ما با امضای چند تفاهم نامه همکاری و پیمان های منطقه ای مثل شانگهای و بریکس انتظار اتحاد دائمی با کشورهای عضو این گروه ها را داریم؛ در حالی که موفقیت عضویت شانگهای و بریکس منوط به حل مشکل با جهان است و اینها به تنهایی نمیتوانند منافع ما را تامین کند چرا که همانطور که بیان شد دنیای امروز دنیای فرا قطبی است و نظم حاکم نظم شبکه ای و درهم تنیده ای است که نمی توان کشوری را به عنوان یک واحد جدا در نظر گرفت
محمدعلی سید حنایی، دﺑﯿﺮکﻞاﺗﺤﺎدﯾﻪ اﻧﺠﻤﻦﻫﺎی ﻋﻠمی داﻧﺸﺠﻮیی ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎسی اﯾﺮان در یادداشتی برای جماران نوشت:
در دهه های اخیر یکی از چالش ها و بحث های جدی در فضای سیاست و روابط بین الملل کشور، بحث قطبیت و چگونگی ارتباط ایران با شرق و غرب بوده است. در چند سال گذشته، و به خصوص بعد از روی کار آمدن دولت سیزدهم، بحث گذار از غرب به شرق و سیاست نگاه به شرق به دستور کار اصلی دولت در حوزه روابط بین الملل تبدیل شد و در دو سال اخیر نیز به صورت جدی این سیاست های موسوم به شرق گرایی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران پیگیری شده است.
این در حالی است که بسیاری از اندیشمندان و صاحب نظران حوزه روابط بین الملل، در بحث قطبیت معتقدند که جهان دو قطبی پس از فروپاشی شوروی رسما از بین رفته است و دنیای امروز دنیای چند قطبی است. نظم بین المللی به جای دوقطبی و یا حتی تک قطبی به نظم شبکه ای تبدیل شده و کنش گران عرصه بین الملل متکثر و متنوع شده اند و این یک خطای محاسباتی بزرگ است که ما دنیای امروز را دنیای دوقطبی بدانیم، و تحلیل و عملکرد خود را نیز بر مبنای آن قرار دهیم.
قطب یا «هژمون» به کشوری می گویند که از لحاظ سیاسی، اقتصادی، نظامی و هنجاری قدرت فائقه و تأثیرگذار باشد و بتواند به تنهایی در عرصه بین المللی تصمیم گیری نماید و فضای آن را مدیریت کند. اما امروزه می بینیم که چنین چیزی در فضای بین الملل وجود ندارد، و نمی توان کشور یا کشورهایی را قدرت فائقه و تاثیرگذار مطلق دانست. زیرا در عصر جهانی و گسترش ارتباطات و همچنین تخصصی شدن اقتصاد و پیدایش مفاهیمی همچون «برون سپاری» (Out sourcing)، شاهد یک روابط پیچیده و شبکه ای در نظام بین الملل هستیم که در آن کشورها بر اساس مزیت های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و جغرافیایی خود نقش آفرینی میکنند و میتوانند در عرصه جهانی تاثیرگذار باشند و این نظم شبکه ای مارا با دنیای فرا قطبی مواجه ساخته است.
در این شرایط دیگر ما با یک قطب یا دو قطب مواجه نیستیم که سیاست خارجی خودمان را بر مبنای آن ها ترسیم کنیم، بلکه با مجموعه ای از بازیگران خرد، متوسط و کلان در فضای بین المللی مواجهیم که در حوزه های مختلف با توجه به مزیت های خود به دنبال کسب حداکثر منافع هستند؛ و تنظیم رفتار ما با هر یک از آنان میتواند بر منافع کشور بسیار تاثیرگذار و تعیین کننده باشد.
همچنین با توجه به اقتصاد درهم تنیده جهانی و تاثیرات آن بر سیاست خارجی کشورهای مختلف عامل اقتصادی را میتوان به عنوان یکی از اصلی ترین مولفه های تاثیرگذار بر فضای بین الملل امروز دانست که کشورها بر اساس اصل کسب حداکثر سود و منافع اقتصادی در این عرصه به کنش گری می پردازند و با یکدیگر تعامل دارند؛ و کشوری که به دلایل بین المللی و یا مشکلات داخلی در انزوای سیاسی و اقتصادی قرار دارد نه تنها در این رقابت جایی ندارد بلکه فرصت های زیادی را در عرصه کسب حداکثر منافع خود از دست می دهد.
این خطای محاسباتی که در دهه های گذشته سیاست خارجی ما را تحت تاثیر قرار داده است به نوعی سردرگمی و رفتار های واکنشی را به ارمغان آورده است که نهایتا میتوان گفت ما برداشت درستی از روابط استراتژیک چه با غرب و و چه با شرق نداریم؛ بلکه روابط ما مقطعی و کوتاه مدت و بیشتر وجه ایدئولوژیک و واکنشی داشته است. به بیانی دیگر نگاه ما نگاه صفر و صدی به روابط بین الملل بوده است، به این معنا که وقتی رابطه مان با غرب به مشکل می خورد به سراغ شرق گرایی می رویم، و زمانی که انتظاراتمان توسط شرق برآورده نمی شود به سمت غرب گرایش پیدا میکنیم.
نگاه ما در سیاست خارجی باید نگاهی اصیل به شرق و غرب باشد یعنی نگاه به شرق، فارغ از روابط با غرب در دستور کار سیاست خارجی ما قرار داشته باشد، و روابط با غرب نیز متعاقبا به همین صورت باشد. ما نباید از کشورهای شرقی انتظار داشته‌باشیم که از این کشورها به عنوان مهره‌ای در مقابل آمریکا استفاده کنیم، این همان خطای محاسباتی است. ما باید فارغ از اینکه چه رابطه‌ای با آمریکا داریم با حفظ منافع ملی و بدون از دست دادن استقلال با شرق کار کنیم و متقابلا فارغ از روابط با روسیه یا چین با کشورهای اروپایی و آمریکا مراودات و تعاملات خود را داشته باشیم؛ چرا که همانطور که بیان شد تمام کشورها در عرصه بین المللی به دنبال کسب حداکثر منافع خود هستند و نگاه های ایدئولوژیک به جای نگاه استراتژیک میتواند آسیب های فراوانی به منافع ملی کشور وارد کند.
برای مثال، ما اگر سیاست خارجی موسوم به «شرق گرایی» را در دستور کار خود قرار می دهیم فارغ از نگاه ایدئولوژیک باید از لحاظ استراتژیک تمام کشورهای شرقی را در نظر بگیریم؛ مثلا هند یا کره جنوبی به عنوان اقتصادهای بزرگ و رو به پیشرفت دنیا یا کشورهای عضو ASEAN به عنوان قدرت های اقتصادی نوظهور جنوب شرق آسیا. اما ما بسیاری از این کشورها را «شرق غربی» می نامیم و به دلیل روابط با آمریکا از ارتباط با آنها صرف نظر می کنیم و شرق را صرفا در چین و روسیه خلاصه کرده ایم؛ این دقیقا مصداق عدم نگاه اصیل به شرق و جایگزینی نگاه ایدئولوژیک به جای نگاه استراتژیک است.
ما با امضای چند تفاهم نامه همکاری و پیمان های منطقه ای مثل شانگهای و بریکس انتظار اتحاد دائمی با کشورهای عضو این گروه ها را داریم؛ در حالی که موفقیت عضویت شانگهای و بریکس منوط به حل مشکل با جهان است و اینها به تنهایی نمیتوانند منافع ما را تامین کند چرا که همانطور که بیان شد دنیای امروز دنیای فرا قطبی است و نظم حاکم نظم شبکه ای و درهم تنیده ای است که نمی توان کشوری را به عنوان یک واحد جدا در نظر گرفت. مثلا تقریبا تمامی کشورهای عضو این پیمان ها عضو FATF هستند و نمی توانند با ما که عضو این گروه نیستیم ارتباط مالی برقرار کنند؛ و یا بسیاری از این کشورها در حال حاضر بیشترین مبادلات اقتصادی خود را با دلار انجام میدهند و ما انتظار داریم با ارزهای جایگزین به تجارت با آنها بپردازیم.
در مورد روسیه و چین نیز این موارد صدق میکند. روسیه در شرایط فعلی به نوعی ناگزیر به روابط با ایران شده است ولی پس از پایان جنگ اوکراین برخلاف تصور و علاقه بعضی از سیاستگذاران ما که معتقدند روابط روسیه با غرب دچار نابودی شده است، روسیه در بلند مدت و حتی در میان مدت قطعا روابط خود با غرب را اصلاح خواهد کرد؛ چرا که در دنیای شبکه ای امروز هم روسیه و هم غرب ناگزیر به تعامل و ارتباط با یکدیگر هستند، کشورهای اروپایی و آمریکا نمی توانند روسیه را به عنوان وسیع ترین کشور و قدرت دوم نظامی جهان با مزیت های مختلف سیاسی، اقتصادی، جغرافیایی و اجتماعی نادیده بگیرند؛ و از آن سو روسیه نیز نمی تواند از منافع ارتباط و تعامل با کشورهای غربی چشم پوشی کند، چرا که انزوا برخلاف منافع ملی و کسب حداکثر سود در عرصه بین الملل است.
بنابراین، روابط ما با روسیه نیز در حال حاضر برخلاف تصور بسیاری از سیاستگذاران یک اتحاد استراتژیک نیست بلکه از جنس روابط واکنشی مقطعی است که پس از مدتی در صورتی که به آن اصالت بخشیده نشود از بین خواهد رفت. از آن سو چین نیز در شرایط فعلی با ما یک اتحاد استراتژیک ندارد؛ گواه این ادعا مواضع رییس جمهور چین و وزیر امور خارجه روسیه در نشست شورای همکاری خلیج فارس به ترتیب در ریاض و مسکو در مورد جزایر سه گانه ایرانی است. چرا که چین نیز بر اساس اصل کسب حداکثر منافع در عرصه بین المللی، هیچ گاه مبادلات چند صد میلیارد دلاری خود با آمریکا به عنوان بزرگترین شریک اقتصادی اش را فدای مبادلات چند میلیارد دلاری با ایران نمیکند؛ چون نه تنها ایران در انزوا برای آن سودی ندارد بلکه میتواند موجب ضرر و اختلال روابطش با آمریکا شود.
زیرا حوزه رقابت چین و آمریکا در حوزه اقتصاد است و علی رغم علاقه ی آمریکا به وارد کردن این رقابت در حوزه سیاسی و امنیتی چین همیشه از ورود به این عرصه خودداری کرده است، چرا که حیطه مزیت چین در این حوزه نیست و ورود به این عرصه که ایران یکی از بزرگترین چالش های آن محسوب می شود بر خلاف منافع ملی چین است، و میتواند پای او را به مناقشات و کشمکش ها در حوزه امنیتی با آمریکا باز کند. به همین دلیل است که امروز چین با عربستان یا امارات روابط بلند مدت استراتژیک برقرار می کند، ولی از برقراری این روابط با ایران خودداری میکند؛ و حتی پیش شرط روابط استراتژیک خود با عربستان را نیز تنش زدایی منطقه ای و عادی سازی روابط با ایران مطرح میکند و خودش نیز به عنوان میانجی ایفای نقش میکند.
با توجه به این تحولات و موقعیت ژئوپلتیک ایران و شباهت آن با سایر کشورهای منطقه خاورمیانه، کنش های بین المللی اخیر کشورهای منطقه نیز میتواند برای ما درس آموز باشد. کشورهای پیشرو این منطقه مثل ترکیه، عربستان، عمان و حتی کشورهای کوچک حاشیه خلیج فارس مثل امارات و قطر دریافته اند که زیست سیاسی و بین المللی پایدار و به نفع منافع ملی در این منطقه، موازنه سازی میان شرق و غرب است؛ موازنه سازی به همان معنای نگاه اصیل به شرق و غرب و برقراری روابط استراتژیک بلند مدت به جای روابط ایدئولوژیک کوتاه مدت.
در حالی که متاسفانه ما عمدتا ادعای برتری از این کشورها را داریم، اما می بینیم که عدم درک درست از محیط بین الملل موجب رفتار ها و تصمیم های خسارت باری شده، که نهایتا به انزوای ایران و از دست رفتن فرصت ها منجر شده است؛ و این در حالی است که این کشورها با وجود مزیت های بسیار کمتر از ما در حوزه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، جغرافیایی ،تاریخی و اجتماعی در بسیاری از عرصه ها پیشرو هستند و ما با خطاهای محاسباتی و رویابافی هایی مثل زمستان سخت اروپا، که از جنس همان خطای محاسباتی رضاشاه در مورد جنگ جهانی دوم و نزدیکی به نازی ها که نهایتا موجب اشغال ایران و سرنگونی خودش شد؛ فرصت سوزی های زیادی برای کسب حداکثر منافع ملی در عرصه بین الملل کرده ایم.
در نهایت راه حل را میتوان در شعار اصلی دستگاه سیاست خارجی کشورمان که چندین دهه قبل سرلوحه کار قرار گرفته است یافت: نه شرقی نه غربی جمهوری اسلامی. متأسفانه این شعار به صورت درست درک نشده است؛ و با تفسیر بعضی به تحریف کشیده است، در حالی که این شعار دقیقا همین نقطه کانونی را بیان میکند که اصالت با منافع ملی است و وابستگی چه به شرق و چه به غرب مذموم است و ما فارغ از شرق گرایی و یا غرب گرایی باید بر اساس منافع ملی خود نگاه استراتژیک و بلند مدت را جایگزین نگاه ایدئولوژیک قرار دهیم و با برقراری موازنه میان تمامی کشورهای جهان برای بار دیگر به کنشگری فعال در عرصه بین المللی تبدیل شویم.
باشد که ایران سرفراز بار دیگر در دنیا سرافرازی کند و ملت ایران بیش از پیش به ایرانی بودن خود فخر فروشند.
