جدال بر سر قدرت: در کاخ سلطنتی اردن چه می گذرد؟

به گزارش جماران، فایننشال تایمز درگزارشی نوشت: حدود هشت سال پیش شاهزاده حمزه بن حسین ایده ای را برای برادر ناتنی خود، پادشاه اردن، آورد. سال ها بود که بسیاری از سرویس های امنیتی و اطلاعاتی اردن با یکدیگر در جدال بودند و درگیر نبرد چندین دهه ای برای کنترل قدرتمندترین نهادهای پادشاهی این کشور عربی بودند. دو رئیس قبلی دیرات المخبرات یا سازمان اطلاعات کل به جرم فساد در زندان بودند.

یک دیپلمات غربی می گوید: این یک دوره تاریک بود. فساد علنی، جنگ های بین سرویس ها و ....

ملک عبدالله از شاهزاده حمزه که در سال 2004 به عنوان ولیعهد نشسته بود، خواسته بود تا طرحی را برای مفید ساختن خود برای خاندان هاشمی ارائه دهد. در آن روز، شخصی که در جریان مبادلات بود مختصرا توضیح داد، شاهزاده پیشنهادی جسورانه ارائه کرد: همه سرویس های اطلاعاتی ارتش را در یک جناح متحد کرده و او را به عنوان مسئول منصوب کنند. ملک عبدالله نپذیرفت. یک منبع می گوید قرار دادن شاهزاده حمزه - در چنین پست قدرتمندی که پادشاه به نفع پسر خود برای جانشینی تاج و تخت در سر داست - غیر قابل تصور بود.

از زمان رد این پیشنهاد، شاهزاده حمزه 41 ساله، مسیر دیگری را دنبال کرده است - نفوذ عمیق در قبایل دورافتاده و ناراضی که یک قرن پیش به ایجاد کشور مدرن اردن کمک کردند. برخی از رهبران قبایل که اکنون در کشور خود اقلیت هستند، از عقب ماندن و جوانان بیکارشان شکایت دارند. حال آنها شاهزاده را یک گوش شنوای دلسوز پیدا کرده اند.

«دهام مثقال الفواز» یک رئیس قبیله 38 ساله از طایفه سِردی در شمال کشور نزدیک مرز با سوریه می گوید: «او از ما می پرسید که چگونه هستیم؟ و هنگامی که من به او از غم و اندوه در چهره مردم می گفتم، از سختی هایی که متحمل می شوند، گوش می داد.»

این تاکتیک سرانجام دو هفته پیش شاهزاده جاه طلب و بقیه اعضای خانواده حاکم را وارد درگیری آشکار کرد، شاهزاده حمزه در حبس خانگی قرار گرفت، از همه راه های ارتباطات الکترونیکی محروم شد و سرانجام مجبور به امضای بیعت نامه با شاه عبدالله 59 ساله شد.

این دشمنی علنی و خارق العاده باعث تنش طولانی مدت در میان یکی از معتبرترین سلسله های سلطنتی جهان عرب شده است. نخبگان حاکم آموزش دیده اردن، آژانس های اطلاعاتی سازگار و قابلیت اطمینان، این پادشاهی را برای نزدیکترین دوست خود، آمریکا، به یک متحد سرسخت و قابل اعتماد تبدیل کرده اند که پاداش های میلیاردی به آن داده است.

دست کم 18 نفر دیگر، که توسط دولت به عنوان همدست در یک توطئه فتنه انگیز توصیف شده است، دستگیر شده اند و تحقیقات گسترده ای در حال انجام است که توسط سازمان اطلاعات هدایت می شود.

پیام های واتس اپی و سایر پیام هایی که مقامات اردنی برای فایننشال تایمز فرستاده اند، الگویی فراتر از پرورش یک پایگاه قدرت رقیب را ترسیم می کنند - آنها همکاری عملی با «باسم عوض الله» مشاور اردنی «محمد بن سلمان» ولیعهد سعودی که گفته می شود پادشاه اردن را دوست ندارد، را پیشنهاد می کنند . گفته می شود این پیام ها شامل تاریخ های مختلفی است که شاهزاده می تواند طرفداران خود را به پیوستن به اعتراضات خیابانی فراخواند.

این مقامات گفتند که شاهزاده حمزه از اعضای این گروه واتس اپی، از جمله عوض الله، سوال کرد که آیا باید از یک سری اعتراضات برنامه ریزی شده مستقل در 24 مارس، که توسط جنبش جوانان فراخوان داده شده بود و قبلاً برای اصلاحات سیاسی تظاهرات الهام گرفته از بهار عربی ترتیب داده بود، حمایت کند یا خیر.

در پیام متنی که به دست فایننشال تایمزرسیده، گفته می شود که شاهزاده حمزه  از عوض الله پرسیده است آیا زمان مناسب است. به گفته یک مقام اردنی، او گفته بود: »من نمی خواهم خیلی سریع حرکت کنم.»

مشکلات اقتصادی

ادعای پیگیری حمایت از قبایل توسط شاهزاده - که دو مقام اردنی آن را اولین مرحله از بیعت رسمی خود توصیف می کنند - در اصل مشروعیت سلطنت ملک عبدالله را زیر سوال می برد. رهبران قبیله ای که با فایننشال تایمز صحبت کردند، شاه را فردی دور از دسترس توصیف می کنند که در محاصره مشاوران است و رنج مردمش را نمی شنود.

«بسما مومنی» استاد علوم سیاسی اردنی در دانشگاه واترلو در کانادا می گوید: «آنها به دلیل پیمان اجتماعی قدیمی که در زمان تاسیس این کشور منعقد شد، انتظارات زیادی از دولت دارند. با گذشت زمان، آنها نسبت به واقعیت از دست دادن کنترل خود بسیار انتقادی عمل کرده اند - بخشی به دلیل جمعیت شناسی، و بخشی دیگر به دلیل اینکه مشکلات اقتصادی در چند سال گذشته بی سابقه بوده است. کووید 19 وضعیت را بدتر کرد.»

در زمان سلطنت پادشاه حسین، پدر عبدالله و حمزه که 46 سال اردن آشفته را اداره می کرد، دولت از حمایت قبایل استفاده می کرد - دیدارهای سلطنتی، اجتماعات بزرگ که ساعت ها به طول انجامید و تماس های شخصی بین پادشاه و افرادش.

پروفسور «طارق تل» استاد علوم سیاسی در دانشگاه آمریکایی بیروت، تخمین می زند که تا سال 1989، زمانی که اردن مشمول کمک مالی صندوق بین المللی پول شد، 90 درصد کارگران در استان های جنوبی تحت سلطه قبیله ها در بخش دولتی استخدام شدند. 

اردن دارای منابع طبیعی ناچیز است و ملت کوچکی که بین عراق، سوریه، فلسطین و عربستان سعودی تحت فشار قرار گرفته است، جنگ های منطقه ای آن را تحت تأثیر قرار داده، و جمعیت آن با توجه به جنگ های سال 1948 و 1967 رژیم صهیونیستی و فلسطین، و اخیراً هجوم 600000 پناهنده از سوریه تغییر یافته است.

زمانی که عبدالله به عنوان پادشاه در سال 1999 به قدرت رسید، فرزندان قبایلی که به ایجاد اردن کمک کرده بودند، ناچیز بودند و اقتصاد پادشاهی در یک دوره رو به زوال بود ، و این قبایل را آرام نگه می داشت. کمک مالی صندوق بین المللی پول در سال 1989، که اردن را مجبور به کاهش هزینه های دولت خود کرد، اعتراضاتی را در مناطق قبیله ای ایجاد کرد. اعتراضات بیشتر در سال 1996، 2011 و اخیراً در سال 2018 دیده شد.

پروفسور تل، که سال ها به مطالعه تحولات مخالفت ها در اردن پرداخته است، می گوید: «پایه رژیم - پیمان اجتماعی که آن را زنده نگه داشته است - مدت ها بود که به وضوح در حال فرسایش بود و هم اکنون این کشور با مشکلات جدی روبرو است. [شاهزاده حمزه] یک دهه بود که آب ها را تست می کرد و این فرایند طولانی را طی کرده تا به عنوان مردی که مورد حمایت مردم است قرار گیرد.»

اکنون، پس از یک سال از شیوع ویروس کرونا، که بخش گردشگری را برای مشاغل و درآمد ارزی حیاتی از بین برد، 55 درصد از جوانان اردن، از 15 تا 24 سال، بیکار هستند؛ در حالی که این رقم قبلا 35 درصد بود. و این پادشاهی، که بیشتر عمر خود را به کمک های خارجی آمریکا و موسسات غربی متکی بوده است، توانایی کمی در احیای اقتصادی دارد.

شکست اردن در ایجاد یک پایگاه صنعتی پر جنب و جوش بیشتر آشکار شده و کمبود مشاغل برای جمعیت جوان عمدتا غیر ماهر مشهود است.

«جیسون تووی» اقتصاددان ارشد بازارهای نوظهور در موسسه کپیتال اکونومیکس می گوید: [هر] بهبودی در اردن با مشکل روبرو خواهد شد. اگر دولت مجبور به کاهش یارانه ها و کاهش دستمزدهای بخش دولتی شود، ما می توانیم دوباره به راحتی شاهد برخی ناآرامی ها باشیم.

سرمایه گذاری روی قبایل

شاهزاده حمزه سال ها به ساختن پایگاه پشتیبانی وفادار در میان قبایل پرداخت. آنها می گویند که او احساس می کند یکی از آنهاست، که برای مراسم ازدواج و مراسم خاکسپاری آنها بیرون می رود، روزها در شکار به آنها می پیوندد و شب ها در بحث های سیاسی طولانی مدت شرکت می کند.

شباهت فیزیکی بسیار نزدیک به پدرش و استفاده از زبان عربی کلاسیک به وی این امکان را داد که در جبه جانشین منتخب حسین با سهولتی که از ملک عبدالله سرپیچی می کرد، زندگی کند. نسب در اردن اهمیت زیادی دارد. برخی از رهبران قبایل می گویند که از این که ملک عبدالله با یک زن فلسطینی، ملکه رانیا، ازدواج کرده، ناراحت هستند و اصل و نسب کاملاً اردنی را ترجیح می دهند.

یکی از رهبران می گوید: شاهزاده حمزه یکی از ما بود، او شخصی بسیار نزدیک به قلب ما بود. پادشاه بسیار از ما دور است - شما باید از طریق بسیاری از افراد توجه او را به خود جلب کنید، و شما حتی نمی دانید که او صدای شما را شنیده است.

مقامات اردنی می گویند شاهزاده حمزه از محبوبیت خود برای افزایش متحدان خود استفاده کرد. 

در مجموعه ای از متن و پیام های واتس اپی که برای فایننشال تایمز ارسال شده است، مردان گفته اند که برای حمزه کار می کنند، به طور مخفیانه به رهبران قبایل نزدیک می شوند و از آنها می خواهند که وفاداری خود رااز عبدالله به حمزه تغییر دهند. به گفته این منبع، اگر پاسخ آنها مثبت بود، جلسات آرام بین آنها و شاهزاده حمزه ترتیب داده می شد.

افراد نزدیک به شاهزاده حمزه می گویند که وی هنگام بازدید از قبایل و صحبت علیه فساد، از خطرات عملکرد خود آگاه بود. یکی از همکاران می گوید: این که او را به زندان بیندازند به یک شوخی تبدیل شده بود. اما وی اصرار دارد که در حالی که شاهزاده حمزه با پادشاه عبدالله رابطه خصمانه ای داشت، اما هیچ جاه طلبی برای غصب جای برادرش نداشت.

این شخص می افزاید: او احساس می کند میراث خانواده اش به او سپرده شده است. تفکر عمومی او این بود که اگر یک قیام مردمی در اردن ایجاد می شد، هیچ یک از آنها به عنوان یک خانواده جان سالم به در نمی بردندد. زبان این بود: «آیا شما واقعاً فکر می کنید که آنها بین برادرم و من تفاوتی می بینند؟»

طبق افرادی که در جریان تحقیقات قرار گرفتند، دستگاه اطلاعاتی اردن چندین سال است که عوض الله را تحت نظر دارد. عوض الله، بومی قدس شرقی، از رده های سیاسی اردن بالا رفت و تا سال 2015 به عنوان رئیس ستاد کارکنان ملک عبدالله منصوب شد. وی به عنوان وزیر دارایی در اوایل سال 2000، اصلاحات اقتصادی، از جمله خصوصی سازی دارایی های دولتی را که به اتهامات فساد آلوده بودند، رهبری کرد و مورد تحسین قرار گرفت. 

از سال 2018، عوض الله برای محمد بن سلمان که در سال 2017 ولیعهد عربستان سعودی شد، کار کرد. به گفته مقامات اردنی، عوض الله و حمزه امسال شش بار با یکدیگر دیدار کرده اند. یکی می گوید: «او مربی شاهزاده حمزه بود، او را تشویق می کرد، و به او کمک می کرد زبانش را شکل دهد.»

رهگیری ها به طور مستقل قابل تأیید نیستند و مشخص نیست که آیا تحقیقات اردن شواهد دیگری در مورد اتهامات فعالیت های فتنه انگیز ارائه کرده است.

دو مقام اردنی می گویند، نکته مهم اینجاست که در شب ملاقات شاهزاده با سرلشکر یوسف هونیتی رئیس ستاد مشترک نیروهای مسلح اردن،  شاهزاده حمزه با عوض الله در تماس بود. رئیس ستاد مشترک، در مکالمه ای که توسط شاهزاده حمزه به صورت پنهانی ضبط شده بود، از او خواست که قبل از اینکه شاهزاده پیشنهاد کند که او کاخ را ترک کند، تعاملات او را با منتقدان کاخ که نامی از آنها برده نشد، قطع کند.

به گفته یکی از افراد آشنا به تحقیقات، دقایقی بعد، شاهزاده حمزه این مکالمه ضبط شده را با یک یادداشت رمز آلود به عوض الله ارسال کرد: «مردم باید بدانند که این اتفاق افتاده است». انتشار نوار ضبط شده توسط وکیل شاهزاده حمزه 48 ساعت آشفتگی در قصر را در پی داشت.

چند ساعت بعد عوض الله در اردن بازداشت شد. دولت متلاطم سعودی حمایت خود را از ملک عبدالله ابراز کرد و چهار نفر از مقامات را به عمان فرستاد. یکی از اعضای هیئت خواستار آزادی عوض االله شد. اردن نپذیرفت و او همچنان در بازداشت است.

شخص نزدیک به شاهزاده حمزه می گوید که او اعتقاد ندارد سلطنت با عوض الله «رابطه معناداری» داشته است. او گفت: «من در تمام مکالمات او با باسم حضور نداشتم، اما. . . حس من این بود که شاهزاده حمزه واقعاً به باسم اعتماد ندارد.»

روایت دولت از توطئه علیه شاه توسط برخی در پادشاهی و خارج از کشور با بدبینی مواجه شده است.

شاهزاده حمزه در ویدئویی که پس از بازداشت وی در حصر خانگی منتشر شد، با تأکید بر اینکه در هیچ «توطئه یا سازمان یا گروه تحت حمایت خارجی» شرکت نکرده، اقدام به ایراد سخنانی ضد فساد و «بی کفایتی» کرد. مقامات سعودی همچنین به شدت نقش ریاض در هرگونه طرح ادعایی را انکار کرده اند.

فرایند موازی در کاخ

رویکرد شاهزاده در قبال قبایل و انتقاد او از شکست های دولت، فرایند موازی را که ملکه رانیا برای حمایت از پسر 26 ساله خود «حسین» برای یک تاج گذاری نهایی رهبری می کند، تضعیف می کند. وی در سال 2009 به عنوان ولیعهد معرفی شد؛ موقعیتی که در سال 2004 از حمزه سلب شد.

حسین جوان، که مانند پدرش و شاهزاده حمزه تحصیل کرده غرب است، 2.7 میلیون دنبال کننده در اینستاگرام، و سابقه نظامی دارد و در برنامه های عمومی برای تقویت چهره خود - از جمله در کنفرانس های بین المللی که نماینده دولت است - حضور داشته است.

«داود کوتاب» مجری و روزنامه نگار برجسته رادیویی اردن می گوید: پادشاه و ملکه در تلاشند او را آماده کنند ، اما او هنوز [به عنوان یک رقیب جدی] با اردنی های عادی برخورد نمی کند. و بزرگترین رقیب او شاهزاده حمزه است.»

دیپلمات های غربی به منبع برخورد دیگری اشاره می کنند - پس از درخواست ناموفق شاهزاده حمزه از پادشاه برای ایفای نقش بیشتر در سرویس های اطلاعاتی، ملکه رانیا قدرت خود را بر دستگاه های امنیتی مهم تثبیت کرد.

به گفته مقامات اطلاعاتی غرب و ارتش رژیم صهیونیستی، انتصاب «احمد حسنی» در سال 2019 به ریاست دستگاه اطلاعات کل اردن و سایر مقامات ارشد امنیتی با حمایت ملکه انجام شد.

پروفسور تل می گوید: «دستگاه اطلاعات ابزار هژمونی هاشمی است. و اگر اکنون فرماندهی دستگاه اطلاعات و ارتش تحت کنترل مستقیم کاخ هستند، این بدان معنی است که ملکه بسیار قدرتمندتر است.»

یک دیپلمات غربی می گوید، نفوذ شاهزاده حمزه در قبایل و موقعیت او به عنوان یک خودی و یک قهرمان اردنی های عادی، صعود نهایی ولیعهد حسین به تاج و تخت را به چالش می کشد.

این دیپلمات می افزاید: «رابطه زیادی بین ملکه و سرویس های امنیتی وجود دارد و مطمئناً تمرکز وی در تأمین جانشینی ولیعهد دانش کاملاً رایجی است. این [واکنش] کاملاً به چگونگی عکس العمل بخش هایی از سیستم در برابر [تهدید] از سوی حمزه بستگی دارد.»

علی رغم بیعت علنی شاهزاده حمزه، او همچنان یک نماد قدرتمند است و دولت گزینه های کمی برای خنثی کردن فشارهای اقتصادی و اجتماعی دارد که جوانان اردنی را به انتقاد آشکار از پادشاه سوق می دهد و روایت کاخ از توطئه فتنه انگیز خارجی را رد می کند .

یک فعال سیاسی در معآ که خواست نامش مشخص نشود، می گوید: این فرصتی است که رژیم می تواند در مورد خطرناک بودن شرایط تجدید نظر کند و به دنبال راه اصلاحات باشد. اوضاع می تواند به آرامی تغییر کند، یا به طور ناگهانی تغییر کند - مانند بهار عربی. تا آن زمان ، حمزه مانند مردی در نقاب آهنی است.»