نگاهی به سازمان پیمان آتلانتیک شمالی «ناتو» در سایه جنگ اوکراین

به گزارش جماران؛ پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) که در طول جنگ سرد تاسیس شد، یک اتحاد امنیتی فراآتلانتیک است که از سی و یک کشور عضو، از جمله ایالات متحده، تشکیل شده است. ناتو در سال‌های اخیر بر جلوگیری از تجاوز روسیه تمرکز داشته، اما عملیات‌های امنیتی را در افغانستان، عراق، کوزوو و سومالی نیز انجام داده است. در بحبوحه تهاجم روسیه به اوکراین، بسیاری از متحدان ناتو مقادیر فوق‌العاده‌ای از تدارکات نظامی در اختیار کیف قرار می‌دهند و این اتحاد به فنلاند نیز گسترش یافته است.

معرفی ناتو

سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در سال 1949 به عنوان سنگر غرب در برابر گسترش سرزمینی و ایدئولوژیک شوروی تاسیس شد و ستون همکاری نظامی ایالات متحده و اروپا است. یک بلوک در حال گسترش از متحدان ناتو طیف وسیعی از ماموریت‌ها را از زمان پایان جنگ سرد به عهده گرفته، که بسیاری از آن‌ها فراتر از منطقه یورو-آتلانتیک، در کشورهایی مانند افغانستان و لیبی بود.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991، رهبران غربی به شدت درباره جهت گیری اتحاد فراآتلانتیک بحث کردند. برخی در دولت بیل کلینتون در ابتدا با گسترش ناتو مخالفت کردند و نگران بودند که این امر باعث برهم خوردن روابط با دولت شکننده رئیس جمهور بوریس یلتسین در روسیه و پیچیده شدن دیگر اهداف سیاست خارجی ایالات متحده از جمله کنترل تسلیحات هسته ای می شود. دیگران از گسترش به عنوان راهی برای گسترش چتر امنیتی ناتو به شرق و تحکیم دستاوردهای دموکراتیک در بلوک شوروی سابق حمایت کردند.

اعضای اروپایی نیز بر سر این موضوع اختلاف نظر داشتند. بریتانیا می‌ترسید که گسترش ناتو باعث کمرنگ شدن کیفی این اتحاد شود، در حالی که فرانسه معتقد بود که این امر باعث نفوذ بیش از حد ناتو (و ایالات متحده) خواهد شد. پاریس امیدوار بود که کشورهای شوروی سابق را از طریق نهادهای اروپایی ادغام کند.

به عنوان اولین گام، کلینتون تصمیم گرفت تا یک ابتکار جدید ناتو به نام مشارکت برای صلح (PfP) ایجاد کند که برای همه اعضای سابق پیمان ورشو و همچنین کشورهای غیر اروپایی باز است. ناتو با در نظر گرفتن این چارچوب عدم عضویت به عنوان ابزاری برای رفع برخی از نگرانی های روسیه در مورد گسترش اتحاد، PfP را در اجلاس سالانه خود در سال 1994 راه اندازی کرد. بیش از دوجین کشور از جمله گرجستان، روسیه و اوکراین در ماه های بعد به آن ملحق شدند.

با این حال، کلینتون به زودی به طور علنی [PDF] درباره گسترش عضویت در ناتو صحبت کرد و تنها چند روز پس از راه اندازی PfP در جمهوری چک گفت که «مسئله دیگر این نیست که آیا ناتو اعضای جدید را خواهد پذیرفت، بلکه این است که چه زمانی و چگونه». یلتسین در کنفرانسی در اواخر همان سال به رهبران غربی هشدار داد که «اروپا، حتی قبل از اینکه بتواند از میراث جنگ سرد شانه خالی کند، در معرض خطر قرار گرفتن خود در یک صلح سرد است.»

فراتر از دفاع دسته جمعی

بسیاری از مقامات ایالات متحده احساس کردند که دیدگاه ناتو پس از جنگ سرد باید فراتر از تعهدات دفاعی اصلی آن باشد - ماده پنجم پیمان آتلانتیک شمالی بیان می کند که «حمله مسلحانه علیه یک یا چند [کشور عضو] در اروپا یا آمریکای شمالی باید انجام شود. حمله ای علیه همه آنها در نظر گرفته می شود - و بر رویارویی با چالش های خارج از عضویت خود تمرکز می کند. ریچارد لوگار، سناتور بانفوذ ایالات متحده در یک سخنرانی در سال 1993 گفت: «وجه مشترک همه مشکلات امنیتی جدید در اروپا این است که همه آنها فراتر از مرزهای فعلی ناتو قرار دارند.»

فروپاشی یوگسلاوی در اوایل دهه 1990 و شروع درگیری های قومی، اتحاد را در این نقطه تقریباً بلافاصله آزمایش کرد. آنچه به عنوان مأموریت اعمال منطقه پرواز ممنوع تحت تحریم سازمان ملل بر فراز بوسنی و هرزگوین آغاز شد، به بمباران نیروهای صرب بوسنی تبدیل شد که بسیاری از تحلیلگران نظامی می گویند برای پایان دادن به درگیری ضروری است. در آوریل 1994، در طی عملیات Deny Flight، ناتو اولین عملیات رزمی خود را در تاریخ چهل ساله خود انجام داد و چهار هواپیمای صرب بوسنیایی را سرنگون کرد.

ساختار ناتو

ناتو که مقر آن در بروکسل است، یک اتحاد مبتنی بر اجماع است که در آن تصمیمات باید به اتفاق آرا باشد. با این حال، دولت‌ها یا گروه‌های فرعی از متحدان می‌توانند اقداماتی را خارج از نظارت ناتو آغاز کنند. به عنوان مثال، ایالات متحده، فرانسه و بریتانیا در اوایل سال 2011 نظارت بر منطقه پرواز ممنوع تحت تحریم سازمان ملل را در لیبی آغاز کردند و ظرف چند روز پس از رفع نگرانی‌های ترکیه، فرماندهی عملیات را به ناتو واگذار نمودند. کشورهای عضو ملزم به شرکت در هر عملیات ناتو نیستند. برای مثال، آلمان و لهستان از مشارکت مستقیم در کمپین علیه لیبی خودداری کردند.

ناتو از دو فرماندهی استراتژیک تشکیل شده است: ستاد عالی نیروهای متفقین در اروپا، واقع در نزدیکی مونس (بلژیک)، و ستاد فرماندهی متفقین، واقع در نورفولک (ویرجینیا). فرمانده عالی متحدین اروپا بر تمامی عملیات نظامی ناتو نظارت می‌کند و همیشه پرچمدار یا افسر عمومی ایالات متحده است. ژنرال ارتش ایالات متحده «کریستوفر جی کاولی» در حال حاضر این سمت را بر عهده دارد. اگرچه ائتلاف دارای یک فرماندهی یکپارچه است، اما اکثر نیروها تا زمان شروع عملیات ناتو تحت نظر مقامات ملی مربوطه خود باقی می‌مانند.

ینس استولتنبرگ؛ سیاستمدار نروژی و دبیرکل فعلی ناتو، دو دوره چهار ساله به عنوان مدیر ارشد و فرستاده بین‌المللی ناتو خدمت کرد و سپس به علت پیش آمد جنگ اوکراین رهبران ناتو دو بار خدمت او را و هر بار به مدت یک تمدید کردند.

اعضای ناتو از زمان تاسیس تا امروز

دوره اول: در سال 1949 همزمان با تاسیس این سازمان، ایالات متحده آمریکا، بلژیک، کانادا، دانمارک، فرانسه، لوکزامبورگ، هلند، نروژ، پرتغال و انگلستان به پیمان آتلانتیک شمالی پیوستند.

دوره دوم: در طول جنگ سرد کشورهای یونان و ترکیه (سال 1952)، آلمان غربی (1955) و اسپانیا (1982) به این سازمان پیوستند.

دوره سوم: در طول سال‌های پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در دهه 1990کشورهای آلمان (1990)، جمهوری چک، مجارستان و لهستان (1999)، بلغارستان، استونی، لاتویا، لیتوانی، رومانی، اسلواکی و اسلونی (2004)، آلبانی و کروواسی (2009)، مونتنگرو (2017) و مقدونیه شمالی (2020) به این سازمان پیوستند.

دوره چهارم: دوره چهارم تحولات ناتو با آغاز جنگ حمله نظامی روسیه به اوکراین آغاز شد. سال گذشته در ماه فوریه 2023 فنلاند رسما به پیمان آتلانتیک شمالی پیوست.

تقسیم بار

تخمین زده می‌شود که اعضای ناتو مجموعا بیش از 1 تریلیون دلار برای دفاع در سال 2022 هزینه کرده‌اند و ایالات متحده تقریبا 70 درصد از این میزان را به خود اختصاص داده است.

اعضای ناتو متعهد شده‌اند که تا سال 2024 میزان 2 درصد از تولید ناخالص داخلی سالانه خود را برای دفاع هزینه کنند و انتظار می‌رفت تنها 9 عضو از 30 عضو یعنی کشورهای ایالات متحده، کرواسی، استونی، یونان، لتونی، لیتوانی، لهستان، اسلواکی و بریتانیا در سال 2022 به این آستانه رسیده باشند.

دولت ترامپ، رویکرد قاطعانه‌تری را در پیش گرفت و پیشنهاد کرد که در صورت تداوم وضعیت موجود، تعهدات معاهده ایالات متحده را مجددا بررسی خواهد کرد. وی در اجلاس سران ناتو یک جمله تهدید آمیز عنوان کرد: «من به ناتو تعهد دارم اما به شرایط موجود خیر!» مهم‌ترین مخاطب ترامپ در آن جلسه آنگلا مرکل؛ صدراعضم پیشین آلمان بود.

حمله نظامی تمام عیار روسیه به اوکراین در سال 2022، بزرگ‌ترین جنگ زمینی پس از جنگ جهانی دوم در اروپا از زمان جنگ جهانی دوم، بسیاری از برنامه‌ریزان دفاعی اروپا را شوکه کرد و بسیاری از اعضای ناتو، به ویژه آلمان، را به افزایش قابل توجه هزینه‌های نظامی سوق داد. در هفته‌های پس از تهاجم روسیه، اولاف شولز؛ صدراعظم آلمان، متعهد شد که سرمایه‌گذاری‌های تسلیحاتی را به میزان صد میلیارد یورو افزایش دهد و تا سال 2024 حتی از آستانه بودجه دفاعی 2 درصدی ناتو فراتر رود.

افغانستان

ناتو برای اولین بار پس از حملات 11 سپتامبر 2001 که توسط شبکه تروریستی القاعده مستقر در افغانستان انجام شد، از ماده 5 دفاع جمعی خود استفاده کرد. مدت کوتاهی پس از سرنگونی رژیم طالبان در کابل توسط نیروهای تحت رهبری ایالات متحده، شورای امنیت سازمان ملل به یک نیروی بین‌المللی کمک به امنیت (ISAF) اجازه داد تا از دولت جدید افغانستان حمایت کند. ناتو در سال 2003 به طور رسمی فرماندهی آیساف را برعهده گرفت و اولین تعهد عملیاتی خود را فراتر از اروپا رقم زد. به عقیده تحلیل‌گران امور بین‌الملل ماموریت در افغانستان با نشان دادن این که ناتو در حال تطبیق با محیط امنیتی پس از جنگ سرد است، نقطه عطفی را برای این ائتلاف رقم زد.

ناتو در اوج تعهد خود در افغانستان، بیش از 130000 سرباز از بیش از 50 کشور متحد و شریک را فرماندهی کرد. پس از سیزده سال جنگ، آیساف ماموریت خود را در سال 2014 تکمیل و در سال 2015 یک ماموریت پشتیبانی غیر جنگی را برای ارائه آموزش، کمک مالی و یک پروژه دولت‌سازی نا موفق و فاجعه آمیز را آغاز نمود.

ایالات متحده و ناتو در سال 2021 نیروهای باقیمانده خود (حدود 10000 سرباز) را از افغانستان خارج و عملیات نظامی بیست ساله ائتلاف را به پایان رساندند. اگرچه اکثریت کمی از آمریکایی‌ها از این تصمیم حمایت کردند، اما برخی از مقامات غربی و تحلیلگران امنیتی از عملکرد دولت جو بایدن در مورد نحوه عقب نشینی و امتناع آن از حفظ هرگونه نیروی باقیمانده در کشور انتقاد کردند.

تنش با روسیه

تهاجم روسیه به اوکراین، یک کشور غیرعضو، در اوایل سال 2022، ساختار امنیتی اروپا را متزلزل کرد. مسکو به گسترش ناتو پس از جنگ سرد به اروپای مرکزی و شرقی با نگرانی زیادی نگریسته است. بسیاری از رهبران فعلی و سابق روسیه بر این باورند که هجوم این اتحاد به حوزه شوروی سابق خیانت به تضمین‌های ادعایی ایالات متحده برای عدم گسترش به سمت شرق پس از اتحاد مجدد آلمان در سال 1990 است.

نشست سران ناتو در بخارست در بهار 2008 شبهه‌ها را عمیق‌تر کرد. در حالی که ائتلاف برنامه‌های اقدام برای عضویت گرجستان و اوکراین را به تعویق انداخت، با وجود هشدارهای مکرر روسیه درباره پیامدهای سیاسی و نظامی، متعهد شد از عضویت آنها در ادامه راه حمایت کند. کارشناسان می‌گویند که حمله روسیه به گرجستان در تابستان در آن، نشانه روشنی از قصد مسکو برای محافظت از آنچه که به عنوان حوزه نفوذ خود می‌بیند بود.

الحاق کریمه به روسیه در سال 2014 و ادامه بی‌ثباتی آن در شرق اوکراین، روابط با ناتو را بیشتر خراب کرد. هفته‌ها پس از مداخله، ناتو همه همکاری‌های غیرنظامی و نظامی با مسکو را به حالت تعلیق درآورد.

ترامپ در اواخر دوران ریاست جمهوری خود، قصد داشت موقعیت نظامی ایالات متحده در اروپا را بازسازی کند که شاهد کاهش ردپای کلی آن در اروپا بود، اما این امر محقق نشد.

تنش‌های روسیه و ناتو در اواخر سال 2021 و اوایل سال 2022 زمانی که پوتین دستور افزایش نظامی فوق‌العاده در مرز با اوکراین را صادر کرد به شدت بالا گرفت. پوتین تهدید کرد اگر ائتلاف متعهد به توقف دائمی گسترش عضویت خود به شرق و جلب رضایت روسیه نشود، جنگ اجتناب ناپذیر است. وی همچنین هشدار داد ایالات متحده باید تسلیحات هسته ای خود در اروپا را برچیند. این درخواست‌ها رد شد و روسیه تهاجم خود را در فوریه 2020 آغاز کرد که شروعی بر یک ترازدی تازه در اوکراین بود.

اتحاد تجدید شده

سال‌ها تجاوز روسیه به اوکراین، ائتلاف را به تقویت دفاعی در جناح شرقی ناتو سوق داده است. ناتو از زمان اجلاس سال 2014 خود در ولز، تمرینات نظامی خود را افزایش داد و مراکز فرماندهی جدیدی را در بلغارستان، استونی، مجارستان، لتونی، لیتوانی، لهستان، رومانی و اسلواکی افتتاح کرد. قرار است این پایگاها برای پشتیبانی از یک نیروی واکنش سریع جدید متشکل از حدود بیست هزار نفر، از جمله پنج هزار نیروی زمینی، پشتیبانی کند. برنامه ریزان نظامی ناتو می‌گویند که یک نیروی چند ملیتی حدود چهل هزار نفری می‌تواند در یک بحران بزرگ به کار گرفته شود.

این اتحاد همچنین دفاع در منطقه دریای سیاه را تقویت کرده است و یک نیروی چند ملیتی جدید چند هزار نفری در رومانی مستقر ساخته است. علاوه بر این، ناتو گشت زنی‌های هوایی را بر فراز مرزهای شرقی خود جایی که هواپیماهای جنگی روسیه که حریم هوایی متحدین را نقض می‌کنند افزایش داده است. در همین حال، ارتش ایالات متحده یک تیپ زرهی چرخشی دیگر را به دو تیپ زرهی خود در منطقه اضافه کرد.

اعضای ناتو به طور فزاینده‌ای با اوکراین همکاری می‌کنند، اگرچه اوکراین به عنوان یک کشور غیر عضو، خارج از محدوده دفاعی ناتو باقی مانده است اما در سال‌های منتهی به تهاجم روسیه، اوکراین تمرین‌های نظامی سالانه را با این اتحاد برگزار و به یکی از شش شریک فرصت‌های پیشرفته (موقعیت ویژه‌ای که به نزدیک‌ترین متحدان غیرعضو بلوک داده شد) تبدیل شد.

از زمان تهاجم، بسیاری از کشورهای عضو ناتو از جمله ایالات متحده و لهستان به اوکراین حمایت نظامی بی‌سابقه‌ای از جمله تسلیحات پیشرفته مانند تانک، توپخانه سنگین، پهپادهای مسلح و سیستم‌های ضد هوایی ارائه داده‌اند. این کمک‌ها تحت نظارت اتحاد انجام نمی‌شود و رهبران ناتو مشتاقانه از انجام اقداماتی مانند اجرای منطقه پرواز ممنوع که می‌تواند آن را وارد درگیری مستقیم با روسیه یا تشدید خصومت‌ها کند، اجتناب کرده‌اند. با این حال، روسیه هشدار داده است که در ارائه این کمک‌ها، متحدان ناتو در خطر وقوع یک جنگ هسته‌ای هستند.

تحریکات روسیه همچنین باعث گسترش بزرگ دیگر ناتو شد. فنلاند و سوئد، دو کشور با سابقه اجتناب از همسویی نظامی رسمی، در سال 2022 برای پیوستن به این ائتلاف درخواست دادند. فنلاند در آوریل 2023 به این ائتلاف ملحق شد و ردپای شمال ناتو را گسترش داد و طول مرز خود با روسیه را دو برابر کرد اما پیشنهاد سوئد به دلیل اختلافات سیاسی با ترکیه و مجارستان همچنان در حالت تعلیق قرار دارد.