در نشست «فرمت مسکو» چه گذشت؟/ ناامیدی محسوس از طالبان/ خبری از به رسمیت شناختن طالبان نیست

پایگاه خبری جماران، سارا معصومی: با شهروندان افغانستان در پاکستان بدرفتاری شده و گروه گروه به کشور بازگردانده می شوند، اوضاع آنها که راهی جمهوری اسلامی ایران شدند هم این روزها تعریف چندانی ندارد و افزایش حضور افغان ها در شهرهای مختلف ایران موجی از واکنش های منفی و مطالبه برای ساماندهی مهاجران را به راه انداخته است.

 احمد مسعود، رهبر جبهه مقاومت ملی افغانستان در پاریس می گوید که تنها راه برگزاری انتخابات آزاد در افغانستان است که البته طالبان به آن تن نخواهد داد، هیات های اعزامی از کشورهای همسایه افغانستان و برخی کشورهای منطقه ای درگیر در این پرونده با اضافه کردن بیانیه ای سیاسی به مجموع بیانیه های منتشر شده درباره وضعیت افغانستان از قازان مرکز جمهوری تاتارستان روسیه به پایتخت های خود بازگشته اند، در نیویورک نشست جدیدی درباره بررسی وضعیت در افغانستان برگزار می شود که بیانیه پایانی آن همزمان طالبان را مورد نقد و تفقد قرار داده است.

در افغانستان اما، زنان همچنان در چهاردیواری خانه محبوس و کودکان از فقر مفرط رنج می برند. هیچکدام از این تحولات تأثیری در تداوم حکومت طالبان بر افغانستان ندارد.

آیا جهان افغانستان را فراموش کرده است؟ روسیه هرچند میزبانی از پنجمین نشست فرمت مسکو را بر عهده داشت، اما عملا درگیر جنگ اوکراین است. دولت جو بایدن در ایالات متحده هر ازچندگاهی باید به انتقادها درباره نحوه خروج از افغانستان پاسخ بدهد، اما در میدان عمل آنها نیز وارد سال رقابت های انتخاباتی شده و ترجیح می دهند پرونده افغانستان را چندان به افکار عمومی یادآوری نکنند. مهم ترین شاهد این رویکرد کاخ سفید هم عدم اشاره جو بایدن به مسأله افغانستان در سخنرانی سالانه مجمع عمومی سازمان ملل متحد بود.

در میان کشورهای منطقه، چین فاصله خود را با تحولات داخلی در افغانستان حفظ کرده و همزمان که مراحل عادی سازی روابط دیپلماتیک با طالبان را پشت سر می گذارد، به سرمایه گذاری در این کشور در غیاب حضور شرکت های غربی و تأمین نسبی امنیت فکر می کند. پاکستان به هر جان کندنی تلاش می کند میزان آسیب پذیری سیاسی – امنیتی و اقتصادی از تحولات در کشور  همسایه را مدیریت کند که البته چندان هم موفق نیست.

جمهوری اسلامی ایران همزمان با اصرار بر ضرورت تشکیل دولت فراگیر در افغانستان به تعامل های سیاسی و اقتصادی با طالب ادامه می دهد و همین سیاست به سوژه نقدهای تند و تیزی نسبت به رویکرد تهران تبدیل شده است.

 در پنجمین نشست فرمت مسکو که وزیر خارجه دولت طالبان نیز در آن حضور داشت، چه گذشت و آیا تاثیری بر اوضاع جاری در افغانستان دارد؟

«فرمت مسکو» چیست ؟

«فرمت مسکو» عنوان دیپلماتیک مجموعه نشست‌هایی است که از سال ۲۰۱۷ (۱۳۹۶) از سوی روسیه و به منظور سامان‌بخشی به شرایط داخلی افغانستان برگزار می‌شود. در این سازوکار تعریف شده، کشورهای همسایه افغانستان مانند ایران و پاکستان، چین و هند، قزاقستان، تاجیکستان، قرقیزستان، ازبکستان و ترکمنستان و نیز حضور نمایندگانی از افغانستان پاییز هر سال در روسیه، مهمترین چالش‌های پیش روی افغانستان را بررسی می کنند.

در نخستین دور نشست فرمت مسکو در سال ۲۰۱۷ برخی از شخصیت‌ها و رهبران حزب‌های سیاسی افغانستان و نیز نمایندگانی از طالبان حضور داشتند، ولی نمایندگان حکومت وقت افغانستان در آن شرکت نداشتند. دور دوم نشست مسکو در ماه مه ۲۰۱۹ برگزار شد و این بار، نمایندگان نظام جمهوری افغانستان نیز در آن حضور داشتند و با طالبان گفت‌وگو کردند.

این نشست ها از سال ۲۰۲۰ و همزمان با خروج نیروهای خارجی از افغانستان جدی‌تر شد و در دور سوم که چند ماه پس از روی کار آمدن طالبان برگزار شد، نمایندگان این گروه هم در گفت‌وگوهای صلح شرکت کردند. آمریکا به‌رغم دعوت روسیه به دلیل حضور نمایندگان طالبان، در این نشست‌ها حضور پیدا نکرد. مسکو اما در چهارمین دوره نشست فرمت مسکو که نوامبر ۲۰۲۲، برگزار شد، نمایندگان طالبان را به دلیل تن ندادن به زمینه‌های تشکیل دولت فراگیر ملی به این نشست دعوت نکرد.

پنجمین نشست فرمت مسکو، هفت مهرماه برابر با ۲۹ سپتامبر در شهر قازان، پایتخت جمهوری خودمختار تاتارستان روسیه برگزار شد. علاوه بر نمایندگان ویژه کشورهای روسیه، ایران، چین، هند، پاکستان و کشورهای حوزه قفقاز، نمایندگان کشورهای امارات متحده عربی، قطر، عربستان سعودی، ترکیه، قرقیزستان، قزاقستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان نیز در این دور از نشست فرمت مسکو حضور داشتند.

«بررسی شرایط کنونی افغانستان پس از روی کار آمدن طالبان»، «تلاش برای ایجاد آشتی و دولت ملی فراگیر در این کشور»، «تثبیت و تضمین امنیت منطقه» و «بازسازی افغانستان»؛ محورهایی است که روسیه به عنوان هدف از برگزاری دور پنجم نشست های فرمت مسکو اعلام کرد.

شاید یکی از نکته های پنجمین دور از نشست فرمت مسکو ، دعوت از نماینده طالبان برای حضور در این جلسه بود. البته ضمیر کابلوف، نماینده ویژه ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه در امور افغانستان به منظور مقابله با شائبه به رسمیت شناخته شدن طالبان از سوی مسکو پیش از برگزاری این نشست تاکید کرد که هیچ بحثی در مورد حذف نام طالبان از لیست گروه‌های تروریستی و ممنوعه در روسیه وجود ندارد و مهم ترین موضوع تأکید بر تشکیل دولت فراگیر در افغانستان خواهد بود.

در حالی که امیر خان متقی سرپرست وزارت خارجه طالبان برای شرکت در این نشست به روسیه رفته بود، وزارت خارجه کشور میزبان به صراحت اعلام کرد که قرار نیست دیدار دو جانبه ای میان او و سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه صورت بگیرد.

بیانیه فرمت مسکو چه بود؟

بیانیه پایانی پنجمین دور از نشست فرمت مسکو با لحن بسیار صریح تری از همیشه مطالبه های کشورهای شرکت کننده از طالبان را مطرح کرد. اقدامی که واکنش وزیر خارجه دولت طالبان را هم به دنبال داشت. این بیانیه به چند بخش تقسیم شده که ترجمه آن به نقل از اسپوتنیک به شرح زیر است:

• تأکید بر مبارزه جدی تر با گروه های تروریستی

طرفین با نگرانی به وضعیت دشوار امنیتی در افغانستان به دلیل تشدید فعالیت گروه های تروریستی، در درجه اول داعش اشاره کردند. ما از تلاش های قابل توجه مقامات فعلی افغانستان برای مبارزه با داعش قدردانی کردیم و از آنها خواستیم تا اقدامات مشابهی را علیه همه گروه های تروریستی انجام دهند. ما از مقامات فعلی افغانستان خواستیم تا اقدامات مؤثری را برای انهدام، از بین بردن و جلوگیری از استقرار انواع گروه های تروریستی مستقر در افغانستان و جلوگیری از ظهور کانون تروریسم و ​​بی ثباتی در کشورهای همسایه منطقه در کشور اتخاذ کنند.

• طالبان برای مبارزه با مواد مخدر با کشورهای همسایه همکاری کند

در این نشست گزارش هایی مبنی بر کاهش کشت خشخاش در افغانستان به دلیل گام های موفقیت آمیز مقامات فعلی افغانستان را متذکر شدیم. آنها بر اهمیت تداوم اجرای سیاست واقعی و موثر مبارزه با مواد مخدر خود به ویژه در مبارزه با تولید مواد مخدر صنعتی که بر اساس داده های موجود با رشد جدی و خطرناکی همراه است، تاکید کردند. ما از مقامات فعلی افغانستان خواستیم تا همکاری خود را با کشورهای منطقه در مبارزه با تهدیدات تروریسم و ​​قاچاق مواد مخدر از خاک افغانستان افزایش دهند. اکثر کشورهای شرکت کننده بر مخالفت خود با حمایت خارجی از تروریسم در افغانستان تاکید کردند.

• هیچ پیشرفتی در تشکیل حکومت فراگیر حاصل نشده است

با تأسف خاطرنشان می شود که هیچ پیشرفتی در تشکیل یک دولت واقعاً فراگیر در افغانستان صورت نگرفته است که منعکس کننده منافع همه گروه های قومی-سیاسی در این کشور باشد. علیرغم انتصاب نمایندگان فردی از ملیت های مختلف افغان در اداره کابل، احزاب تاکید کردند که تکثر سیاسی در آن قابل مشاهده نیست. مجدداً از مقامات کنونی خواسته می شود که برای تکمیل روند صلح و ایجاد یک دولت متوازن، فراگیر، همه شمول و پاسخگو در کشور، گفتگوی عملی و نتیجه محور با نمایندگان گروه های قومی-سیاسی بدیل برقرار کنند.

• طالبان مراتب بازگشت مهاجران را فراهم سازد

ما از مقامات کنونی افغانستان خواستیم تا شرایط لازم را برای بهبود سطح زندگی مردم افغانستان، جلوگیری از مهاجرت بیشتر و بازگشت مهاجران ایجاد کنند.

• انتقاد از تداوم ممنوعیت تحصیل و کار زنان

اشتراک کنندگان خواستار احترام به حقوق اساسی و آزادی های مردم در افغانستان از جمله حقوق برابر برای کار، تحصیل و عدالت بدون در نظر گرفتن جنسیت، قومیت و مذهب شدند. ما بر نگرانی ها در مورد ممنوعیت کار برای زنان و تحصیل برای دختران تمرکز کردیم. از مقامات کنونی افغانستان خواست تا آموزش مدرن را مطابق با معیارهای بین المللی در مکاتب ترویج کنند.

• غرب در افغانستان مسئولیت شناس باشد

اکثر کشورهای عضو فرمت مسکو تلاش های دبیرکل سازمان ملل متحد برای هماهنگی اقدامات شرکای بین المللی و منطقه ای در افغانستان را در نشست نمایندگان ویژه در دوحه در ماه می 2023 ذکر کردند و معتقدند که همکاری با بازیگران فرامنطقه ای امکان پذیر است. ائتلاف غربی به رهبری امریکا که فعالیت‌های 20 ساله آن به بحران کنونی افغانستان منجر شد، مسئولیت خود را در قبال بازسازی این کشور پس از جنگ به رسمیت می‌شناسد و می‌پذیرد و فوراً دارایی‌های افغانستان را رفع انسداد و تحریم‌های یکجانبه را رفع کند.

موارد دیگری که در بیانیه پایانی ذکر شده اند قرار ذیل است:

• طرفین، از ایجاد افغانستان به عنوان یک کشور مستقل، متحد و صلح آمیز حمایت کردند. آنها به غیرقابل قبول بودن استقرار تاسیسات زیربنایی نظامی کشورهای ثالث در افغانستان و کشورهای همسایه به هر بهانه ای اشاره کردند.
• آنها ضمن ارزیابی مثبت چشم انداز توسعه پروژه های اقتصادی منطقه ای با مشارکت افغانستان، بر ضرورت تقویت روابط اقتصادی دوجانبه و چندجانبه تاکید کردند.
• طرفین مخالفت خود را با تلاش برای سیاسی کردن کمک‌های بشر دوستانه تائید کردند و بر اهمیت ادامه کمک‌های بشردوستانه به افغانستان اشاره کردند.
• ما برای گسترش همکاری با مقامات فعلی افغانستان در زمینه های فرهنگی، ورزشی و آموزشی ابراز علاقه کردیم.
• طرفین به پیشنهاد ایران برای تقویت همکاری های منطقه ای در مورد افغانستان از طریق ایجاد یک گروه تماس منطقه ای برای گفت و گو در مورد موضوعات مورد علاقه اشاره کردند.

در میان کشورهای حاضر در فرمت مسکو، تاجیکستان به دلیل مخالفت با برخی از مفاد بیانیه نشست فرمت مسکو، این بیانیه را امضاء نکرد. مقام های روس با تایید این خبر از بیان جزئیات این مخالفت سرباز زدند.

امیر خان متقی، وزیر خارجه طالبان که در نشست فرمت مسکو حضور داشت، در واکنش به مهم ترین بخش بیانیه پایانی که انتقاد از طالبان در عدم تشکیل دولت فراگیر است، گفت که هیچ «نسخه خارجی به نام اصطلاح تعریف ناشده حکومت همه‌شمول(فراگیر)» نمی‌تواند بحران افغانستان را حل کند. او از کشورهای منطقه خواست که به جای ارائه نسخه‌های خود برای حکومتداری در افغانستان، با حکومت طالبان همکاری کنند.

پیام های بیانیه نهایی فرمت مسکو

از بیانیه پایانی پنجمین نشست فرمت مسکو چه برداشت هایی می توان داشت؟ بسیاری از رسانه ها در تحلیل این نشست به صراحت لهجه بیانیه اشاره و تاکید کردند که اعضای اصلی و دعوت شده به فرمت مسکو با صراحت بیشتر از نشست‌های پیشین خواست‌های خود را از حکومت طالبان مطرح کرده اند. چند برداشت از بیانیه پایانی :

1. پنجمین نشست فرمت مسکو در حالی برگزار شد که دو سال پس از حضور طالبان در ارگ ریاست جمهوری و در حالی که هنوز هیچ کشوری آنها را به رسمیت نشناخته، سفیر جدید چین با تشریفات مرسوم میان دو کشوری که رابطه عادی دیپلماتیک دارند در ارگ ریاست جمهوری مورد استقبال مقام های طالبان قرار گرفت. در چنین فضایی تصور بر این بود که موضوع شناسایی طالبان در جلسات فرمت مسکو به شکل جدی تری مورد بحث و بررسی قرار بگیرد، اما متن بیانیه در این باره کاملا سکوت کرده و حتی به صراحت از عدم پیشرفت در تشکیل دولت فراگیر انتقاد هم کرده است. در این بیانیه حتی ترفند طالبان برای فراگیر نشان دادن دولت هم مورد اشاره قرار گرفته و آمده است که علیرغم انتصاب نمایندگان فردی از ملیت های مختلف افغان در اداره کابل، تکثر سیاسی در آن قابل مشاهده نیست. بنابراین، پنجمین نشست فرمت مسکو هم بر همان سیاق گذشته بر ضرورت تشکیل دولت فراگیر تاکید کرد.
2. بیانیه پایانی با اشاره به ضرورت مبارزه با تروریسم در افغانستان آغاز می شود. گروه شبه نظامی طالبان به شدت بر اشاره به حضور داعش و سایر گروه های تروریستی در افغانستان حساس است. در بیانیه نهایی هرچند که از مبارزه با داعش توسط طالبان قدردانی شده، اما به صراحت بر موضوع حضور داعش و دیگر گروه های تروریستی در افغانستان و ضرورت مبارزه جدی تر با آن تاکید کرده است. نحوه پردازش به این موضوع در بیانیه نهایی نشان می دهد که این مسأله امنیتی از اهمیت به سزایی برای کشورهای همسایه و منطقه که از ناامنی در افغانستان متضرر می شوند، برخوردار است و حتی می توان گفت که در آینده یکی از پیش شرط های هرگونه به رسمیت شناختن طالبان از سوی این کشورها خواهد بود. مسأله تروریسم در افغانستان زنگ های خطر را در سطح بین المللی هم به صدا درآورده است. ولادیمیر ورونکوف، دبیرکل مبارزه با تروریسم سازمان ملل، در نشست اخیر  شورای امنیت درباره افغانستان به هفدهمین گزارش دبیرکل سازمان ملل در مورد تروریسم اشاره کرد و گفت که وضعیت در افغانستان «به‌شدت پیچیده‌تر می‌شود». او گفت که بیش از ۲۰ گروه تروریستی مختلف در داخل افغانستان مستقرند و ترس از افتادن اسلحه و مهمات به دست تروریست‌ها در حال حاضر به یک واقعیت تبدیل شده است.
   این مقام سازمان ملل همچنین گفت که قابلیت‌های عملیاتی داعش در داخل افغانستان افزایش یافته و «از سوی دیگر، اقدام‌های سرکوبگرانه طالبان علیه جامعه، فقدان توسعه پایدار و وضعیت وخیم انسانی در افغانستان چالش‌های مهمی برای منطقه به وجود آورده است».
   در همین حال، لیندا توماس گرینفیلد، سفیر آمریکا در سازمان ملل، نیز درباره حضور گروه‌های تروریستی در افغانستان ابراز نگرانی کرد و گفت: «افغانستان باید پناهگاه امن را از گروه‌های تروریستی از جمله القاعده و داعش خراسان دریغ کند.» او تاکید کرد که در شرایط جاری، برای مقابله با تروریسم و افراطیت خشونت‌آمیز نیاز به خدمات امنیتی گسترده و نیز قوای اجرایی و قضایی توانمند در افغانستان به‌شدت محسوس است. 
3.  در حالی که پاکستان، ایران و ترکیه مهمترین کشورهایی هستند که از سیل مهاجران به داخل افغانستان به ستوه آمده اند، در بیانیه پایانی طالبان برای در نظر گرفتن تمهیداتی که روند مهاجرت از افغانستان کند شده و مهاجران هم به این کشور بازگردند، تحت فشار قرار گرفتند.
4. شاید پنهان ترین نکته در بیانیه نهایی نشست فرمت مسکو، مربوط به سیستم آموزشی در افغانستان تحت سیطره طالبان بود. در این بیانیه برای چندمین بار بر ضرورت لغو ممنوعیت کار و تحصیل زنان و دختران تاکید شده، اما در حالی که طالبان سیاست گسترش و ترویج مدارس جهادی را دنبال می کند، در این بیانیه از دولت سرپرستی طالبان خواسته شده که سیستم آموزشی و تحصیل را منطبق بر سیستم عرفی و طبق قواعد بین المللی پیش ببرد.
5. شاید تنها رویکرد مثبت به طالبان در این بیانیه بحث همکاری های اقتصادی است که درخواست شده کشورهای متفاوت در راستای بهبود شرایط زندگی مردم با سرپرستی طالبان همکاری اقتصادی کنند.

در بخش هایی از این بیانیه هم از ایده جمهوری اسلامی ایران برای تشکیل گروه تماس پیرامون مسائل افغانستان استقبال شده است. هرچند که هنوز این پیشنهاد وارد مراحل عملیاتی نشده، اما شنیده های جماران حاکی از آن است که احتمالا چهار کشور ایران، پاکستان، روسیه و چین اعضای اصلی این گروه باشند.

به طور کلی می توان گفت که بندهای بیانیه نهایی پنجمین نشست فرمت مسکو نشان از نارضایتی عمیق کشورهای همسایه و منطقه از روند جاری در افغانستان دارد. هرچند که تعامل های  منطقه ای و فرامنطقه ای با طالبان آغاز شده و ادامه دارد، اما عدم توجه طالبان به نارضایتی های عمومی در داخل افغانستان و ادامه سیاست سرکوب دختران و زنان و مخالفان راه به رسمیت شناخته شدن این گروه توسط سایر کشورها را مسدود کرده است.

در حالی که متن بیانیه نهایی فرمت مسکو شامل تذکرهای جدی به طالبان بود، اما برخی رسانه ها این نشست را هم در مجموعه نشست های بی حاصلی ارزیابی کردند که نه می تواند به گره گشایی از وضعیت عامه مردم به خصوص زنان و کودکان و اقلیت ها در افغانستان منتهی شود و نه اهرم فشاری برای وادار کردن طالبان به تن دادن به خواسته های مشروع بین المللی تعریف می کند.