«خانه فرمانده» در انتظار حیات دوباره +تصاویر

پایگاه خبری جماران، سارا معصومی : به سختی می توان به آن نام عمارت یا حتی خانه ای سرپا را داد؛ شاید بتوان آن را ساختمانی فرتوت و قدیمی خواند که در برابر فرو افتادن مقاومت می کند. در قلب دوشنبه پایتخت تاجیکستان، در منطقه ای که هم محل مراجعه اهل فرهنگ و هنر است و هم مکان رفت و آمد و خرید مردم کوچه و بازار، ساختمانی با بنای قدیمی جا خوش کرده است؛ بنایی که شاید رهگذران هم ندانند روزی و روزگاری میزبان احمدشاه مسعود فقید، سیاستمدار و فرمانده نظامی و وزیر دفاع پیشین افغانستان بوده که مردم عادی او را با القابی چون «آمر صاحب» و «شیر پنجشیر» می شناسند، اما عنوان «قهرمان ملی» هم به او در دوره ریاست جمهوری حامد کرزی در افغانستان داده شد و روز ترور شدن او، ۱۸ شهریور، به‌عنوان یک روز ملی، به‌نام روز مسعود، نام‌گذاری شده‌است.

احمدشاه مسعود (۱۳۳۲ –۱۳۸۰) از فرماندهان برجسته افغانستان در نبرد علیه اشغال شوروی در سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۸ بود. در دهه ۱۳۷۰ شاخه نظامی دولت افغانستان را علیه شبه‌نظامیان رقیب و پس از غلبه طالبان، نیروهای نظامی مخالف طالبان در شمال افغانستان را رهبری می‌کرد.

مسعود در روز ۱۸ شهریور ۱۳۸۰ (دو روز پیش از حملات ۱۱ سپتامبر)، بر اثر انفجار دو فرد انتحاری مظنون به ارتباط با شبکه القاعده که خود را خبرنگار معرفی کرده بودند، در خواجه بهاءالدین ولایت تخار افغانستان کشته شد.

مقاومت مسعود در محافظت از زادگاهش، دره پنجشیر، در برابر حملات ارتش سرخ شوروی و بعدها طالبان، باعث شد که علیرغم انتقادهایی که نسبت به او در مواجهه با برخی معادله های سیاسی داخل افغانستان هست، اما نام او در تاریخ افغانستان به عنوان یکی از بزرگترین فرماندهان جنگ های چریکی در سده بیستم ثبت شود. شهرت احمدشاه مسعود به مقاومت در برابر اشغالگری و تحجر، در سالهای اخیر که طالبان در نتیجه توافق دوحه دوباره سکان قدرت در ارگ ریاست جمهوری را به دست گرفته اند و فرزند او، احمد مسعود، بیرق بر زمین افتاده مقاومت را بلند کرده باعث شده تا در سال ۲۰۲۱، پلاک یادبودی در فرانسه برای بزرگداشت او تهیه و نصب شود. در همین سال، بالاترین نشان افتخار تاجیکستان، برای تقدیر از او در نظر گرفته شد.

احمد مسعود  در ۵ دسامبر ۲۰۱۹ در کنار آرامگاه پدرش در درهٔ پنجشیر به عنوان جانشین وی معرفی شد. او در ۱۵ اوت ۲۰۲۱ به دره پنجشیر رفت و ائتلافی را با نام جبهه مقاومت ملی افغانستان یا مقاومت دوم علیه طالبان ایجاد کرد. گفته می شود که احمد مسعود جوان، علیرغم سفرهایی که به کشورهای اروپایی برای سخنرانی درباره ضرورت رویارویی با یکجانبه گرایی و تحجر طالبان در دوره جدید حکومتداری آنان ایراد می کند، در تاجیکستان اقامت دارد.

طالبان پس از بازگشت به قدرت در کابل، سیطره بر سرتاسر افغانستان را تکمیل کرد و علیرغم مقاومت های صورت گرفته، پنجشیر نیز در اختیار طالبان قرار گرفته است. شبه نظامیان طالبان در همان روزهای نخست، کینه قدیمی از احمدشاه مسعود را با تخریب سنگ قبر او که آیاتی از قرآن کریم بر آن حک شده بود، نشان دادند.

در شرایطی که بازگشت افغانستان به روزهای حضور طالبان در قدرت و اراده بخش قابل توجهی از مردم افغانستان برای مقاومت، یاد و خاطره احمدشاه مسعود را دوباره زنده کرده و در این مسیر، فرزند او نیز در میان مخالفان طالبان محبوبیت قابل توجهی پیدا کرده، محل اقامت احمدشاه مسعود فقید در تاجیکستان در آستانه تخریب قرار گرفته است.

موقعیت جغرافیایی خانه قدیمی احمدشاه مسعود به گونه ای است که به دلیل جای گرفتن در قلب شهر دوشنبه، تبدیل شدن آن به موزه می تواند توجه بسیاری را به خود جلب کند. اما همزمان ایرادی که دارد این است که این محدوده از شهر دوشنبه، در راستای سیاست های کلان شهرداری دوشنبه، مشمول قاعده بلندمرتبه سازی ساختمان ها شده است.

گفته می شود که خانواده احمدشاه مسعود موافق تبدیل کردن این خانه به موزه هستند، اما در بنیاد مسعود برخی افراد نگاه متفاوتی به قضیه داشته و تصور می کنند که می توان این خانه را در اختیار شهرداری شهر دوشنبه قرار داده و مکان دیگری را در همان شهر دوشنبه به موزه احمدشاه مسعود تبدیل کنند. این نگاه طبیعتا از کنار اهمیت تاریخی این بنا و این واقعیت که احمدشاه مسعود در این خانه رفت و آمد داشته، ساده عبور کرده است.

براساس ویدئوهایی که برخی رسانه ها از خانه احمدشاه مسعود منتشر کرده اند، به سختی می توان از مراقبت از این خانه در 23سال گذشته سخن گفت. بخش های زیادی از خانه به دلیل عدم مراقبت کافی و مرمت به هنگام ، تا حدودی تخریب شده است. بسیاری از وسایلی که مورد استفاده شخصی احمدشاه مسعود قرار گرفته بود، به دلیل مرور زمان شکل و ماهیت اولیه خود را از دست داده و یا از بین رفته اند. کتاب ها و مجله هایی که ظاهرا در زمان حیات «آمر صاحب» مورد توجه و استفاده او بوده، در یک مکان و محفظه سربسته و مخصوص اسنادی که جنبه تاریخی دارند، قرار نگرفته و به همین دلیل زرد و به کاغذهای باطله شبیه شده اند. تا همین چند سال پیش، خودرو آمر صاحب در محوطه بسته انتهای حیاط این خانه بوده، اما اکنون خبری از آن نیست و مشخص نیست که آیا فروخته شده و یا به مکان دیگری منتقل شده است.

از ظاهر خانه اینطور برمی آید که برخی افغان هایی که پس از بازگشت طالبان مجبور به جلای وطن شده اند، در این خانه سکونت موقت دارند و لباس های شسته شده خود را بر روی بندهایی که از یک سوی حیاط تا سوی دیگر کشیده شده انداخته اند. کف خانه پوشیده از فرش ها و موکت های قدیمی است که مشخص نیست در چه بازه زمانی به این خانه آورده شده اند. از جام ورزشی برنزی که بر روی دکور قدیمی گوشه اتاق توجه را جلب می کند تا ماشین تایپ قدیمی و بریده ای از یک آینه بر روی دیوار، همه گواه فراموشی خانه ای است که شاید روزی شیر پنجشیر در آن با صدای بلند برای همرزمانش خوانده است:

شب است و چشم ما همی چو چشم انتظارها / ستاره میکند به شب، یگان یگان شمارها

ز اشک شسته دامنم، ز آه پر ز سوز و درد/ نشسته بسترم چنین، به دامن شرارها

خذف گهر شود اگر، به آب همتم رسد/ چو باغ پر درخت که در حلول نو بهارها

به طور خلاصه می توان گفت که عدم توجه و مراقبت از این خانه به عنوان مکانی که می تواند هم به دلیل شخصیت احمدشاه مسعود به محلی تاریخی تبدیل شود و هم برای زنده نگهداشتن نام و یاد او به یک موزه و یا مرکز آموزش زبان و ادبیات فارسی تبدیل شود، باعث تبدیل شدن آن به یک ساختمان نیمه مخروبه شده است.

یکی از دلایلی که این خانه در این سالها مهجور مانده این بود که پس از ترور احمدشاه مسعود و ماجرای حمله تروریستی یازدهم سپتامبر 2001 ، دوره جمهوریت در افغانستان آغاز شد و بسیاری با امیدواری و خوش بینی ناشی از بیرون راندن طالبان از عرصه قدرت سیاسی افغانستان، تمرکز خود را بر مسائل فرهنگی و تاریخی داخل کشور گذاشتند و چندان به محل اقامت احمدشاه مسعود فقید در خارج از کشور و در شهر دوشنبه تاجیکستان اهمیت ندادند. با بازگشت طالبان به قدرت و تبعید اجباری هسته های اصلی جریان مقاومت، این خانه دوباره اهمیت تاریخی خود را پیدا کرده است.

در شرایط کنونی، با توجه به محبوبیت احمدشاه مسعود در میان مردمان سه کشور افغانستان، ایران و تاجیکستان، به نظر می رسد دولت تاجیکستان می تواند با مستثنی کردن این خانه از مسیر اصلاحات مدنظری شهری در دوشنبه و کمک به تبدیل این مکان به یک مرکز تاریخی، در مسیر دیپلماسی فرهنگی و تقویت پیوند در میان فارسی زبانان گام بلندی بردارد. در این میان، باید توجه داشت که احمدشاه مسعود و جبهه مقاومت افغانستان هم در میان عامه مردم در تاجیکستان محبوب هستند و حفظ خانه قدیمی او در قلب پایتخت تاجیکستان، می تواند نمادی از مهمان نوازی تاجیک ها نیز باشد.

راه اندازی مرکز آموزش زبان نیاکان، یکی از برنامه هایی است که برخی از چهره های فرهنگی و هنری منطقه به منظور حفظ و استفاده بهینه از خانه قدیمی احمدشاه مسعود در دوشنبه پیشنهاد کرده اند. در این پروژه، بخش هایی از این ساختمان البته نه چندان بزرگ، به فیلمخانه، موزه، کتابخانه و تالار برگزاری برنامه های فرهنگی اختصاص پیدا خواهد کرد. محور این پیشنهاد، تبدیل کردن خانه احمدشاه مسعود به مکانی برای دور هم جمع شدن علاقه مندان به زبان فارسی از استادان تا پژوهشگران و دانش آموختگان این زبان است. برای طراحی این موزه، می توان از توانمندی های فرهنگی و هنری فرهنگ دوستان هر سه کشور ایران، افغانستان و تاجیکستان بهره گرفت تا یک نماد ارزشمند مشترک را بنیان گذاشت. بی تردید چنین مکانی یکی از مهمترین جاذبه های گردشگری در شهر زیبای دوشنبه خواهد بود و شمار زیادی از گردشگران از کشورهای گوناگون را به خود جلب خواهد کرد.

احمدشاه مسعود در نگاه بسیاری از دوستدارانش و حتی منتقدانش، فردی بود که به پاسداری از زبان فارسی در آشفتگی های بی پایان افغانستان برخاست. محمدحسین جعفریان، روزنامه‌نگار و مستندساز ایرانی، که برای تهیه‌ مستندی از مبارزات احمدشاه مسعود با طالبان به افغانستان سفر کرده بود، سالها پیش در مصاحبه ای با ماهنامه مهرنو درباره علاقه شدید آمر صاحب به زبان فارسی می گوید:

 «زمانی که مستند مسعود را می‌ساختم، خیلی با احمدشاه مسعود مانوس شده بودم. چند جلسه‌ طولانی در حوزه‌های مختلف با این آدم گپ زدم. یادم هست زمانی که در افغانستان درگیری بود، مثلث تهران، دهلی و مسکو از احمدشاه مسعود حمایت می‌کرد و امارات متحده عربی، عربستان و آمریکا از طالبان. یادم می‌آید نیروهای مسعود می‌خواستند فرودگاهی را بگیرند. مسعود روی تپه‌ای نیروها را فرماندهی می‌کرد و دستور آتش می‌داد. من هم از این صحنه‌ها فیلم می‌گرفتم. بعد رفتیم داخل چادر که صبحانه بخوریم. بحثی بین ما در گرفت درباره‌ شعر. بحث بالا گرفت. کتاب شعری دست من بود. او خیلی از شعر نو خوشش نمی‌آمد. مسعود می‌گفت بچه‌های ما دارند کلمه‌های فارسی را از یاد می‌برند. چون این جنگ هم خیلی جدی بود فرماندهانش آمدند که گزارش جنگ را بدهند، جرات نمی‌کردند نزدیک شوند. منتظر بودند بحث تمام شود. دائم به من چشم غره می‌رفتند، اما مسعود همینطور ادامه می‌داد. مشاوری به نام «ملاقربان» داشت که پیش آمد و گفت بسیار ببخشید آمر صاحب، حالا گپ عملیات است، نه ادبیات! مسعود گفت ملا صاحب آبروی ما را پیش این مرد ژورنالیست ایرانی بردی، کل این عملیات از خاطر همین ادبیات است!»

بیست و سه سال پس از ترور احمدشاه مسعود، طالبان با همان دشمنی دیرینه با ادبیات و زبان فارسی و عزم و اراده برای سرکوب مخالفان و حذف زنان و دختران از زیست اجتماعی به قدرت بازگشته اند؛ اما مقاومت نظامی در برابر آنها در بخش هایی از افغانستان ادامه دارد و آنهایی که چاره ای جز جلای وطن نداشتند نیز به مقاومت سیاسی و فرهنگی در برابر این گروه شبه نظامی روی آورده اند.

در چنین شرایطی، دولت تاجیکستان که میزبانی از برخی چهره های جریان مقاومت را بر عهده دارد، می تواند با تبدیل کردن خانه احمدشاه مسعود به موزه فرمانده مسعود و مرکزی برای تدریس و توسعه زبان فارسی، آرزوی شیر دره پنجشیر برای حفظ این ادبیات را برآورده سازد.