محور مدنظر ایران در پیش نویس بیانیه نشست امروز تهران هم رسیدن به چارچوبی مشترک است که بتواند مبنایی برای ابتکارهای آتی در منطقه باشد. از نقطه نظر جمهوری اسلامی ایران بازیگران منطقه ای باید تصاویری از قفقاز جدید پیش روی خود داشته باشند.
سارا معصومی- « نوبت صلح؛ همکاری و پیشرفت در قفقاز جنوبی» عنوان نشست چند جانبه مشترکی است که وزرای خارجه چهار کشور عضو فرمت موسوم به 3+3 را در نخستین روز آبان ماه 1402 مهمان حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران کرده است.
قالب همکاری 3+3 شامل سه کشور قفقاز جنوبی ارمنستان، گرجستان و آذربایجان به اضافه روسیه، ترکیه و ایران است. یکی از اهداف برجسته این گروه منطقه ای حل مشکلات منطقه بدون دخالت کشورهای فرامنطقه ای و غربی است.
امروز تهران میزبان دومین نشست این سازوکار منطقه ای است. نوزده آذرماه 1400 بود که نخستین دور این نشست در سطح معاونان وزرای خارجه در مسکو برگزار شد. هرچند که این نشست به قالب همکاری 3+3 شهرت دارد اما گرجستان به دلیل اختلاف های مرزی که با فدراسیون روسیه دارد هم در نشست نخست در مسکو و هم در نشست امروز در تهران غایب بوده و خواهد بود.
روز یکشنبه وزارت امور خارجه گرجستان با صدور اعلامیه خبری تاکید کرد که این کشور در نشست فرمت 3+3 که در تهران برگزار می شود شرکت نخواهد کرد. در بخشی از این اعلامیه آمده است: گرجستان در این نشست شرکت نکرده و هرگز در نشست های دیگر این فرمت هم حاضر نخواهدشد. گرجستان از ابتدا به دلیل اشغال آبخازیا و اوستیای جنوبی توسط روسیه در سال 2008 از شرکت در این قالب خودداری کرده است.
روز یکشنبه خبرگزاری «ترند» جمهوری آذربایجان ، نخستین رسانه ای بود که خبر برگزاری دومین دور این نشست در تهران را تایید و اعلام کرد که مسائل قفقاز جنوبی، توسعه همکاری منطقه‌ای (سیاسی، اقتصادی، امنیتی، ترانزیت، انرژی و غیره) و موضوع روز «صلح میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان» از محورهای مورد بحث در این نشست خواهد بود. خبرگزاری اسپوتنیک روسیه هم با تایید حضور روسیه در این نشست اعلام کرد که «سرگئی لاوروف» وزیر خارجه روسیه روز دوشنبه در تهران خواهد بود. در همین زمینه ، وزرای خارجه روسیه و جمهوری آذربایجان روز شنبه درباره برگزاری نشست صلح جمهوری آذربایجان با ارمنستان با حضور کشورهای همسایه از جمله ایران گفت‌وگو کردند. در تماس تلفنی بین سرگئی لاوروف و جیحون بایراموف ، مذاکرات بین باکو و ایروان در قالب ۳+۳ مورد بحث و بررسی قرار گرفت. از جانب ارمنستان نیز چندی پیش نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر این کشور اعلام کرده بود که با برگزاری نشستی در قالب ۳+۳ که با پیشنهاد «الهام علی‌اف» رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان بوده، موافقت کرده است.
تلاش های ایران برای برگزاری این نشست در چند هفته اخیر با توجه به سرعت گرفتن روند تحولات در منطقه قفقاز بیش از پیش شده بود. در جریان سفر مرداد ماه «آرارات میرزویان» وزیر خارجه ارمنستان به تهران، حسین امیرعبداللهیان در نشست خبری مشترک با همتای ارمنستانی ضمن اعلام حمایت مجدد ایران از سازوکار گفت‌وگوهای موسوم به ۳+۳ بین کشورهای منطقه، تاکید کرده بود که تهران آماده برگزاری چنین نشستی است. این موضع گیری وزیر خارجه در گفت و گوی تلفنی او با همتای ارمنی در 25 مهرماه هم تکرار شد و امیر عبداللهیان تاکید کرد که پیام ما در نشست ۳+۳ پیام صلح در قفقاز است. آرارات میرزویان نیز در آن گفت و گو، نشست ۳+ ۳ را یک پتانسیل بزرگ برای گفت‌وگوهای منطقه‌ای دانست.
تلاش های دیپلماتیک ایران برای برگزاری این نشست به موازات گفت و گوهای وزیر خارجه با طرف ارمنستانی، رایزنی با مقام های جمهوری آذربایجان را هم شامل شد. حسین امیرعبداللهیان در 26 مهرماه در حاشیه نشست کمیته اجرایی سازمان همکاری اسلامی با «جیحون بایراموف» دیدار و گفت‌وگو کرد که برگزاری این نشست در تهران یکی از محورهای این گفت و گو بود.
الهام علی‌اف رئیس جمهور آذربایجان نیز در دیدار ۱۴ مهرماه مهرداد بذرپاش وزیر راه و شهرسازی با او در باکو با بیان اینکه این کشور آغازگر همکاری‌های ۳+۳ (ایران، روسیه، ترکیه، جمهوری آذربایجان، گرجستان و ارمنستان) بوده، برگزاری هر چه زودتر نشستی در این فرمت را گامی مثبت معرفی کرد.
مهدی صفری معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه نیز 27 مهرماه با جیحون بایراموف در باکو دیدار کرده و درباره صلح و ثبات دائمی در منطقه قفقاز جنوبی و لزوم نقش آفرینی کشورهای منطقه در قالب ابتکارات منطقه‌ای همچون ۳+۳ و رد دخالت بیگانگان در مسائل این منطقه گفت و گو کرده بود.
روز شنبه نیز سید عباس موسوی، سفیر جمهوری اسلامی ایران در باکو در پیامی در شبکه اجتماعی ایکس درباره این نشست نوشت: « برگزاری نشست وزرای خارجه عضو ابتکار ۳+۳ در تهران گام بلندی در ادامه و تکمیل سیاست همسایگی دولت جمهوری اسلامی ایران است. منطقه گرایی و شکل گیری سازوکارهای منطقه‌ای با اهداف متنوع از ویژگی‌های نظم جهانی در حال ظهور است. پیام این نشست این است که «حضور و دخالت نیروهای فرامنطقه در مسائل قفقاز ممنوع!» است. »
فرمت 3+3 و تلاش مشترک اردوغان و ظریف
طی سه دهه گذشته، ابتکارات مختلفی برای همکاری منطقه‌ای در قفقاز جنوبی پیشنهاد شده است، از جمله «ابتکار صلح‌آمیز قفقاز»، «پیمان ثبات برای قفقاز»، «سکوی ثبات و همکاری قفقاز» و «قفقاز متحد».
با این حال، پس از جنگ دوم قره باغ، آنکارا فرمت جدیدی به نام «سکوی همکاری منطقه‌ای شش کشور» را پیشنهاد کرد که شامل ترکیه، روسیه، آذربایجان، ایران، گرجستان و ارمنستان می‌شد. تقریباً در همان زمان، تهران مدل مشابه «3 + 3» (یعنی سه کشور قفقاز جنوبی، ارمنستان، گرجستان و آذربایجان به اضافه روسیه، ترکیه و ایران) را معرفی کرد که می‌تواند به عنوان یک پلت فرم جدید ادغام منطقه‌ای پس از جنگ عمل کند.
بنابراین می توان گفت که سابقه تشکیل سازوکار موسوم به 3+3 به زمستان 1399 بازمی گردد. در این تاریخ محمد جواد ظریف، وزیر خارجه پیشین ایران به عنوان بخشی از سفر به کشورهای جنوب قفقاز با هدف حمایت از ایجاد یک پلتفرم منطقه‌ای که شامل ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، ایران، روسیه و ترکیه و تشویق همکاری بین دو کشور باشد، به ترکیه سفر کرد. مولود چاووش اوغلو وزیر امور خارجه وقت ترکیه پس از دیدار با همتای ایرانی خود اعلام کرد که ترکیه و ایران سازوکار همکاری در قالب 3+3 برای قفقاز را با آذربایجان، روسیه، ارمنستان و گرجستان پیشنهاد کرده اند.
چاووش اوغلو در نشست خبری مشترک با وزیر خارجه وقت ایران گفت: «ما در حال برنامه ریزی برای همکاری در قفقاز جنوبی در قالب 3+3 با پیشنهاد الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان، با حمایت ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه ، رئیس جمهور ما و دیگر رهبران هستیم.
صلح و ثبات در جنوب قفقاز به نفع همه است و عادی سازی در این منطقه دوباره به نفع کشورهای منطقه خواهد بود. ارمنستان و مردم ارمنستان بیشترین سود را از چنین نشست هایی خواهند برد از این رو انتظار داریم ارمنستان گام های سازنده ای در این راستا بردارد. »
ابتکار تشکیل چنین فرمتی در نوامبر سال 2020 میلادی به دنبال توافق آتش بس که به هفته ها درگیری بین ارمنستان و آذربایجان بر سر منطقه جدایی طلب قره باغ کوهستانی پایان داد، مطرح و توسط طرفین پیگیری شده بود.
فرصت طلایی پیش روی ایران در منطقه قفقاز
تهران امروز در حالی میزبان دومین دور این نشست البته در سطح عالی وزرای خارجه پنج کشور است که در سالهای اخیر اجلاس منطقه ای درباره تحولات قفقاز با این سطح برگزار نشده بود. وزرای خارجه پنج کشور در شرایط خاص منطقه ای و فرامنطقه ای دور هم جمع می شوند.
از یک سو با آخرین عملیات نظامی آذربایجان در منطقه قره باغ در اواخر شهریورماه شاهد اعاده حاکمیت باکو بر این منطقه بودیم. از سوی دیگر تداوم جنگ در اوکراین ، بر ظرفیت و توجه روسیه به منطقه قفقاز تاثیرگذار بوده و همزمان جنگ در غزه از ابعاد منطقه ای فراتر رفته و توجه بازیگران مطرح بین المللی را از تحولات در جریان در قفقاز دور کرده است. مجموع این تحولات در کنار اختلاف هایی که میان روسیه و ارمنستان ، ترکیه و ارمنستان و البته روسیه و گرجستان وجود دارد فضا را برای کنشگری فعال ایران مهیا کرده است. به زبان ساده می توان گفت که نشست امروز 3+3 در تهران فرصتی برای افزایش سطح کنشگری ایران در تحولات قفقاز از دو جانبه به چند جانبه و منطقه ای است.
تا پیش از این فضای چندانی به ایران برای نقش آفرینی و کنشگری فعال تر در تحولات قفقاز داده نشده بود. هم برخی بازیگران منطقه ای مانند روسیه تمایل چندانی به نقش آفرینی ایران نداشتند و هم وجود فرمت هایی مانند گروه مینسک ( این گروه در سال ۱۹۹۲ توسط کنفرانس امنیت و همکاری در اروپا برای تشویق حل و فصل صلح آمیز اختلاف ارمنستان و جمهوری آذربایجان بر سر منطقه قره باغ تشکیل شد.) مسیر پیش روی ایران را ناهموار کرده بود.
در میان بازیگران منطقه ای روسیه تلاش می کرد نزدیکی ایران به کشورهای منطقه قفقاز را محدود و کنترل شده نگاه دارد. در حال حاضر اعاده حاکمیت باکو بر منطقه قره باغ ، گلایه های ارمنستان از روسیه و سیاست چرخش به سمت غرب نخست وزیر این کشور و البته بیم مسکو از افزایش نقش آفرینی کشورهای غربی در ایروان در میانه جنگ روسیه با اوکراین می تواند بر نگاه صفر و صدی روسیه به نقش ایران در منطقه قفقاز تاثیر گذاشته و آن را تعدیل کند. از سوی دیگر جمهوری آذربایجان هم علیرغم پیروزی نظامی و اعاده حاکمیت بر قره باغ نگران تغییر راهبرد سیاست خارجی ارمنستان و نزدیکی ایروان به غرب است. در جریان عملیات نظامی اخیر باکو در قره باغ که به خروج جمعیت ارمنی این منطقه و کوچ آنها به ارمنستان منتهی شد برخی کشورهای غربی حتی تا حمایت از تحریم علیه جمهوری آذربایجان هم پیش رفته بودند. همین میزان نگرانی اما از جنس متفاوت در طرف ارمنستان هم وجود دارد. ایروان که شاهد همکاری نظامی ترکیه با جمهوری آذربایجان است از تداوم اقدام های نظامی باکو در تحت فشار قرار دادن ارمنستان به پشتوانه ترکیه بیمناک است.
تلاش ایران برای جایگزینی سیاست امنیتی محور با نگاه توسعه محور
محورهای سیاست جمهوری اسلامی ایران در نشست 3+3 چیست ؟ ایران در این منطقه با افزایش وزن ژئوپلیتیک جمهوری آذربایجان ، همگرایی بیشتر باکو ، مسکو و آنکارا ، نیاز روز افزون روسیه به ترکیه در شرایط جنگ اوکراین، رویکرد گرایش به غرب پاشینیان ، چشم طمع باکو و آنکارا به مرز مشترک میان ایران و ارمنستان و تلاش های گرجستان برای دور نگهداشتن ایران از مسیرهای ترانزیت در کنار حضور پررنگ تر اسرائیل در جمهوری آذربایجان روبه رو است.
در چنین بستر پرحادثه ای، سیاست جمهوری اسلامی ایران باید از مرحله آزمون و خطا عبور کرده و به سرفصل های اجرایی ثابت با هدف تامین منافع ملی و خنثی سازی تهدیدهای امنیتی و ارضی برسد.
در حال حاضر با اعاده حاکمیت جمهوری آذربایجان بر قره باغ مسئله اشغال این منطقه و سیاست ایران مبنی بر تاکید بر حفظ تمامیت ارضی کشورها از سرفصل موضع گیری هایی که می توانست بر رابطه تهران و ایروان تاثیر بگذارد خارج شده است. لذا دست ایران برای سیاست خارجی متوازن در قبال دو همسایه بازتر شده و فضای رابطه دو جانبه تهران با هردو طرف بهتر از قبل شده است. باکو و ایروان در صحنه جدید هر دو به ظرفیتهای سلبی و ایجابی ایران در این منطقه آگاهی پیدا کرده اند. جمهوری اسلامی ایران در چندماه اخیر مجموعه ای از همکاری های اقتصادی و امنیتی را در کنار رایزنی های سیاسی به طور همزمان با باکو و ایروان پیش برده که همگی در قالب تلاش برای رسیدن به قالب همکاری های آینده محور در منطقه است.
برهمین اساس محور مدنظر ایران در پیش نویس بیانیه نشست امروز تهران هم رسیدن به چارچوبی مشترک است که بتواند مبنایی برای ابتکارهای آتی در منطقه باشد. از نقطه نظر جمهوری اسلامی ایران بازیگران منطقه ای باید تصاویری از قفقاز جدید پیش روی خود داشته باشند. در این تصویر که البته امروز و در این مرحله صرفا می توان آن را تصویری ایده آل خواند منطقه قفقاز با عبور از فضای نظامی گری و جنگ باید به سمت همکاری و مشارکت منافع محور برود.
می توان گفت که فاصله گرفتن از سیاست منطقه ای امنیتی نگر و حرکت به سمت سیاست توسعه محور، مبنای تحرکات جمهوری اسلامی ایران در منطقه قفقاز است که البته تعدد بازیگران در کنار تنوع منافع آنها، این سیاست را در میدان با چالش هایی برای عملیاتی شدن روبرو خواهد کرد. باید دید که آیا اراده ای که مقام های ارشد روسیه، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان را در چنین شرایط منطقه ای و بین المللی به تهران کشانده تا پشت یک میز از صلح سخن بگویند عزمی برای حل و فصل مسائل قفقاز با تکیه بر قدرت بازیگران منطقه ای و کاستن از نقش آفرینی بازیگران غیرمنطقه ای در این پرونده دارد یا خیر؟
