می بینیم.
کشورهای منطقه رویکردهای امنیتی خود را تغییر دادند
علم صالح در پاسخ به این پرسش که رویکردهای کشورهای منطقه در نتیجه تحولات مدنظر او چه تغییری کرده و در چه مسیری قرار گرفته است؟ می گوید: رویکردها در خاورمیانه جدید، ضرورتا دیگر امنیتی نیستند و کشورها در تلاش هستند که در دوره پسا منازعاتی خود مناسبات سیاسی و اقتصادی خود را بهبود ببخشند. در چنین شرایطی مطمئنا رفتار و سیاست کشورها به شمول جمهوری اسلامی ایران تغییر می کند. ما می بینیم که ایران توانسته مناسبات اقتصادی مناسبی با کشورهای همسایه خود داشته باشد و از آن به نفع کم اثر و یا کمرنگ کردن تحریم ها استفاده کند.
تحریم، ابزاری آمریکایی برای کنترل رابطه دوجانبه کشورها با یکدیگر است
استاد دانشگاه ملی استرالیا در پاسخ به این پرسش که با توجه به جنس رابطه عراق با ایالات متحده پس از ۲۰۰۳ آیا می توان از استقلال کامل عراق در حوزه سیاست خارجی به خصوص در رابطه با ایران سخن گفت؟ می گوید: عراق از نظر اقتصادی در شرایط ضعیفی قرار گرفته و وابستگی مالی آن به آمریکا عمیق است. فراموش نکنیم که هنوز هم پول نفت عراق در آمریکا نگهداری می شود و عراق آزادی کامل برای مصرف پول خود را ندارد. بسیاری از تحریم هایی که بر عراق تحمیل شده بود همچنان به قوت خود باقی است و عراق آمادگی این را ندارد که رفتاری ضدآمریکایی داشته باشد. مطمئنا در چند سال آینده هم این روند ادامه پیدا خواهد کرد. در حال حاضر تنها اهرم قدرتی که در اختیار آمریکا باقی مانده، هژمونی مالی و یا کنترل سیستم بانکی است که می تواند تحریم های یکجانبه را علیه هر کشوری اعمال کند. در چنین شرایطی کشورهای منطقه از جمله عراق همیشه باید در ترسیم و اجرای سیاست های خود این موضوع را مدنظر قرار دهند.
دید ایران به عراق از امنیتی به سیاسی و اقتصادی در حال تغییر است
علم صالح در تبیین اهمیت رابطه دو جانبه ایران و عراق می گوید: عراق همواره و پیش از جمهوری اسلامی و حتی زمان ساسانیان برای ایران یک حوزه استحفاظی و یا حیات خلوت امنیتی بوده که قابل نادیده گرفته شدن نبوده و نیست. در حال حاضر عراق با در نظر گرفتن مشترکات ایدئولوژی، دینی و فرهنگی برای ایران بسیار مهم محسوب می شود. به همین خاطر است که ایران به عراق جدید بخصوص پس از سقوط صدام، اهمیت دوچندانی داده و تحولات جاری در عراق را از نزدیک دنبال کرده است.
وی ادامه داد: در حال حاضر ، ما تا حدود زیادی شاهد این هستیم که ایران تلاش می کند مراوده های خود را با عراق در سه بعد سیاسی، اقتصادی و امنیتی دنبال کند. تا به حال بخش بزرگ و پررنگی از دید تهران نسبت به عراق به دلیل حضور نیروهای آمریکایی و پس از آن فعالیت داعش در این کشور، امنیتی بوده است. همین مسأله باعث شده که ایران به شدت در مسائل عراق مداخله داشته باشد. اکنون این دو مسئله تا حد زیادی رفع شده و شاید بتوان گفت که حضور آمریکا یا فعالیت داعش در این کشور به اندازه ای پررنگ نیست که تهدیدی برای ایران محسوب شود. بر همین اساس ایران تلاش می کند دید خود را نسبت به عراق غیرامنیتی کرده بر روی مسائل اقتصادی و سیاسی متمرکز باشد. در قالب این سیاست جدید ایران، مسعود پزشکیان به دلیل عدم وابستگی به برخی کانالهای امنیتی در ایران و اینکه چهره سیاسی محسوب می شود می تواند وجه و چهره نرمی از ایران را در عراق ارائه کند.
تلاش پزشکیان برای رایزنی با گروه های مختلف سیاسی و دینی
این تحلیلگر روابط بین الملل در پاسخ به پرسشی درباره وضعیت سیاست داخلی عراق و معنای سفر همزمان مسعود پزشکیان به بغداد و اقلیم کردستان می گوید: سیاست در عراق بسیار پراکنده، متفرق و متغیر است. در داخل عراق ما شاهد حضور گروه هایی هستیم که به شدت از نظر ایدئولوژیک و هویتی با هم متفاوت هستند و این باعث می شود که سیاست در این کشور بسیار پیچیده و در عین حال متغیر و غیرقابل پیش بینی باشد. اینکه رئیس جمهور کشور همسایه در سفر به عراق به چند شهر متفاوت از نظر هویت مذهبی و سیاسی سفر کند به معنای پراکندگی سیاسی در این کشور است. در نتیجه این شرایط در عراق است که ایران باید رویکردی در قبال عراق داشته باشد تا بتواند تمام گروه های پرقدرت در عراق را راضی نگاه دارد. به همین دلیل در سفر اخیر مسعود پزشکیان به عراق، بصره به عنوان مرکز اقتصادی عراق، کربلا و نجف به عنوان مرکز دینی، بغداد به عنوان پایتخت سیاسی و سلیمانیه و اربیل به دلیل وجود احزاب کردی متفاوت، میزبان رئیس جمهور ایران و محل رایزنی های او بودند.
رویکرد جدید ایران؛ متنوع سازی روابط فراتر از تمرکز صرف بر شیعیان
علم صالح با اشاره به شهرهایی که به عنوان میزبان مسعود پزشکیان انتخاب شده بودند، می گوید: ایران به دنبال این است که دید خود را نسبت به عراق که یک دید شیعه محور و با تمرکز بر مناطق شیعه نشین و گروه های سیاسی و مسلح شیعه بوده با ملاقات رئیس جمهور با گروه های سیاسی و طیف های مذهبی متفاوت در عراق از بغداد تا بصره و اربیل و سلیمانیه تغییر داده و به زبان دیگر متنوع کند. در این رویکرد، تمرکز بیشتر ایران بر کریدورهای اقتصادی و سرمایه گذاری خواهد بود. این مسأله می تواند به دور زدن تحریم های تحمیل شده بر ایران تاثیرگذار باشد.
ایران به دنبال دشمن سازی برای خود در اقلیم کردستان نیست
صالح در پاسخ به پرسشی درباره اهمیت سفر مسعود پزشکیان به اقلیم کردستان عراق که نخستین سفر یک مقام ایرانی در این سطح بوده، با اشاره به دغدغه های امنیتی که ایران درباره حضور گروه های اپوزیسیون جدایی طلب در نقاط مرزی داشته، می گوید: پای تفاهم های امنیتی و چند و چون اجرای آنها هم میان دو طرف در میان است. گروه های اپوزیسیون فعال علیه جمهوری اسلامی ایران در کردستان عراق یکی از دغدغه های ایران هستند که به نظر می رسد در سایه اجرایی شدن تفاهم امنیتی شکل گرفته میان ایران و عراق تا حدودی حل و فصل شده است. منطقه اقلیم کردستان عراق برای ایران از نظر اقتصادی، سیاسی و امنیتی مهم است و این باعث می شود که از آنچه در اقلیم رخ می دهد تأثیر پذیر باشد. تهران به خوبی می داند که از اربیل دشمن ساختن کار حکیمانه ای نیست و می توان با رویکرد جدید دغدغه های آنها را پاسخگو بود تا آنها را از نزدیکی به بازیگرانی که ضرورتا دوست ایران نیستند دور نگاه داشت.
تلاش اقلیم کردستان برای جلب اعتماد ایران
این کارشناس روابط بین الملل با تاکید بر اینکه مقام های اقلیم کردستان نیز به درک مشابهی درباره رابطه خود با ایران رسیده اند، می گوید: در اربیل و سلیمانیه نیز این نگاه شکل گرفته که نمی توانند قدرت کشورهای قدرتمند همسایه خود را نادیده بگیرند. در حقیقت می توان گفت که کردهای این منطقه پس از برگزاری همه‌پرسی برای استقلال کردستان عراق در ۳ مهر ۱۳۹۶ (۲۵ سپتامبر ۲۰۱۷) متوجه شدند که کشورهای همسایه بسیار اثرگذارتر از دوستان فرامنطقه ای هستند و باید با این بازیگران منطقه ای و همسایه کنار آمد و دغدغه آنها را مدنظر قرار داد. این امر زمانی حائز اهمیت است که بدانیم کردستان عراق از لحاظ جغرافیایی در یک فضای بسته قرار گرفته که به دریای آزاد راه ندارد و از نظر هوایی کشورهای همسایه می توانند اجازه استفاده از حریم هوایی خود برای دسترسی به این منطقه را به سایرین ندهند. تغییر رویکرد مقام های اقلیم کردستان در سفرهای اخیر نیچروان بارزانی رهبر اقلیم کردستان به تهران مشهود است. در این سفرها و رایزنی ها، آنها تلاش کردند دغدغه های ایران را به رسمیت شناخته و برای رفع آن تلاش کنند.
علم صالح در ادامه این گفت و گو در توضیح چرایی تغییر رفتار برخی بازیگران منطقه ای در قبال ایران می گوید: بخشی از بازیگران منطقه ای و یا کشورهای منطقه در دو دهه اخیر امیدوار بودند که ایران در بحران بزرگ خاورمیانه بخصوص از سال ۲۰۰۳ تا به امروز مورد ضربه مهلک احتمالا نظامی غرب قرار گرفته و تضعیف شود. برخی از آنها مطمئن بودند که آمریکا و اسراییل با پشتیبانی کشورهای اروپایی به زودی این ضربه را به ایران وارد خواهند کرد. به نظر من بخشی از تلاش هایی که می بینیم در بهبود روابط میان برخی از کشورها و یا بازیگران منطقه ای با ایران صورت میگیرد نتیجه ناامیدی این بازیگران است. برهمین اساس مقام های منطقه اقلیم کردستان هم مطمئنا متوجه شده اند که جمهوری اسلامی ایران پابرجاست و ایران قدرت بازدارندگی نسبی برای خود ایجاد کرده است.
پزشکیان در فصل تغییر سیاست منطقه ای ایران، رئیس جمهور شد
استاد دانشگاه ملی استرالیا در پاسخ به این پرسش که آیا می توان گفت سیاست های منطقه ای ایران در این مقطع زمانی و با توجه به تحولات جاری در میدان تغییراتی کرده؟ گفت: من فکر می کنم سیاست منطقه ای ایران تغییر کرده، اما نه ضرورتا به این دلیل که پزشکیان یک چهره اصلاح طلب یا وجه نرمی از ایران در منطقه ارائه می کند، بلکه به این دلیل که منطقه و معادلات منطقه ای تغییر کرده و پزشکیان به عنوان شخص مناسب در زمان مناسب به روی کار آمده و می تواند نماد تغییر رویکرد ایران به مسائل منطقه ای که عراق و منطقه اقلیم یکی از اجزای آن است، باشد. ایران در حال فاصله گرفتن از وجه امنیتی در سیاست خارجی خود در قبال همسایگانش است و می خواهد یک همزیستی مسالمت آمیز با کشورهای همسایه خود داشته باشد. ما به مرور زمان شاهد یک مهندسی امنیتی - سیاسی جدید در خاورمیانه هستیم. پزشکیان وجه جدیدی از قدرت نرم ایران در منطقه خواهد بود که از عراق شروع شده است. تا به حال دیدگاه و رویکرد ایران به عراق بر پایه قدرت سخت نظامی و امنیتی بوده و حالا شاهد این هستیم که رئیس جمهور جدید ایران با استفاده از نزدیکی های هویتی و زبانی تلاش می کند خاطره مردم کردستان عراق از موشک های ایران را با خاطره میزبانی از رئیس جمهوری که به زبان سلیس کردی صحبت می کند، جایگزین کند.
علم صالح در پایان این گفت و گو با اشاره به اینکه ایران توانسته به بازدارندگی نظامی نسبی در منطقه برسد، می گوید: در چنین شرایطی ایران باید در سیاست های منطقه ای و داخلی خود بازنگری های جدی داشته باشد تا بتواند خود را با شرایط جدید وفق داده و بیشترین بهره برداری را از آن در راستای تامین منافع عمومی مردم داشته باشد. در حال حاضر مسائلی نظیر محیط زیست و یا اقتصاد می تواند پایه های اصلی همکاری ایران و عراق باشد.
