بروز درگیریها بین ارمنستان و آذربایجان، تهدیدهای مکرر باکو برای باز کردن کریدور زنگزور به زور نظامی، حمایت مداوم ترکیه از آذربایجان و سکوت و موضع مبهم روسیه در قبال منطقه، نگرانی‌های تهران را تشدید کرده است.
به گزارش جماران، آتش منازعه میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان دوباره شعله ور شده و جدی ترین هشدار از زبان «نیکول پاشینیان»، نخست وزیر ارمنستان شنیده شده است.
هشدار پاشینیان و ماجرای کریدور لاچین
پاشینیان نسبت به احتمال بالای ایجاد تنش از سوی جمهوری آذربایجان در مرز و در منطقه قره باغ هشدار داد و از جامعه جهانی خواست با اتخاذ اقدامات پیشگیرانه نسبت به احتمال وقوع آنچه که «انفجار جدیدی در منطقه قفقاز» خواند، بیانجامد، جلوگیری کنند. نخست وزیر ارمنستان، دولت الهام علی‌اُف در آذربایجان را متهم به ادامه سیاست اشغال اراضی ارمنستان کرد و با هشدار به دولت آذربایجان گفت: آذربایجان به دنبال تهییج و تنش نظامی جدید در مناطق مرزی مشترک است.
ارمنستان و جمهوری آذربایجان روز پنجشنبه یکدیگر را به انتقال نیرو و تجهیزات نظامی به مرز مشترک میان دو کشور متهم کردند. باکو اخیرا با ایجاد ایست و بازرسی نظامی مسیر مهم لاچین به قره‌باغ را مسدود کرده بود. این تنها مسیر دسترسی ارمنستان به منطقه قره‌باغ کوهستانی است، اما جمهوری آذربایجان مدعی است که هدف از این اقدام جلوگیری از قاچاق سلاح است.
صبح امروز روزنامه گاردین به نقل از خبرگزاری دولتی ارمنستان ( آرمن پرس) اعلام کرد که دولت جمهوری آذربایجان و مقام‌های ارمنی منطقه قره‌باغ کوهستانی به توافقی برای بازگشایی دو مسیر حمل‌ونقل مورد مناقشه از جمله مسیر کلیدی «کریدور لاچین» دست یافته‌اند. آرمن پرس به نقل از مقام‌های قره‌باغ گزارش داد: «آنها تصمیم گرفته‌اند اجازه دسترسی به کالاهای روس را از طریق شهر آسکران--شهری نزدیک به خط مقدم با جمهوری آذربایجان-- به جمهوری ما بدهند».
خبر این توافق بعد از ظهر امروز از سوی مشاور رئیس جمهور جمهوری آذربایجان تکذیب شد. این مقام با رد توافق برای بازگشایی کریدور لاچین ادعا کرد مقام های ارمنی قره باغ این توافق را نپذیرفتند.
انتقاد پاشینیان از مسکو و چراغ سبز به رزمایش با آمریکا
در کنار این دو تحول ، فاصله گرفتن ارمنستان از روسیه و گلایه های پاشینیان از مسکو خبر از شکل گیری فضایی جدید در منطقه قفقاز می دهد. مقام های ارمنستان اعلام کرده اند که این کشور هفته آینده میزبان رزمایش مشترک با نیروهای آمریکایی خواهد بود. این اعلامیه یک روز پس از آن منتشر شد که ارمنستان از نیروهای حافظ صلح روسی در برقراری امنیت در تنها مسیری که ارمنستان را به منطقه قره باغ کوهستانی در آذربایجان متصل می‌کند، انتقاد کرد. روسیه اما این انتقاد ارمنستان را رد کرد. براساس گزارش وزارت دفاع ارمنستان، هدف مانورهای موسوم به «شریک عقاب ۲۰۲۳» افزایش سطح همکاری بین نیروهای ارمنستان و آمریکا در مأموریت‌های بین‌المللی حفظ صلح است. این مانور قرار است از ۱۱ تا ۲۰ سپتامبر در مرکز آموزشی زار ارمنستان برگزار شود.
همزمان درست در شرایطی که روسیه به بهانه مقابله با گسترش ناتو به مرزهای خود جنگ اوکراین را از بیش از یک سال پیش تاکنون پیش برده ، هفته گذشته «گونتر فلینگر»، رئیس کمیته اروپایی گسترش ناتو، با انتشار پیامی در شبکه اجتماعی X(توئیتر سابق) از دولت ارمنستان خواست که به سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) بپیوندد. او همچنین خطاب به جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا نوشت: از ارمنستان حمایت کنید.
نیکول پاشینیان اخیرا در گفت‌و‌گو با یک نشریه ایتالیایی سخنان تند و تیزی را علیه روسیه به زبان آورده و اعلام کرد که روسیه در حال دور شدن از «قفقاز جنوبی» است. نخست‌وزیر ارمنستان همچنین وابستگی امنیتی به یک کشور را اشتباه راهبردی خواند.
این سخنان با واکنش «دیمیتری پسکوف» سخنگوی کاخ کرملین روبه رو شد. او در یک کنفرانسی خبری در مسکو سخنان نخست‌وزیر ارمنستان را رد کرد و گفت: «روسیه بخشی جدایی‌ناپذیر از منطقه قفقاز جنوبی است پس نمی‌تواند جای دوری برود. روسیه نمی‌تواند ارمنستان را رها کند. تعداد ارمنی‌هایی که در روسیه ساکنند حتی از ارمنی‌های ساکن خود ارمنستان بیشتر است...روسیه به ایفای نقش منسجم و حیاتی خود در باثبات کردن و زدودن درگیری از این منطقه ادامه خواهد داد.»
مجموع این تحولات ضد روسی در ارمنستان به واکنش مسکو منتهی شد و روز جمعه وزارت خارجه روسیه واقار شاک هاروتونیان، سفیر ارمنستان در این کشور را برای «گفت‌وگوی جدی» درباره برخی «اقدامات غیردوستانه» از سوی ایروان احضار کرد. به گزارش خبرگزاری «اسپوتنیک»، به گفته این وزارتخانه، مقام‌های ارمنستانی اخیراً اقداماتی غیردوستانه‌ای را علیه روسیه انجام داده‌اند که شامل آغاز روند تصویب «اساسنامه رُم»، سفر همسر «نیکول پاشینیان» نخست‌وزیر ارمنستان به کی‌یف پایتخت اوکراین و برگزاری رزمایش مشترک با ایالات متحده می‌شود.
از ادعای رسانه ها درباره تنش تهران – باکو تا سفر هیات نظامی ایران
همزمان با این تحولات ، برخی منابع خبری البته غیررسمی ادعا کردند که ایران از طریق تماس‌های دیپلماتیک و جلسات مختلف به آذربایجان برای خویشتن‌داری در صورت حمله به منطقه سیونیک ارمنستان هشدار داده است. همزمان برخی منابع خبری ادعا می کنند که هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه در جریان دیداری که هفته گذشته در تهران با حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران داشته به تهران هشدار داده که در صورت ورود نظامی ایران به مناقشه باکو و ایروان، ترکیه نیز پاسخ نظامی مقتضی خواهد داد.
در کنار این اخبار هشدارآمیز درباره تنش میان تهران و باکو، روز گذشته وزارت دفاع جمهوری آذربایجان از دیدار ژنرال «ذاکر حسن‌اف» وزیر دفاع این کشور با هیئتی از نیروهای مسلح ایران به ریاست امیر سرتیپ «محمد احدی» که برای شرکت در جلسه کمیسیون مشترک نظامی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان در این کشور حضور دارد، خبر داد.
طبق این گزارش حسن‌اف درباره وضعیت عملیاتی در مرز مشروط جمهوری آذربایجان و ارمنستان و در منطقه اقتصادی قره‌باغ صحبت کرده و گفت: «اخیراً تعداد اقدامات تحریک‌آمیز یگان‌های نیروهای مسلح ارمنستان و گروه‌های مسلح غیرقانونی این کشور در خاک جمهوری آذربایجان، افزایش یافته و این تحرکات فوراً و قاطعانه توسط یگان‌های ارتش آذربایجان سرکوب شده است.»
در میانه دور جدیدی از تنش میان باکو و ایروان، نیکول پاشینیان با ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور گفت و گوی تلفنی داشته است. به گفته دفتر رئیس جمهور ایران، رئیسی در این تماس تلفنی بر روی سه موضوع تاکید داشته است: نخست اینکه هرگونه تغییر ژئوپلیتیک و مرزهای منطقه خط قرمز ایران است. دوم اینکه غیر از فرمت ۳+ ۳ ( آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و ایران، روسیه و ترکیه) همکاری با هر بیگانه، اجرای رزمایش با آنها و سفرهای مشکوک فقط اوضاع را پیچیده می‌کند.
در شمال ایران و جنوبی ترین قسمت قفقاز چه خبر است؟ چرا پای جمهوری اسلامی ایران به تنش تاریخی میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان کشیده شده است؟
تنش جمهوری آذربایجان و ارمنستان از کجا آغاز شد؟
ایران در شمال با جمهوری آذربایجان و ارمنستان همسایه است. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و اعلام استقلال، ارمنستان با حمله نظامی به مناطق مورد ادعا در «قره باغ»، بخشی از خاک جمهوری آذربایجان را اشغال کرد.
وضعیت منطقه قره باغ بسیار پیچیده است، چرا که این منطقه به شکل تاریخی عمدتا محل سکونت ارمنی‌ها بوده اما در دوره اتحاد جماهیر شوروی به جمهوری آذربایجان واگذار شده است. پس از فروپاشی شوروی و استقلال جمهوری‌های آن، قره باغ از سوی ارمنستان اشغال شده و در بخش‌هایی از آن جمهوری خودمختار «آرتساخ» تشکیل شده است.
نهادهای بین المللی درباره این منطقه و مشاجره میان باکو و ایروان چه نظری دارند؟ شورای امنیت سازمان ملل متحد چند قطعنامه درباره درگیری‌های قره‌باغ صادر کرده و در آنها این سرزمین‌ها را مناطق اشغال شده با زور نظامی توصیف کرده که باید مجددا در اختیار جمهوری آذربایجان قرار بگیرد. تصرف سرزمین با زور نظامی مطابق منشور ملل متحد، عملی غیرقانونی است.
تصرف غیرقانونی بخشی از خاک جمهوری آذربایجان توسط ارمنستان به مدت سه دهه ادامه داشت تا اینکه در نهایت جمهوری آذربایجان در سال 2020 میلادی با حمایت ترکیه پس از سی سال فرصت را مغتنم شمرده و با حمله به مناطق تصرف شده آن را دوباره به خاک خود ملحق کرد.
در نتیجه این اقدام نظامی باکو، جمهوری آرتساخ با پس گرفتن مناطق اشغالی از ارمنستان، دیگر وجود خارجی ندارد اما نخجوان متعلق به جمهوری آذربایجان است. این بخش از پیکره اصلی سرزمینی جمهوری آذربایجان جدا و هم‌مرز ایران است. بخشی از خاک کشور ارمنستان که در بخش جنوبی با ایران هم مرز است، جمهوری آذربایجان را از نخجوان جدا کرده است. در این نقطه ما با نام زنگزور که در رسانه ها بسیار به گوش می رسد برخورد می کنیم.
«کریدور زنگزور» کجاست و چه اهمیتی دارد؟
«گذرگاه» بین جمهوری آذربایجان و نخجوان موسوم به زنگزور از داخل ارمنستان، بخش جدامانده جمهوری آذربایجان یعنی نخجوان و عبارتی دو خاک را به هم پیوند می‌دهد. این مسیر عبور درست از روی نوار مرزی ایران و ارمنستان می‌گذرد.
ولی کالجی، پژوهشگر ارشد مسائل آسیای مرکزی و قفقاز در گزارشی کوتاه در بنیاد جیمز تاون، جایگاه ایران در مناقشه میان آذربایجان و ارمنستان را اینگونه توضیح می دهد:
«ایران با جمهوری آذربایجان و منطقه نخجوان، ۷۵۰ کیلومتر مرز مشترک دارد که حدود ۱۳۸ کیلومتر آن پس از پایان جنگ اول قره باغ (۱۹۹۱–۱۹۹۴) به دست نیروهای ارمنی افتاد، اما مجددا پس از جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰، این مناطق به حاکمیت آذربایجان بازگشت. اکنون، هرچند که مرز ایران با ارمنستان تنها ۴۰ کیلومتر است، با این وجود این مرز به عنوان یک راه نجات برای سه میلیون ارمنی در یک کشور محصور در خشکی که توسط آذربایجان و ترکیه از دو طرف در انزوا قرار گرفته است، محسوب می شود.
قبل از جنگ دوم قره باغ، تهران نگرانی خاصی نسبت به مرز خود با ارمنستان نداشت. اما پس از جنگ دوم قره باغ و امیدواری جمهوری آذربایجان برای تحقق کریدور زنگزور با قوه قهریه، به گونه‌ای که مرز ۴۰ کیلومتری ایران و ارمنستان را به خطر می اندازد و یا مسدود کند، به نگرانی اصلی ایران مبدل شده است. در حقیقت، ایران هیچ مخالفتی با اجرای بند نهم توافق آتش‌بس ۲۰۲۰ قره باغ که شامل دسترسی آذربایجان به نخجوان می‌شود، ندارد. در طول سه دهه گذشته ارتباط بین باکو و منطقه نخجوان تنها از طریق ایران صورت می گرفت. در حالی که تهران با این بند از توافق مخالف نیست، اما به شدت با تغییر مرزهای بین المللی در قفقاز، مسدود شدن مرز ایران و ارمنستان و احتمال تجدید درگیری بین ارمنستان و آذربایجان مخالف است.ـ»
چرا ایران نگران مسدود شدن مرز با ارمنستان است؟
ولی کالجی در مقاله منتشر شده در جیمز تاون، نگرانی های ایران از بین رفتن خط مرزی با ارمنستان را به شکل خلاصه تبیین کرده است:
- اگر این مرز از بین برود، تمام مناطق شمال غربی ایران با جمهوری آذربایجان و نخجوان هم مرز خواهد شد و تعداد همسایگان ایران از ۱۵ به ۱۴ کاهش می‌یابد.
- ایران یکی از مهم‌ترین مسیرهای ترانزیتی خود به قفقاز را از دست خواهد داد؛ زیرا مسیر زمینی که از طریق ایران و ارمنستان به گرجستان می رسد، بخش اصلی کریدور خلیج فارس– دریای سیاه است. از نظر تنوع مسیرهای ترانزیتی، ایران امیدوار است کریدور ایران – ارمنستان -گرجستان را به موازات کریدور شمال -جنوب (ایران-آذربایجان-روسیه) حفظ کند.
- از نظر منابع آبی در حوزه رودخانه ارس، ترکیه و ارمنستان کشورهای «بالا دست» و ایران و آذربایجان به‌عنوان کشورهای «پایین دست » محسوب می‌شوند. بنابراین، اگر باکو بخش جنوبی استان سیونیک را در امتداد کریدور زنگزور تصرف کند، آذربایجان به یک کشور «بالا دست» تبدیل می‌شود و ایران تبدیل به تنها کشور «پایین‌دست» با کنترل محدود بر منابع آبی می‌شود.
- ایران نگرانی عمیق تری در مورد تغییرات ژئوپلیتیکی و توازن قوا در منطقه قفقاز دارد. تهران، تغییرات ژئوپلیتیکی و توازن قوا در منطقه قفقاز را در راستای منافع ترکیه، اسرائیل، آمریکا و سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) می‌داند. ایران، برخلاف روسیه و دیگران، تنش‌ها در قفقاز جنوبی را صرفاً به‌عنوان یک «درگیری مرزی» بین ایروان و باکو نمی‌بیند. در حقیقت، افتتاح کریدور زنگزور، دسترسی نظامی مستقیم ترکیه را به عنوان یکی از اعضای ناتو در منطقه قفقاز فراهم می کند.
- تاکید الهام علی اف، رئیس جمهوری آذربایجان بر «یکپارچگی جغرافیای جهان ترک» از طریق کریدور زنگزور و گسترش حضور ترکیه در قفقاز جنوبی، باعث تقویت پان ترکیسم در منطقه خواهد شد. این امر می‌تواند احساسات قومی و جدایی طلبانه را در منطقه تحریک کند.
- با توجه به روابط نزدیک آذربایجان و اسرائیل، تهران نگران است که اگر باکو بخش جنوبی استان سیونیک را تصرف کند، حضور اطلاعاتی، جاسوسی و امنیتی اسرائیل در مناطق شمال غربی ایران تقویت شود.
به طور خلاصه بروز درگیریها بین ارمنستان و آذربایجان، تهدیدهای مکرر باکو برای باز کردن کریدور زنگزور به زور نظامی، حمایت مداوم ترکیه از آذربایجان و سکوت و موضع مبهم روسیه در قبال منطقه، نگرانی‌های تهران را تشدید کرده است.
از برگزاری مانور نظامی تا هشدار جدی رهبر انقلاب
به واسطه همین نگرانی ها شاهد مانورهای گسترده ارتش ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در مرز شمال غربی ایران در دو سال اخیر بودیم که به گواه کارشناسان پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بی‌سابقه بوده است. همزمان حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در دیدارهای جداگانه با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه و همچنین ولادیمیر پوتین ، رئیس جمهور روسیه به صراحت اعلام کردند که مسدود کردن مرز ایران و ارمنستان که یک راه ارتباطی هزار ساله است با مخالفت جدی جمهوری اسلامی ایران روبه رو خواهد شد.
یک سال اخیر چهره هایی چون محمد پاکپور فرمانده نیروی زمینی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و سرلشکر محمد باقری رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران بارها در فواصل زمانی مختلف تاکید و تکرار کرده اند که جمهوری اسلامی ایران تغییر در مرزهای کشورهای منطقه را تحمل نخواهد کرد و ساکت نخواهد نشست.
