به گزارش جماران، دکتر جان کالابرز مدرس روابط بین الملل در دانشگاه آمریکایی واشنگتن دی سی و نویسنده کتاب های «تغییر روابط چین با خاورمیانه» و «افق های انقلابی: سیاست خارجی منطقه ای ایران» در نوشتاری تفصیلی به بررسی تغییر سیاست خارجی عربستان سعودی در دوره زمامداری محمدبن سلمان، ولیعهد جوان این کشور پرداخته و می نویسد: عصر جدیدی از دیپلماسی سعودی فرا رسیده است:

طی سه سال گذشته، سیاست خارجی عربستان سعودی از یک موضع تقابلی و مداخله جویانه به موضعی تبدیل شده که بر تعامل سازنده و پل سازی با دیگر قدرت های منطقه تاکید دارد. ریاض یک تغییر دیپلماتیک فشرده را آغاز کرده است که توسط شاهزاده محمد بن سلمان (MBS)  ولیعهد رهبری و با دلارهای نفتی فراوان، رشد اقتصادی قوی و افزایش اعتماد به نفس تقویت می شود.

تعامل به عربستان سعودی اجازه می دهد تا انرژی خود را به برنامه تحول اقتصادی چشم انداز 2030 اختصاص و در عین حال نفوذ جهانی خود را نیز افزایش دهد. با این حال، تجدید درگیری‌ها، چه در داخل و چه در خارج از خاورمیانه، محدودیت‌های دیپلماسی سعودی را آشکار کرده و سطح بالای ریسک ژئوپلیتیکی این پادشاهی را برجسته کرده است.

مجموعه ای از عوامل، از جمله کاهش اعتماد به تضمین های امنیتی ایالات متحده، ضرورت مبرم برای اجرای اصلاحات اقتصادی، هزینه های معنوی و مادی مداخله نظامی این کشور در یمن، منجر به تغییر آشکار در سیاست خارجی عربستان سعودی در دوری از تقابل و به سمت آشتی شده است.

حمله به آرامکو، نقطه آغاز تغییر در فرمان سیاست خارجی ریاض

لحظه مهم در این تغییر در 14 سپتامبر 2019 رخ داد، زمانی که حمله موشکی و پهپادی که به طور گسترده به ایران نسبت داده می شود با هدف به تاسیسات نفتی آرامکو، ، بیش از نیمی از تولید نفت عربستان سعودی را مختل کرد. در واکنش به این حمله و تصمیم ایالات متحده برای خودداری از اقدام متقابل علیه ایران، ریاض تلاش های خود را برای گفتگوهای غیرمستقیم با تهران برای تنش زدایی از روابط آغاز کرد. عربستان سعودی پس از کنار گذاشتن سیاست‌های «سرسخت‌آمیز اما بی‌سود» در سال‌های 2015-2018، پس از خروج جهانی از قرنطینه ناشی از کرونا،  اولین رویکرد دیپلماسی خود برای مسائل منطقه‌ای را به نمایش گذاشت.

پایان قهر با قطر

نشست سران شورای همکاری خلیج فارس در ژانویه 2021 در عربستان سعودی با امضای توافقی به پایان رسید که به محاصره تقریباً چهار ساله قطر پایان داد. این سال با سفر شاهزاده محمدبن سلمان، ولیعهد عربستان به همراه پنج عضو شورای همکاری خلیج فارس به قطر پایان رسید تا هم اختلافات درون خلیج فارس را از بین ببرد و هم موضعی واحد در مورد ایران ایجاد کند.

پایان بازی با آتش در یمن

با این تغییر رویکرد، دیپلمات‌های سعودی که با همکاران مورد اعتماد عمانی همکاری می‌کردند، در آوریل 2022 با میانجی‌گری سازمان ملل متحد با آتش‌بس در یمن با حوثی‌های همسو با ایران موافقت کردند.

سلام دوباره به ترکیه

 سیاستگذاران سعودی  گفتمان خود را در مورد ترکیه نیز  تغییر دادند و با دور شدن از  ترسیم آن به عنوان یک تهدید او را به چشم یک  شریک بالقوه دیدند. نشست ژوئن 2022 بین محمد بن سلمان و رئیس جمهور ترکیه طیب اردوغان در آنکارا با تعهد دوجانبه برای آغاز دوره جدیدی از همکاری در روابط دوجانبه به پایان رسید.

دست دوستی به سمت دمشق

از آن زمان، ریاض نیز از تلاش نافرجام خود برای سرنگونی دولت بشار اسد، رئیس جمهور سوریه عقب نشینی کرده است. شاهزاده فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه عربستان سعودی، در سخنانی در مجمع امنیتی مونیخ در فوریه 2023 اشاره کرد که انزوای اسد در حال نزدیک شدن به پایان است: «اجماعی وجود دارد که وضعیت موجود قابل ادامه دادن نیست. هیچ راهی برای دستیابی به اهداف حداکثری که همه ما در این پرونده داریم وجود ندارد.  سه ماه بعد، عربستان سعودی میزبان نشست اتحادیه عرب بود که در آن اسد پس از دوازده سال تعلیق عضویت کشورش مورد استقبال قرار گرفت و پس از فعالیت نمایندگی‌های دیپلماتیک در هر دو کشور از سر گرفته شد.

به بار نشستن مذاکرات محرمانه با تهران

در همین حال، مذاکراتی که توسط عمان و در مقاطع مختلف توسط عراق در یک دوره دو ساله میان ایران و عربستان تسهیل شده بود، سرانجام زمانی که در مارس 2023، عربستان سعودی به توافقی با ایران، با میانجیگری چین، برای احیای روابط دیپلماتیک دست یافت، به بار نشست.

آگوست گذشته، وال استریت ژورنال گزارش داد که مقامات سعودی و ایالات متحده پیشرفت هایی را در توافقنامه تاریخی برای عادی سازی روابط بین عربستان سعودی و اسرائیل داشته اند.

بیش فعال در سیاست خارجی

در حالی که ریاض ممکن است مسیر سیاست خارجی دقیق تری را انتخاب کرده باشد، اما همچنان بیش فعال محسوب می شود.  ولیعهد بر سوق دادن عربستان سعودی به سمت آینده پس از نفت متمرکز شده  و از منابع طبیعی این کشور برای ارتقای جایگاه آن به عنوان یک بازیگر اصلی ژئوپلیتیک با پایگاه اقتصادی متنوع استفاده می کند. بر این اساس، دیپلماسی سعودی در جهت تغییر شکل منطقه مطابق با منافع متصور عربستان و ایفای نقش مستقل و تأثیرگذار در صحنه جهانی است.

رهبری عربستان این ایده را درونی کرده  که جهان اکنون سیال و چند قطبی است. ریاض در مواجهه با تغییر ژئوپلیتیک جهانی خود را به عنوان یک قدرت میانی مطمئن نشان می دهد .  قدرتی که به گفته کارن یانگ ولیعهد آن معتقد است «حق دارد با گروهی از شرکای در حال تغییر برای حرکت بازارها و شکل دادن به سیاست جدید، همکاری کند.»

محمد بن سلمان تلاش می کند تا موقعیت ریاض را به عنوان قدرت پیشرو در جهان عرب و بازیگر برجسته در دیپلماسی بین المللی تقویت کند. بر این اساس، عربستان سعودی تعامل دیپلماتیک خود را افزایش داده و تلاش های خود را بر بازسازی وجهه و شهرت این کشور و همچنین ولیعهد متمرکز کرده است.

بازی زیرکانه با چین، روسیه و آمریکا

اتحاد امنیتی پادشاهی با ایالات متحده حفظ می شود در حالی که روابط جدید با مسکو و پکن تقویت می شود. علاوه بر این، عربستان سعودی حضور خود را در جمع های چندجانبه افزایش داده و خود را به عنوان یک بازیگر صلح‌ساز معرفی می‌کند.

جهت گیری مجدد اقتصادی عربستان سعودی به سمت آسیا و تعمیق تعاملات آن با چین در حال حاضر به خوبی پیشرفت کرده است. با این حال، علیرغم روابط رو به رشد با چین، رهبری عربستان سعودی درک می کند که بعید است پکن در آینده قابل پیش بینی جایگزین واشنگتن به عنوان تامین کننده اصلی امنیت منطقه ای شود. با این حال، ریاض به ایالات متحده نشان داده است که تمایلی به تحت فشار قرار گرفتن برای هر گونه همسویی خاص ژئوپلیتیکی ندارد.

مهم‌تر از همه، این کشور از پیروی از فشار ایالات متحده و اروپا برای منزوی کردن روسیه پس از حمله به اوکراین خودداری کرده و به همکاری با روسیه در زمینه سیاست نفتی در ائتلاف اوپک پلاس ادامه می‌دهد.

ریاض در تلاش برای پیشبرد منافع کشور، در راستای گسترش مشارکت خود در مجامع چندجانبه چه در سطح بین المللی و چه در سطح منطقه تلاش کرده است. قدرت مالی پادشاهی این کشور را قادر می سازد تا نقش مهمی را در چارچوب گروه بیست (G20)، بزرگترین بلوک اقتصادی جهان ایفا کند. گروه بیست ثابت کرده  که مکانیسم ارزشمندی برای پیشبرد اهداف عربستان است.

تلاش برای درآمدزایی از دیپلماسی کریدورها

در جریان اجلاس سپتامبر 2023، مذاکره‌کنندگان سعودی به طرز ماهرانه‌ای تلاش‌هایی را برای مخالفت با طرح پیشنهادی «حذف سوخت‌های فسیلی» رهبری کردند، همانطور که در اجلاس قبلی در ژوئیه انجام دادند، و تنها پس از آن که متن اصلاحات مدنظر آنها را در خود جا داد با آن موافقت کردند.  در حاشیه نشست سپتامبر 2023، کریدور هند- خاورمیانه (IMEC) با حمایت عربستان سعودی اعلام شد. در صورت تحقق، IMEC به عنوان یک شبکه حمل و نقل چندملیتی ، این پتانسیل را دارد که منطقه خلیج فارس را  نقطه کانونی تجارت جهانی قرار دهد و می‌تواند فرصت‌های بی‌سابقه‌ای فراتر از انرژی را برای عربستان سعودی ایجاد کند.

کمک های توسعه ای هدف دار به آفریقای جنوبی

ریاض همچنین یک کارزار دیپلماسی نرم شدید را با هدف کشورهای جنوب جهانی، به ویژه در سراسر آفریقا، به راه انداخته است. نوامبر گذشته، ریاض میزبان اجلاس سران عربستان و آفریقا بود، گردهمایی که رهبران پنجاه کشور در سراسر این قاره را گرد هم آورد. در این اجلاس، ولیعهد سعودی متعهد شد که از "راه حل های نوآورانه" برای مقابله با بدهی های آفریقا حمایت کند، در حالی که وزارت دارایی عربستان از برنامه هایی برای پرداخت حدود 533 میلیون دلار بودجه توسعه ای خبر داد. تشکیل این اجلاس بر دیدگاه عربستان سعودی برای ادغام آفریقا در سیاست خارجی و اولویت های تجاری متنوع و نشان دادن رهبری جهانی با تقویت پیوندهای قوی تر بین منطقه عربی و قاره تاکید کرد. همچنین بخشی از یک کمپین موفق و خوب اجرا شده برای تضمین حمایت کشورهای آفریقایی از نامزدی عربستان برای میزبانی اکسپو 2030 و جام جهانی فوتبال 2034 بود.

از پیوستن به شانگهای تا معلق نگاه داشتن عضویت در بریکس

دیپلماسی چندجانبه فعال عربستان سعودی افق خود را به سمت شرق نیز گسترش داده است. در مارس 2023، کابینه عربستان تصمیمی را برای پیوستن به سازمان همکاری شانگهای به رهبری پکن (SCO) به عنوان شریک گفتگو تصویب کرد. چهار ماه بعد، نشست افتتاحیه در سطح سران شورای همکاری خلیج فارس و پنج کشور آسیای مرکزی در جده برگزار شد. این همکاری می تواند راه را برای عربستان سعودی برای افزایش دسترسی به بازار و مشارکت در انرژی پاک و سایر پروژه های آسیای مرکزی هموار کند.

در همین حال، تصمیم عربستان سعودی در مورد پذیرش دعوتنامه برای عضویت کامل در BRICS - گروهی متشکل از چین، روسیه و تعدادی از کشورهای بزرگ در حال توسعه، معلق است. اگر پادشاهی پیوستن به بریکس را انتخاب کند در موقعیت بهتری برای برخورداری از قدرت مانور بیشتر در رابطه با کشورهای جنوب جهای قرار خواهد گرفت.

تلاش برای تصویر سازی از خود به عنوان بازیگر صلح ساز

میانجیگری در مناقشات نقش جدیدی برای عربستان سعودی نیست. علیرغم دستیابی به نتایج متفاوت (یعنی منجر به آتش بس موقت به جای صلح پایدار)، عربستان سعودی فعالانه در میانجیگری برخی از حل نشدنی ترین درگیری های خاورمیانه، به ویژه درگیری اعراب و اسرائیل و جنگ داخلی لبنان، مشارکت داشته است. با این حال، آخرین فعالیت‌های میانجی‌گری انجام‌شده توسط پادشاهی سعودی نشان‌دهنده تمایل به تثبیت خود به عنوان یک قدرت متوسط با نفوذ فراتر از همسایگی‌های نزدیک آن است.

در سپتامبر 2022، عربستان سعودی و ترکیه برای تسهیل تبادل زندانیان بین روسیه و اوکراین همکاری کردند. سه ماه بعد، سعودی ها به مبادله زندانیان بین واشنگتن و مسکو کمک کردند. در ماه مه 2023، جده میزبان مذاکرات آتش بس میان ارتش سودان و نیروهای پشتیبانی سریع شبه نظامی (RSF) بود که بخشی از تلاش مشترک با ایالات متحده بود. آگوست گذشته، ریاض میزبان یک نشست دو روزه صلح در مورد اوکراین بود که با حضور نمایندگانی از بیش از چهل کشور در سراسر جهان جنوب برگزار شد.

این ابتکارات دیپلماتیک نشان‌دهنده گذار ریاض به سمت یک نقش صلح‌محور است که نشان‌دهنده تغییر قابل توجهی از بیش از یک دهه سیاست‌های تقابلی و مداخله‌جویانه است. مذاکرات اوکراین در جده نه تنها عربستان سعودی را در کانون توجه جهانی در مورد یک موضوع حیاتی قرار داد، بلکه به لیعهد فرصتی داد تا خود را به عنوان یک رهبر جهانی با قدرت تشکیل جلسه و نفوذ بسیار فراتر از منطقه خود معرفی کند.

نتایج متفاوت دیپلماسی سعودی

علیرغم سرزندگی، اندکی خیال پردازی اما پختگی مشهود در استراتژی دیپلماتیک عربستان سعودی، نتایج تلاش های این کشور متفاوت بوده و موانع قابل توجهی بر سر راه دستیابی به اهداف آن قرار دارد.

امارات، رفیق دیروز رقیب امروز

آشتی درون شورای همکاری خلیج فارس جای خود را به تشدید رقابت داده است. عربستان سعودی و امارات همچنان بر سر نفوذ بر بازارهای جهانی نفت و سیاست های مربوط به یمن، سودان و حوضه دریای سرخ اختلاف نظر دارند. آنها همچنین در حال رقابت برای تبدیل شدن به قطب های تجاری و توریستی برتر و جذب سرمایه گذاری خارجی هستند. با این حال، علیرغم شکنندگی کنونی در روابط عربستان و امارات، ناظران اغلب در مورد اختلافات بین ریاض و ابوظبی اغراق می کنند، همانطور که ممکن است در ابتدا درباره عمق اتحاد این دو کشور هم اغراق کرده باشند.

آشتی نه چندان عمیق با تهران

در مورد تنش زدایی عربستان و ایران، ریاض و تهران موفق شده اند رقابت خود را تثبیت کرده و از نظامی شدن آن جلوگیری کنند. گرم شدن روابط دیپلماتیک به آنها این امکان را داده  که بر برنامه های فوری داخلی خود تمرکز کنند. با این حال، عربستان سعودی و ایران هنوز هیچ توافقنامه اساسی را امضا نکرده اند چه رسد به اینکه آن را اجرا کنند و خطرات امنیتی گسترده تر مرتبط با شبکه نیروهای نیابتی ایران تا حدودی مهار شده  اما از بین نرفته است.

موانع سیاسی در توسعه رابطه با آفریقا

دسترسی دیپلماتیک عربستان سعودی به آفریقا، تعهدات سرمایه گذاری و حمایت از تعلیق تعهدات خدمات بدهی برای آفریقا احتمالاً حسن نیت ایجاد کرده و ممکن است روابط اقتصادی و همکاری عملی را تقویت کند. با این حال، سایر جنبه‌های رفتار ریاض، مانند ادامه همکاری با رهبران برآمده از کودتای کشورهای آفریقایی که عضویت آنها  توسط اتحادیه آفریقا (AU)  تعلیق شده‌ مانند گابن، نیجر و سودان می‌تواند روابط عربستان و اتحادیه آفریقا را تحت فشار قرار دهد.

عربستان و تردید در ماهیت ضدغربی بریکس

سرمقاله اخیر وال استریت ژورنال ادعا کرد که بریکس به یک بلوک دیپلماتیک تبدیل شده است که برای مقابله با نفوذ غرب تلاش می کند.  ولیعهد سعودی با بیان اینکه «بریکس گروهی علیه آمریکا یا غرب نیست» به دنبال رفع این تصور بوده است. اما همه کشورهایی که در آخرین دور پذیرش به این بلوک دعوت شده اند در این زمینه با عربستان هم نظر نیستند.  شواهد حاکی از آن است که ریاض کمتر به ایالات متحده و غرب وابسته است. با این وجود، عربستان تحت رهبری محمدبن سلمان هم  به دنبال حمایت و همکاری از واشنگتن و شرکای اروپایی اش است هدفی که اگر عربستان سعودی به بریکس پیوسته و نظر ولیعهد درباره عدم ضدغربی بودن آن نادرست از کار دربیاید می تواند رابطه ریاض و کشورهای غربی را متلاطم سازد.

میانجیگری در جنگ اوکراین، ظاهرا بی نتیجه اما سودمند برای ریاض

درباره جنگ اوکراین می توان ادعا کرد که تلاش های میانجیگری عربستان سعودی شکست خورده است. با این حال، چنین تلاش‌هایی بسیار پیچیده هستند، با توجه به مداخله دیپلماتیک بلندپایه ریاض در جنگ روسیه و اوکراین، باید گفت که علیرغم طرح‌ها و پیشنهادهای میانجی‌گری مختلف از سوی چین، برزیل و سایر کشورها، هیچ یک مورد توجه قرار نگرفته است. جنبه‌های دخالت دیپلماتیک ریاض ممکن است مسکو را ناراضی کرده باشد. با این حال، روابط دوجانبه را مختل نکرد و به عربستان سعودی اجازه داد تا امتیاز دیپلماتیک در رابطه با کی یف و حامیان اروپایی اوکراین را به دست آورد.

غایب در مذاکرات آتش  بس در غزه

جنگ اسرائیل و حماس ثبات منطقه را مختل ،  دیپلماسی سعودی را با چالش هایی مواجه و تحقق اهداف آن را با مشکل مواجه کرده است. ریاض بر محوریت موضوع فلسطین و رویکرد مشترک اعراب در حمایت از "حل و فصل جامع و عادلانه" مسئله تاکید کرده است. با این حال، قطر و مصر ، نه عربستان سعودی، مذاکرات با ایالات متحده را رهبری کرده اند.

با نگاهی به آینده، اگر ریاض نتواند یا تمایلی به استقرار نیروها در غزه پس از جنگ نداشته باشد یا در بازسازی غزه پس از جنگ مشارکت گسترده ای نداشته باشد،  تلاش های دیپلماتیک آن می تواند خالی تلقی شود.  وزارت خارجه عربستان اخیراً موضع خود را تأیید کرد که هیچ روابط دیپلماتیک با اسرائیل وجود نخواهد داشت مگر اینکه یک کشور مستقل فلسطینی در مرز سال 1967 که قدس شرقی پایتخت آن است تشکیل شده و به رسمیت شناخته شود.

ضرورت ثبات منطقه ای

محمدبن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی به عنوان بخشی از برنامه خود برای مدرن سازی کشورش، ریاض را در مسیر  ایجاد یک سیاست خارجی خودمختارتر، با ترجیح منافع ملی بر روابط طولانی مدت ایجاد شده در زمان های مختلف، قرار داده است.بر این اساس، در سال‌های اخیر، عربستان سعودی رویکرد فعال‌تری در  دیپلماسی در پیش گرفته و تلاش‌های خود را بر کاهش تنش‌ها با همتایان منطقه‌ای و بین‌المللی، ارتقای جایگاه عربستان به عنوان یک قدرت میانی و توسعه اقتصادی متمرکز کرده است.

تلاش‌های دیپلماتیک عربستان سعودی ظاهراً به احیای شهرت بین‌المللی این کشور  که سال‌ها به دلیل اقدام های تهاجمی این کشور آسیب دیده بود کمک کرده است.  با این وجود، عربستان با تنش روزافزون میان ایالات متحده و چین، فروپاشی روابط روسیه و غرب بر سر اوکراین و جنگ اسرائیل و حماس مواجه است. درگیری سودان و حملات حوثی ها به کشتیرانی بین المللی به ویژه برای عربستان سعودی با توجه به آرزوهای ولیعهد برای کاهش اتکا به سوخت های فسیلی از طریق تنوع بخشیدن به اقتصاد، طرحی که به شدت بر توسعه سواحل دریای سرخ متکی است، پرهزینه بوده است.

احیای مجدد درگیری ها، چه در خاورمیانه و چه فراتر از آن، تا حدی محدودیت های دیپلماسی سعودی را آشکار کرده اما ممکن است این را هم یادآوری کرده باشد که  دستیابی به اهداف عالی اقتصادی عربستان سعودی به ثبات در خاورمیانه بستگی دارد. این امر به نوبه خود مستلزم آن است که ریاض در عین حفظ شراکت مستحکم با ایالات متحده، میان امنیت جویی از خارج و تلاش برای تثبیت جایگاه خود هم تعادل و توازن برقرار کند.