بحران ژئوپلیتیک سه‌گانه انرژی در جنوب آسیا

پایگاه  خبری جماران: هند، پاکستان، بنگلادش و سری‌لانکا همگی به قطعنامه سال گذشته سازمان‌ملل در محکومیت حمله روسیه به اوکراین رأی ممتنع دادند.

کشورهای منطقه آسیای جنوبی در «رقابت ژئوپلیتیک قدرت‌های بزرگ» گرفتار و در خط مقدم بحران آب و هوا، اثرات شدید سیل، خشکسالی و گرما قرار گرفته‌اند، اما همچنان به افزایش انتشار دی‌اکسید کربن خود ادامه می‌دهند. جنوب آسیا به عنوان منطقه‌ای با درآمد سرانه پایین، برای تقویت و رشد اقتصادیِ جمعیت بزرگ و روبه رشد خود که نزدیک به دو میلیارد نفر است، نیازی شدید به تامین و افزایش منابع انرژی خود دارد و در تلاش‌های خود برای برآوردن این نیازها، این منطقه با چالش‌های سه‌گانه «امنیتِ انرژی، برابریِ انرژی و پایداری محیط‌زیستی» روبرو است که شورای جهانی انرژی آن را «ژئوپلیتیک سه‌گانه انرژی منطقه جنوب آسیا» نامیده است.

این در حالی است که کشورهای آفریقایی و آسیای جنوب شرقی وارد شراکت انتقال و سرمایه‌گذاری انرژی با سازمان‌های بین‌المللی شده‌اند، اما کشورهای آسیای جنوبی در معرض پیامدهای تلاش‌ چین و روسیه برای گسترش نفوذ سیاسی و اقتصادی خود، به ویژه روسیه به عنوان یک تامین کننده مهم انرژی برای این کشورها قرار دارند و به نظر می‌رسد که می‌توان چرایی رأی ممتنع این کشورها در محکومیت روسیه در حمله به اوکراین را درک و ریشه آن را در وابستگی این کشورها به انرژی روسیه دانست.

امنیت انرژی

رشد مصرف انرژی از سال 2011 به طور متوسط حدود 4 درصد در سال بوده است و منطقه جنوب آسیا به عنوان وارد کننده اصلی نفت، گاز و زغال سنگ در سال‌های گذشته بیش از پیش به بازار بی‌ثبات انرژی جهانی وابسته شده است. کشورهای این منطقه در سال 2021 حدود 7 درصد از انرژی اولیه جهان را مصرف کرده که هند به تنهایی 6 درصد از این رقم را به خود اختصاص داد.

هند سومین واردکننده بزرگ نفت خام و محصولات نفتی در جهان است که بیش از 82 درصد از میزان مصرف خود را به واردات انرژی وابسته است. همچنین گاز طبیعی مایع حدود (45 درصد) از مصرف داخلی هند را تشکیل می‌دهد این در شرایطی است که ایالات متحده به عنوان شریک و متحد هند تنها حدود 17 درصد از این واردات این کشور را تامین می‌کند.

با کاهش صادرات نفت و گاز روسیه به اروپا پس از حمله به اوکراین و بسته‌های تحریمی متعاقب آن از سوی اروپا، روسیه به دنبال یافتن راه‌هایی برای فروش منابع انرژی خود بود و هند از این فرصت برای خرید نفت روسیه با تخفیف زیر سقف 60 دلاری استفاده کرد و در سال 2022 مبلغ 3.6 میلیارد دلار در هزینه واردات انرژی خود صرفه‌جویی کرد. طبق گزارش شورای آتلانتیک واردات نفت خام (گزارش شده) هند از روسیه در دسامبر 2022 یک میلیون بشکه در روز یا حدود 25 درصد از میزان واردات نفتی این کشور بوده است.

همچنین پاکستان و بنگلادش نیز به دنبال واردات نفت خام روسیه با تخفیف و محصولات پالایش شده هستند، اما مشخص نیست که میزان این تخفیف‌ با تخفیف‌های هند مطابقت دارد یا خیر. اگرچه بنگلادش با کاهش قیمت‌های لحظه‌ای، واردات گاز را از سر می‌گیرد، اما امیدوار است تا سال 2030 واردات گاز طبیعی را کاهش دهد و نیروگاه‌های گازی‌سازی مجدد خود را به هیدروژن سبز تبدیل کند. پاکستان نیز در حال تجدیدنظر در موضع خود در مورد نیروگاه‌های گازی جدید و واردات بیشتر LNG (گاز طبیعی مایع) است. با این حال، به نظر می‌رسد که هند به افزایش نقش گاز در ترکیب انرژی خود ادامه می‌دهد و قصد دارد ظرفیت گازی سازی مجدد خود را از 42 میلیون تن فعلی به 70 میلیون تن تا سال 2030 افزایش دهد.

بخش قابل توجهی از واردات گاز این کشورها صرف تامین و تولید برق مورد نیاز می‌شود. مطابق گزارش اخیر شورای آتلانتیک، بیش از 77 میلیون نفر در جنوب آسیا فاقد برق هستند. هند، بنگلادش، نپال و سریلانکا همگی از سال 2010 پیشرفت‌های چشمگیری داشته‌اند. با این حال، داده‌های بانک جهانی نشان می‌دهد که پاکستان در کاهش جمعیت بدون خدمات خود که حدود 54 میلیون نفر است، پیشرفت کمی داشته است.

این مشکلات ناشی از عوامل بسیاری از جمله: عدم تلاش متمرکز دولت، موقعیت ضعیف مالی شرکت‌های توزیع برق، سیل‌های ویرانگری که زیرساخت‌های برق را از بین برده، فساد گسترده، موقعیت دورافتاده و مسائل امنیتی است.

برابری انرژی

بنگلادش اخیرا پیشگام در برنامه انرژی خورشیدی توزیع برق روستایی بوده است. این کار توسط شرکت نیمه دولتی توسعه زیرساخت محدود این کشور با همکاری سازمان‌های غیردولتی و شرکت‌های محلی و با حمایت بانک جهانی و آژانس توسعه بین‌المللی ایالات متحده (USAID) انجام می‌شود. این طرح‌ها به استقرار بیش از شش میلیون سیستم خانه خورشیدی و ریز شبکه برای بیش از 20 میلیون نفر کمک کرده است. بانک جهانی بر این باور است که این برنامه بزرگ‌ترین برنامه توزیع شبکه برق محدود روستایی در جهان است.

دولت هند نیز تأمین مالی شبکه برق خورشیدی روستایی را آغاز کرده و همچنین شرکت‌های خصوصی حضور خود را در این منطقه افزایش داده‌اند. «کنگلومرا تاتا» یک شرکت تابعه به نام (TP Renewable Microgrid) ایجاد کرده که به توسعه ریزشبکه اختصاص دارد. به گزارش بانک جهانی، هند 161 ریز شبکه را راه اندازی کرده و قصد دارد 10 هزار ریز شبکه در کشور مستقر کند.

پایداری زیست محیطی

محیط زیست در جنوب آسیا تحت فشار شدید ناشی از توسعه صنعتی، شهری شدن، انفجار و رشد جمعیت و تغییرات آب و هوایی است. این منطقه حدود 8.6 درصد از انتشار جهانی دی‌اکسید کربن مرتبط با انرژی را در سال 2021، به خود اختصاص داد.

هند پس از چین، دومین مصرف کننده زغال سنگ جهان است که در سال 2021، حدود 57 درصد انرژی اولیه و 71 درصد تولید برق خود را از طریق این منبع فسیلی تامین کرده است و به نظر نمی‌رسد که این کشور تا سال 2070 به انتشار خالص صفر برسد.

همچنین، پاکستان و بنگلادش پس از ساخت چندین کارخانه زغال‌سنگ با تامین مالی چین، ژاپن و کره جنوبی، در سال 2021 تعلیق زغال سنگ را تصویب کردند و خود را در مسیری قرار داده که گاز طبیعی مایع و انرژی‌های تجدیدپذیر و هسته‌ای را جایگزین زغال سنگ کنند، اما امنیت انرژی، هزینه و مولفه‌های اقتصادی باعث شد تا بنگلادش در سپتامبر 2022 برنامه‌های خود را برای افزودن 4.3 گیگاوات به ظرفیت زغال‌سنگ اعلام کند.

پاکستان نیز به دنبال تحقق هدف دولت عمران‌خان (نخست وزیر سابق) برای تولید 60 درصد انرژی آبی و تجدیدپذیر تا سال 2030 است و بنگلادش نیز قصد دارد تا سال 2030 به 4.1 گیگاوات انرژی تجدیدپذیر و 40 درصد انرژی پاک (تجدیدپذیر، آبی و هسته‌ای) برسد.

همچنین کشورهای کوچک‌تر منطقه اهدافی بلندپروازانه را برای خود تعیین کرده‌اند. نپال، با ظرفیت آبی بزرگ خود، هدف خالص صفر درصد تولید انرژی فسیلی تا سال 2045 را پیش بینی و سریلانکا، علیرغم وابستگی 70 درصدی فعلی به نفت و زغال سنگ، پیش بینی کرده که این 70 درصد را از انرژی فسیلی به انرژی تجدید پذیر تبدیل کند.  

دستیابی به انرژی هسته‌ای بعدی کوچک اما قابل توجه از برنامه‌های انتقال انرژی در هند، پاکستان و بنگلادش است. این کشورها برای فناوری و تامین مالی به چین و روسیه روی آورده‌اند و چین دو راکتور «Hualong One» را در کراچی با اعطای یک وام شش میلیارد دلاری برای پاکستان افتتاح کرده است.  

روسیه نیز به عنوان بخشی از برنامه صادرات هسته‌ای 120 میلیارد دلاری خود، دو راکتور VVER-413 را برای هند احداث کرد که در سال‌های 2013 و 2016 در جنوب هند «کودانکولام» به بهره‌برداری رسید و در حال همکاری با هند بر روی چهار راکتور هزار مگاواتی دیگر است. همچنین روسیه بیش از 11 میلیارد دلار برای دو راکتور VVER-1200 V-523 که در روپور در حال ساخت هستند و انتظار می‌رود تا سال‌های 2024 و 2025 تکمیل شوند، در بنگلادش سرمایه گذاری کرده است.

آینده ژئوپلیتیک انرژی جنوب آسیا

«سه‌گانه انرژی» چالشی اساسی برای توسعه پایدار جنوب آسیا در سال‌های آینده خواهد بود. به گزارش شورای آتلانتیک، تعهدات قوی دولت‌های منطقه، تفکر خلاق و نوآوری در فناوری، مشارکت‌های چندجانبه بین‌المللی، افزایش حمایت غرب و همکاری بخش دولتی و خصوصی می‌تواند به این منطقه در حال ظهور کمک کند تا مردم و صنایع خود را به شیوه‌ای مدرن، کارآمد و مقرون به صرفه تقویت کرده و در عین حال آسیب‌های محیط زیستی خود را کاهش دهند.

«رابرت‌اف ایکورد»؛ کارشناس مرکز انرژی جهانی شورای آتلانتیک، معتقد است: همانطور که نخست وزیر ژاپن؛ فومیو کیشیدا در سفر اخیرش به هند متعهد شد 75 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری منطقه‌ای برای توسعه زیرساخت‌ها و امنیت به عنوان بخشی از ابتکار «اقیانوس هند و آرام» را اختصاص دهد. نشست آتی گروه 20 (G20) در هند، فرصتی برای برجسته کردن برنامه‌ها و اهداف جایگزین غرب، به‌ویژه ایالات متحده در مقابل برنامه دولت‌های چین و روسیه به عنوان رقیب، خواهد بود

مسائل مربوط به امنیت انرژی جهانی و تغییرات آب و هوایی در جنوب آسیا با گسترش نفوذ روسیه و چین از طریق صادرات انرژی فسیلی (نفت و گار)، انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری هسته‌ای و تامین مالی پروژه ادامه خواهد یافت. باید توجه داشت که حفاظت از محیط زیست منطقه برای امنیت انسانی آن حیاتی است، اما هزینه مداخله سیاسی و یافتن یک خط تعادل بین انرژی پاک و مقرون به صرفه را برای کشورهای جنوب آسیا دشوار می‌کند چه رسد به حرکت بر روی این خط.