در قفقاز جنوبی، توافقنامه رسمی برای حضور ناتو در حال آماده شدن است، جبهه ضد روسیه در قزاقستان به احتمال زیاد تشدید خواهد شد، نفوذ ترکیه به طور منطقی افزایش خواهد یافت و بدین ترتیب پروژه‌های زیرساختی مختلف «دور زدن روسیه» بدون شک در حال پیگیری است.
کاظم محمدی، کارشناس مسائل منطقه در یادداشتی برای جماران نوشت:
در قفقاز جنوبی، توافقنامه رسمی برای حضور ناتو در حال آماده شدن است. جبهه ضد روسیه در قزاقستان به احتمال زیاد تشدید خواهد شد، نفوذ ترکیه به طور منطقی افزایش خواهد یافت و بدین ترتیب پروژه‌های زیرساختی مختلف «دور زدن روسیه» بدون شک در حال پیگیری است و مهم‌ترین چیزی که در بحبوحه این تحولات در قفقاز جنوبی می تواند اتفاق بیفتد، تخریب نفوذ روسیه، با جایگزینی سریع آن با مثلث نفوذ آمریکایی-اروپایی-ترکیه است. در پایان ده روز اول سپتامبر 2023، گزارش هایی مبنی بر تمرکز نیروهای آذربایجان در مرز با ارمنستان در فضای رسانه ای منتشر شد. این اخبار در خصوص افزایش تعداد نیرو و تجهیزات و همچنین خودروهای جنگی با علائم گروه‌های تاکتیکی مختلف منتشر شده‌اند.
به گزارش موسسه استراتژی های سیاسی و اقتصادی بین المللی (RUSSTRAT)، این روند به ویژه پس از برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری در قره‌باغ کوهستانی تشدید شد؛ ساموئل شاهرامانیان که قبلاً به عنوان وزیر دولت منطقه آرتساخ فعالیت می کرد، در این انتخابات بعنوان رییس جمهور قره‌باغ انتخاب شد. وزارت خارجه آذربایجان انتخابات ریاست جمهوری در قره باغ کوهستانی را «نقض فاحش قانون اساسی، قوانین جمهوری آذربایجان، هنجارها و اصول حقوق بین الملل» خواند.
پاشینیان نخست وزیر ارمنستان در ماه مه، آمادگی خود را برای به رسمیت شناختن حاکمیت آذربایجان بر قره باغ کوهستانی، مشروط به تضمین امنیت مردم ارمنی اعلام کرد.
در اوایل ماه سپتامبر، وزارت خارجه آذربایجان، طرف ارمنی را به «تشدید تحریکات نظامی» در امتداد مرزهای تقسیم نشده دو کشور و در قلمرو قره باغ کوهستانی متهم کرد. آن‌ها همچنین گفتند که ارمنستان علاقه ای به یافتن راه حلی بر سر میز مذاکره ندارد. وضعیت اطراف کریدور لاچین (تنها جاده ارتباط دهنده ارمنستان و قره باغ کوهستانی) همچنان یک چالش حاد به شمار می رود و ایروان، باکو را به ممانعت از بازگشایی این کریدور متهم می کند. الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان بارها این موضوع را رد کرده و گفته است که این مسیر برای اهداف بشردوستانه به روی شهروندان و تردد باز است. پاشینیان همچنین اعلام نمود که طبق توافقات منعقد شده در مسکو در نوامبر 2020، نیروهای حافظ صلح روسی باید کریدور لاچین را کنترل کنند، اما در واقع ظاهراً این اتفاق نمی افتد. بنابراین، مشکل قره باغ کوهستانی دوباره به مرحله یک بحران حاد رسیده است.
طی دو سال گذشته، نیکول پاشینیان تلاش های زیادی برای از بین بردن روابط سنتی ارمنستان با روسیه انجام داده است. این فرآیند تا سپتامبر 2023 به حداکثر سرعت خود رسید و از جانب ارمنستان طی هفته های گذشته یک سلسله اقداماتی انجام پذیرفت. در اول سپتامبر، دولت ارمنستان پیش نویس تصویب اساسنامه رم را به پارلمان ارسال کرد که به معنای پیوستن به صلاحیت دادگاه کیفری بین المللی است که قبلاً «حکم بازداشت» ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه را صادر کرده بود.
در 3 سپتامبر، پاشینیان در مصاحبه ای با نشریه ایتالیایی La Repubblica گفت که تمرکز صرف بر روسیه، یک اشتباه استراتژیک در مسائل امنیتی است و همچنین روسیه «نمی تواند یا نمی خواهد» کریدور لاچین را کنترل کند. پاشینیان گفت که ارمنستان 99.9 درصد به تسلیحات و مهمات روسیه وابسته است و این باید تغییر کند، زیرا ظاهراً روسیه ممکن است در شرایطی قرار گیرد که خودش سلاح کافی نداشته باشد. پس از این اظهارات، ارمنستان گام های عملی خود را نیز در راستای دوری از روسیه آغاز نمود و در 5 سپتامبر، نماینده دائم خود را از سازمان پیمان امنیت جمعی فراخواند و در 6 سپتامبر، وزارت دفاع ارمنستان مشارکت خود را در رزمایش های مشترک با ایالات متحده تایید کرد؛ علی‌رغم اینکه ارمنستان قبلا از شرکت در رزمایش های کشورهای عضو سازمان پیمان امنیت جمعی امتناع کرده بود.
در 6 سپتامبر، آنا هاکوبیان همسر پاشینیان در مهمانی «اجلاس بانوان اول» در کیف شرکت نمود؛ مراسمی که در آن آنتونی بلینکن وزیر امور خارجه آمریکا شخصا حضور داشت و همسر پاشینیان کمک‌های بشردوستانه را برای کی‌یف، که در حال جنگ با روسیه است، پیشکش نمود. در همان روز، رئیس مجلس ارمنستان در واکنش به اظهارنظر ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه، علناً به خود اجازه اظهارات توهین آمیز خطاب به مدیر بخش اطلاعات و مطبوعات وزارت امور خارجه روسیه را داد.
در همان زمان، در گوریس ارمنستان، سرویس‌های ویژه ارمنستان اقدامی تحریک‌آمیز علیه روزنامه‌نگاران طرفدار روسیه ترتیب دادند. این رسوایی باعث شد که سفیر ارمنستان به وزارت خارجه روسیه احضار و به این اقدام ارمنستان اعتراض شود.
به صورت همزمان در دیگر نقاط جهان نیز موضع گیری‌هایی در خصوص درگیری های آذربایجان و ارمنستان اتخاذ شد. در این میان واشنگتن و بروکسل نیز آشکارا درگیر اتفاقاتی شدند که در حال رخ دادن بود. جوزپ بورل، نماینده امور خارجه اتحادیه اروپا روز شنبه گفت که به جیحون بایراموف وزیر امور خارجه آذربایجان در مورد لزوم رفع انسداد کریدور لاچین برای اهداف بشردوستانه پیام فرستاده است. در همان روز، اولاف شولتز، صدراعظم آلمان با نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان گفت‌وگوی تلفنی داشت و طی آن، « نگرانی عمیق خود را در مورد افزایش تنش‌ها در هفته‌های اخیر» در مرز ارمنستان و آذربایجان، به‌ویژه جابجایی نیروها به آنجا ابراز کرد.
به گزارش سرویس مطبوعاتی کابینه ارمنستان، در 9 سپتامبر، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده، طی گفتگوی تلفنی با نیکول پاشینیان، قول داد برای حل مشکلات ارمنستان و آذربایجان از طریق گفت‌وگو تلاش نماید. ماکرون رئیس جمهور فرانسه و ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران نیز وعده های مشابهی دادند. به صورت تصادفی و یا برنامه ریزی شده، در همان زمان ایران نیروهای نظامی خود را به شمال کشور در نزدیکی مرزهای ارمنستان و آذربایجان منتقل نمود.
در ایالات متحده، جنبش «دیپلماسی عمومی» آغاز شد. به این ترتیب، کیم کارداشیان، شخصیت رسانه ای بسیار محبوب ارمنی الاصل، رئیس جمهور جو بایدن را به «نجات ارمنستان» فرا خواند.
تجزیه و تحلیل رویدادهای اخیر این امکان را فراهم می سازد که دو گزینه را برای وضعیت موجود در دو دوره «کوتاه و میان مدت» پیش بینی کنیم. هر دو پیش‌بینی ممکن است عناصر یک استراتژی واحد باشند. گزینه «کوتاه مدت» بدین گونه است که با پیشرفت سریع وقایع، آذربایجان به زور کنترل آرتساخ را به دست می گیرد و این چشم انداز کاملاً واقع بینانه است، زیرا ارتش ارمنستان قبلاً در جریان جنگ دوم قره باغ (سپتامبر تا نوامبر 2020) شکست خورده است و اکنون به دلیل اینکه رهبری این جمهوری نمی‌خواهد با آذربایجان مقابله کند، ارتش ارمنستان انگیزه و روحیه لازم برای جنگ را ندارد و علاوه بر آن ممکن است که ارمنستان به اندازه کافی نیروهای نظامی لازم را نداشته باشد. معنای ژئوپلیتیک اتفاقاتی که در این منطقه در حال وقوع است عبارت است از تمایل گروه های سیاسی علاقه‌مند به ایجاد کریدور حمل و نقل زنگزور که آذربایجان را به ترکیه متصل می‌کند تا دسترسی آنکارا به دریای خزر و کشورهای آسیای مرکزی تسهیل شود.
گزینه «میان مدت» نیز شامل دستیابی به اهداف آذربایجان (و ترکیه در پشت آن) از طریق ابزارهای دیپلماتیک براساس زور و تهدید است. مقامات ارمنستان آماده تسلیم قره باغ هستند که در واقع آن‌ها قبلاً این کار را انجام داده اند و ایجاد کریدور زنگزور نیز تحت رهبری اتحادیه اروپا و ایالات متحده کاملا محتمل به نظر می‌رسد و همه این اتفاق ها با یک معامله بین واشنگتن و آنکارا انجام خواهد شد؛ موضوعی که با بیرون راندن روسیه از ارمنستان برای ایالات متحده مفید ارزیابی می گردد. وجود کریدور زنگزور فرصت های گسترده ای را برای اجرای پروژه های زیرساختی مختلف مرتبط با انتقال کالا از طریق قزاقستان، دریای خزر، کریدور مذکور به ترکیه و فراتر از آن فراهم می کند.
علاوه بر آن، ساخت خطوط لوله «با دور زدن خاک روسیه» نیز ممکن به نظر می رسد. علاقه قزاقستان به فدراسیون روسیه، که یک جایگزین لجستیکی دارد نیز در حال کاهش است. ارمنستان در میانه یک چرخه انتخاباتی قرار دارد و انتخابات پارلمانی و نخست وزیری بعدی برای سال 2026 برنامه ریزی شده است. محافل میهنی در ارمنستان، به دلایل واضح، چشم انداز از دست دادن بخشی دیگری از قلمرو را دوست ندارند؛ چه اینکه به لطف تلاش های نیکول پاشینیان، این بخش از جامعه ارمنستان تا حد زیادی از هم گسیخته شده است؛ اگرچه پتانسیل لازم برای آغاز انتخابات زودهنگام دولتی نیز در این کشور فراهم می باشد. دیاسپورای ارامنه در روسیه بزرگ است و این موضوع فضا را برای «دیپلماسی مردمی» ایجاد می‌کند. تجار ارمنی به شدت علاقه‌مند به همکاری با روسیه است و برای حفظ سود، این تجار در کنار منافع مشترک عمل خواهند کرد.
به صورت کلی می توان اذعان داشت که ممکن است تنها چند ماه(یا هفته) تا در اختیار گرفتن ابتکار عمل در ارمنستان توسط نیروهای خارجی باقی مانده باشد که این امر عامل باعث بی‌ثباتی در قفقاز جنوبی، تشدید تدارکات ضد روسیه و تولد انبوهی از تناقضات و تضادهای بزرگ در قفقاز جنوبی می شود که چندین دهه زمان لازم دارد تا گره‌های آن گشوده شود.
