چین و روسیه مدت‌هاست که نسبت به ایالات متحده بی‌اعتماد و واشنگتن را یک هژمون جهانی مبتنی بر ایدئولوژی لیبرال می‌دانند که قصد دارد از رسیدن پکن و مسکو به جایگاه شایسته آنها در نظم جهانی جلوگیری کند.
به گزارش جماران؛ یک دهه پیش، بیشتر مقامات آمریکایی و اروپایی درباره دوام مشارکت در حال ظهور میان چین و روسیه بی‌اعتقاد بودند. تفکر پایتخت‌های غربی این بود که نزدیکی کرملین به چین از سال 2014 محکوم به شکست است، چراکه روابط بین دو غول اوراسیا همیشه به دلیل عدم تقارن قدرت فزاینده به نفع چین و بی اعتمادی مداوم بین دو همسایه نسبت به پیشینه روابط تضعیف می‌شود. زخم اختلافات تاریخی و فاصله فرهنگی بین دو جامعه و نخبگان سیاسی آنها همانند دسیسه‌های استالین علیه مائو در جنگ کره و درنهایت چالش تاریخی بر سر ادعاهای سرزمینی، هر زمانی ممکن است دوباره سر باز کند.
در این میان، مهم نیست که ولادیمیر پوتین، چقدر تلاش میکند تا نظر رهبری چین را به سمت تقابل با غرب جلب کند، چین همیشه به روابط خود با ایالات متحده و متحدان ایالات متحده به دلیل الزامات ژئواکونومیک اهمیت می‌دهد. در حالی که مسکو بیشتر از غرب از ظهور پکن هراس دارد و به دنبال آن خواهد بود، به عنوان پهناورترین کشور جهان، یک موازنه خنثی میان غرب و شرق برقرار سازد تا از جغرافیای سیاسی خود حراست کند.
حتی در حالی که چین و روسیه به طور قابل توجهی به یکدیگر نزدیک شده‌اند، مقامات واشنگتن همچنان این موضوع را نادیده گرفته‌اند. آنتونی بلینکن؛ وزیر امور خارجه ایالات متحده در مارس 2023 در جریان سفر دولتی شی جین پینگ؛ رهبر چین به مسکو، گفت: «این یک ازدواج آسان است. من مطمئن نیستم که آیا این یک اعتقاد وجودی میان طرفین باشد. روسیه شریک بسیار کوچکتری در این رابطه است.»
با این حال، این خوش بینی نمی‌تواند این واقعیت مهم را در نظر بگیرد که چین و روسیه در حال حاضر بیش از هر زمان دیگری از دهه 1950 به بعد با یکدیگر، همسو و همراه هستند.
بی شک، تشدید صف بندی میان روسیه و چین یکی از مهم‌ترین نتایج ژئوپلیتیکی جنگ پوتین علیه اوکراین را رقم خواهد زد. تلاش‌های آگاهانه شی و پوتین بیشتر این جهت‌گیری را هدایت میکند که این دوستی محصول جانبی شکاف عمیق غرب با هر دو کشور است.
این یک مشارکت بدون محدودیت است؟
پوتین و شی در بیانیه مشترکی که در 4 فوریه 2022 منتشر کردند، روابط دو کشور خود را به عنوان «مشارکت بدون محدودیت» توصیف کردند. این عبارت توجه بسیاری را در غرب به خود جلب کرد، به ویژه پس از آن‌که پوتین تنها 20 روز بعد از این دیدار به اوکراین حمله کرد. با این حال، این مشارکت بدون محدودیت در فوریه 2022 متولد نشد.
هرچه باشد هر دو طرف شکاف عمیق ژئوپلیتیکی میان خود را در دهه 60 و 80 میلادی تجربه کرده‌اند و چالش‌های ژئوپلیتیکی میان طرفین یک مسئله کوتاه مدت و کم اهمیت نیست.
چین و روسیه به چند دلیل عمل‌گرایانه به هم نزدیک شده‌اند. هر دو طرف تمایل داشته که درگیری ارضی بین خود را مربوط به گذشته بدانند. تا سال 2006، مرز 2615 مایلی میان آنها به طور کامل تعیین شد. همچنین مکمل اقتصادی نیز آنها را به سمت هم سوق داده است. روسیه منابع طبیعی فراوانی دارد، اما به فناوری و پول محتاج است، در حالی که چین به منابع طبیعی نیاز داشت و فناوری و سرمایه بالایی در اختیار دارد.
همچنین، روسیه از سال 2000 با ریاست جمهوری پوتین به طور فزاینده‌ای اقتدارگراتر شده است، پکن و مسکو در شورای امنیت سازمان ملل متحد نظرات همسویی داشته و از قدرت خود به عنوان اعضای دائمی برای عقب راندن بسیاری از مواضع و هنجارهای مورد حمایت کشورهای غربی، استفاده می‌کنند.
چین و روسیه مدت‌هاست که نسبت به ایالات متحده بی‌اعتماد و واشنگتن را یک هژمون جهانی مبتنی بر ایدئولوژی لیبرال می‌دانند که قصد دارد از رسیدن پکن و مسکو به جایگاه شایسته آنها در نظم جهانی جلوگیری کند.
پس از فروپاشی روابط روسیه با ایالات متحده بعد از الحاق کریمه به روسیه در سال 2014، کرملین چرخش تندی به سمت شرق داشت تا بتواند اثر تحریم‌های اقتصادی غرب را خنثی کند و اقتصاد روسیه را در برابر فشارهای غرب مقاوم سازد.
روسیه که صنعت دفاعی آن از دهه 1990 عمدتا با فروش تسلیحات به چین و هند، زنده مانده است، توسعه خطوط لوله، راه‌آهن، بنادر و پل‌های مرزی که منابع طبیعی روسیه را به بازار چین و واردات چین را به روسیه هموار میکند را در دستور کار خود قرار داده است.
در نتیجه، سهم تجارت دوجانبه بین کشورها در تجارت کلی روسیه از 10 درصد قبل از الحاق کریمه به 18 درصد قبل از حمله گسترده پوتین به اوکراین، افزایش یافت. با این حال، اتحادیه اروپا شریک مهم‌تری برای روسیه باقی ماند که 38 درصد از تجارت خارجی این کشور را به خود اختصاص داده و همچنین بزرگترین سرمایه‌گذار و تامین کننده فناوری برای روسیه و مقصد کلیدی صادرات نفت و گاز این کشور بود.
در مورد چین، روسیه تنها 2.5 درصد از تجارت خرجی را در سال 2022 به خود اختصاص داد و به سختی در رتبه 10 شریک تجاری برتر چین قرار گرفت. چین روابط تجاری، مالی و فناوری خود با ایالات متحده و اروپا را برای پویایی اقتصاد چین بسیار مهمتر از روابط مشابه خود با روسیه می‌داند. در اینجا اقتصاد حرف اول را می‌زند.
به رغم موارد فوق، چین پس از حمله روسیه به اوکراین، روابط خود را با روسیه حفظ و از فرصت خرید نفت ارزان روسیه استفاده کرد. در عین حال، از ارائه کمک‌های مرگبار به مسکو به جز محموله‌های کوچک باروت و تجهیزات جنگی افرادی، خودداری کرد، این یک بازی دو سویه برای چین است. پکن به طور رسمی از تمامیت ارضی اوکراین حمایت کرد و در نقض فاحش تحریم‌های غرب شرکت نکرد، اما روابط خود را با روسیه نسبت به قبل گسترش داده و بسیاری از محصولات تجاری مورد نیاز روسیه را تامین میکند.
جهش در روابط
علیرغم رویکرد اولیه محتاطانه پکن، بیشتر داده‌های موجود نشان می‌دهد که روابط بین چین و روسیه در دو سال پس از تهاجم به اوکراین در حال توسعه است. در سال 2022، تجارت دوجانبه با رشد 36 درصدی به 190 میلیارد دلار و در سال 2023، به 240 میلیارد دلار (از مرز 200 میلیارد دلار در نوامبر گذشت، هدفی که شی و پوتین در ابتدا قصد داشتند در سال 2025 به آن برسند) رسید.
بر اساس داده‌های سازمان تجارت جهانی، سال گذشته، چین کالاهای انرژی به ارزش 129 میلیارد دلار از روسیه وارد کرد. این محصولات عمدتا شامل نفت، گاز، خط لوله، گاز طبیعی مایع شده و زغال سنگ بود که 73 درصد از صادرات روسیه به چین و همچنین فلزات، محصولات کشاورزی و چوب را تشکیل می‌دهد. در همان زمان، چین کالاهایی به ارزش 111 میلیارد دلار به روسیه صادر کرده است که عمده آن تجهیزات صنعتی (حدود 23 درصد صادرات)، خودرو (20 درصد) و لوازم الکترونیکی مصرفی (15 درصد) را شامل شد.
کنترل صادرات غرب و تمرکز بیشتر سرمایه‌های غربی بر اجرای تحریم‌ها به این معنی است که روسیه هیچ گزینه بلندمدتی جز واردات کالاهای صنعتی و مصرفی از چین ندارد. در نتیجه، فروش تجهیزات صنعتی چین در سال 2023 نسبت به سال قبل 54 درصد افزایش یافت و فروش خودروهای چینی تقریبا چهار برابر شد و روسیه را به بزرگترین بازار خارج از کشور برای خودروهای چینی با موتورهای احتراقی تبدیل کرد. در این میان چین بسیاری از قطعات بازار افتر مارکت (قطعات یدکی) خودرو در روسیه را نیز تامین میکند.
البته در این آمار، اقلام ساخت چین (از جمله صادرات رو به رشد تراشه، اپتیک، هواپیماهای بدون سرنشین و ابزارهای ساخت پیچیده) پنهان است که مستقیما ماشین نظامی روسیه را تقویت میکند.
آما آنچه امروز قابل تشخیص است، این است که چین و روسیه به طور قابل توجهی در زمینه حیاتی همکاری امنیتی و نظامی به یکدیگر نزدیک‌تر شده‌اند. حتی در بحبوحه جنگ تهاجمی روسیه، ارتش آزادیبخش خلق چین تعداد فعالیت‌های مشترک خود را با ارتش روسیه افزایش داده است.
در سپتامبر 2022، علیرغم مشکلات قابل توجه در خط مقدم اوکراین، روسیه یک مانور راهبردی در شرق دور انجام داد که چین 2000 سرباز را به آن مانور اعزام کرد. چند ماه بعد، در ماه دسامبر، نیروی دریایی چین و روسیه رزمایش سالانه خود را این بار در دریای چین شرقی برگزار کردند.
در سال 2023، پکن و مسکو سه دوره تمرین دریایی برگزار کردند و در سال‌های 2022 و 2023، چهار گشت مشترک در آسیا با بمب افکن‌های قابل تجهیز به سلاح هسته‌ای انجام شد. این فعالیت‌ها هنوز به وضوح فاقد وسعت و عمق رزمایش‌های مشترک بین ایالات متحده و متحدانش در اروپا و آسیا هستند، اما ارتش‌های چین و روسیه بدون شک در حال تعمیق قابلیت همکاری خود هستند.
این نزدیکی در دیپلماسی نیز منعکس شده است. از زمان جنگ در اوکراین، ملاقات‌های حضوری بین نخبگان روسیه و چین به طور قابل توجهی افزایش یافته است. کرملین و ژونگ‌نانهای (کاج معروف ریاست جمهوری چین) قبلا با هم کار کرده‌اند، اما پیوندهای شخصی، به استثنای روابط پوتین و شی، نادر بوده است.
اما امروز دو رییس جمهور به تشویق مقامات ارشد خود به همکاری بیشتر با یکدیگر اشاره می‌کنند. از زمان سفر دولتی شی به روسیه در مارس 2023، میخائیل میشوستین؛ نخست وزیر روسیه و اعضای ارشد تیمش، علاوه بر سفر پوتین به پکن در ماه اکتبر، دو بار به چین سفر کردند.
در طول سال 2023، بسیاری از مقامات ارشد روسیه و مدیران اجرایی بزرگترین شرکت‌های دولتی و خصوصی به چین رفت و آمد کردند. رهبران ارشد چین به ویژه آن‌هایی که از بخش‌های نظامی و امنیتی هستند به روسیه نیز سفر داشته‌اند.
قابل توجه است که این ترافیک عمدتا یک طرفه است. مقامات ارشد و رهبران تجاری روسیه بسیار بیشتر از همتایان چینی خود به چین می‌روند که نشان دهنده نیاز شدید روسیه به چین است. تنها استثنا حوزه نظامی امنیتی است که در آن دیدارهای مقامات عالی رتبه متقارن و متقابل بوده است.
فراتر از روابط حرفه‌ای، ارتباطات با چین برای نخبگان روسی اهمیت فزاینده‌ای پیدا کرده است. اکثر این افراد در حال حاضر تحت تحریم‌های غرب هستند و امکان نگهداری ثروت یا اقامت فرزندان آنها در آمریکا یا اروپا برای تحصیل ممنوع است.
در این میان، دانشگاه‌های برتر چین و هنگ کنگ نسبت به موسسات مشابه در روسیه رتبه‌بندی بسیار بالاتری دارند. شواهد حکایت از آن دارد که برای اولین بار در تاریخ روسیه، اعضای نخبگان روسی و فرزندانشان شروع به یادگیری زبان ماندارین کرده‌اند.
گرم شدن کلی نگرش‌ها در روسیه نسبت به چین در نظرسنجی‌ها نیز منعکس شده است، از جمله داده‌های اخیر حاصل از تلاش‌های مشترک «بنیاد کارنگی» و «مرکز لوادا»، سازمان مستقل نظرسنجی روسیه نشان می‌دهد که در پایان سال 2023، حدود 85 درصد از روس‌ها به چین نگاهی مثبت داشته‌اند. در حالی که تنها 6 درصد نظر منفی نسبت به این کشور وجود داشت.
تقریبا سه چهارم روس‌ها معتقد نیستند که چین برای آنها تهدید است، در مقابل حدود یک پنجم روس‌ها فکر می‌کنند چین برای آنها یک تهدید است. بیش از نیمی از مردم روسیه اکنون می‌خواهند فرزندانشان زبان چینی را بیاموزند که یک پیشرفت خیره کننده است. همچنین بیش از 80 درصد از مردم هنوز هم دوست دارند فرزندانشان انگلیسی یاد بگیرند، اما تعداد افرادی که به زبان ماندارین علاقه مند هستند به سرعت در حال افزایش است.
در نهایت، بیشترین نگرش‌های دوست‌دار چین در شرق دور روسیه ثبت شده است. منطقه‌ای که با چین مرز مشترک دارد و در زندگی روزمره بیشتر در تعامل با این کشور هستند. این تمایل عمومی مثبت به چین به کرملین اجازه داده است تا با پکن در آغوش اقتصادی، فنی و سیاسی نزدیک‌تر از همیشه وارد شود.
