برای نخستین بار نقش پنهان یک افسر سرویس جاسوسی انگلیس در همکاری با سازمان سیای آمریکا برای راه اندازی کودتا علیه دکتر مصدق در ایران فاش شد.
به گزارش جماران، گاردین برای نخستین بار پس از آنکه در سال 1985 مقاله آبزرور از این روزنامه پاک شد، نقش پنهان یک افسر سرویس جاسوسی انگلیس که منجر به کودتا در ایران شد و خاورمیانه را تغییر داد، را فاش کرد.
این گزارش با عنوان «چگونه ام آی 6 و سیا به نیروها برای طرح کودتا علیه ایران پیوستند»، در نسخه 26 مه روزنامه آبزرور چاپ شد اما به سرعت حذف شد. این گزارش این واقعیت را آشکار می کند که «نورمن داربیشایر» یکی از اعضای سرویس جاسوسی انگلیس (ام آی 6)، برای بازگرداندن شاه ایران به عنوان حاکم این کشور در سال 1953، عملیاتی پنهانی و خشونت آمیز را ترتیب داده است.
با این وجود تنها چند روز پس از انتشار این گزارش در این روزنامه، به ناگاه تمام مدارک و شواهد تازه این عملیات انگلیسی و هویت داربیشایر از مباحث عمومی ناپدید شد.
«تقی امیرانی» فیلمساز، این هفته پیش از انتشار مستندش تحت عنوان «کودتای 53» گفت: «ما هنوز نمی دانیم چه کسی این مسئله را ابتدا به دست آبزرور رسانده است یا چرا این کار را کرده. ما فقط می دانیم که هر سابقه ای از مصاحبه با داربیشایر به سرعت ناپدید شد و هیچ کس داستان را دنبال نکرد. این مسئله باعث می شود تا به امروز دخالت انگلیس کاملا لاپوشانی شود.»
پیشینه کودتای 1953 مدت هاست که باعث ظن و گمان بین المللی شده است. نخست وزیر «وینستون چرچیل» مخالف حکومت نخستین رهبر دموکراتیک این کشور یعنی «محمد مصدق» بود، بیشتر به این دلیل که منافع انگلیس در صنعت نفت ایران را تهدید می کرد. اکنون مشخص است که ام آی 6 با همکاری با سیا - که این سازمان هم امیدوار بود پهلوی را به تخت سلطنت بازگرداند -برای سرنگونی مصدق کارهای بسیار بیشتری انجام داد.
در ماه ژوئن، اسناد موجود در بایگانی واشنگتن نشان داد که چگونه نام ملکه الیزابت دوم به اشتباه به منظور ترغیب شاه برای ماندن در ایران قبل از کودتا به کار گرفته شده است. مستند «کودتای 53» اکنون یک مورد روشن را نشان می دهد که انگلیسی ها چگونه یک کودتا را به شکل آدم ربایی، شکنجه و پرداختن هزینه به معترضان برای رفتن به خیابان های تهران را برنامه ریزی کرده بودند.
مستند کودتای 53، که در 19 اوت یعنی 67 سالگی کودتا پخش شد، به انجام بازجوی تحقیقات از امیرانی که ایرانی -انگلیسی است، منتهی شد. امیرانی با همکاری با «والتر مُرچ» تدوین گر تحسین شده فیلم هایی مانند مکالمه (1974)، بیمار انگلیسی (1996) و اینک آخرالزمان (1979)، به بایگانی و مصاحبه های بسیاری از افراد درگیر در این ماجرا دست یافت.
مرچ گفت: «ما وقتی ساخت این فیلم را آغاز کردیم، چیزی راجع به راز داربیشایر یا اسرار این راز نمی دانستیم. هیچ کدام از اینها در رادار ما نبود. تقی وتی کارمان را شروع کردیم، چیزهایی را کشف کرد. این کار خیلی زمان برد. اما این بیشترین مطالبی بود که من تا به حال بر روی آن کار کردم - 532 ساعت - یعنی دو برابر آنچه که من در اینک آخرالزمان کار کردم.»
نقطه عطف زمانی بود که امیرانی در تحقیقات بر روی «پایان امپراتوری»، یک سریال مستند از گرانادا از اواسط دهه 1980، یک سری شواهد کلیدی پیدا کرد. نسخه ای از یک قسمت این مستند درباره ایران، در ابتدا حاوی مصاحبه ای با داربیشایر بود که با صراحت صحبت می کرد.
داربیشایر می گفت: «کاری که به من محول شده بود، بسیار ساده بود: به آنجا بروید، به سفیر اطلاع ندهید و هر هزینه ای که برای تأمین سرنگونی مصدق با ابزار قانونی و یا شبه قانونی نیاز دارید، از سرویس اطلاعاتی بگیرید.» این افسر ام آی6 در ادامه توضیح می دهد که او «مبلغ هنگفتی پول، بیش از یک و نیم میلیون پوند» خرج کرده است، و افزود: «من شخصاً دستور می دادم و آشوب های خیابانی را هدایت می کردم.»
با این حال، فیلم این مصاحبه انفجاری هرگز پخش نشد. در فیلم امیرانی، نقش داربیشایر را «رالف فینز »بازی می کند که خطوطی از متن سانسور شده گرانادا را ارائه می دهد. مقاله سال 1985 آبزرور توسط خبرنگار «نایجل هاوکس» درست قبل از نمایش قسمت ایرانی توسط شبکه 4 منتشر شد.
اما وقتی برنامه به پایان رسید، خبری از داربیشایر و شهادت او نبود. یک نقد تلویزیونی که یک هفته بعد توسط «جولیان بارنز» منتقد آبزرور ارائه شد، هیچ اشاره ای به این بخش از داستان نکرد. امیرانی، مرچ و کارشناسان اطلاعاتی که با آنها مشورت کرده اند این گونه نتیجه می گیرند که دولت پس از یک نمایش خصوصی، وارد میدان شد و مانع از آن شد که تهیه کنندگان از مصاحبه داربیشایر استفاده کنند. به روزنامه ها، از جمله آبزرور، که در آن زمان توسط «دونالد ترلفورد» ویرایش شده بود، همچنین گفته می شد که دیگر وارد ماجرا نشوند.
داربیشایر با «استفان مید» همتای خود در سازمان سیا که در «پایان امپراطوری» ظاهر شد، از نزدیک همکاری کرد. او همکار انگلیسی خود را «فردی که کاملا روان به زبان فارسی و همچنین فرانسوی صحبت می کند» توصیف می کند.
شاید تکان دهنده ترین شواهد در «کودتای 53» مربوط به نقش انگلیس در آدم ربایی و در نهایت قتل فجیع و ظاهرا «تصادفی» «محمود افشارطوس» رئیس شهربانی دوره مصدق باشد. این حادثه ناآرامی هایی را منجر شد که به دستگیری و زندانی شدن مصدق در اوت (مرداد) منتهی شد.
داربیشایر در سال 1993 درگذشت، و «آلیسون روپر» محقق سابق گرانادا، که در «پایان امپراطوری» کار می کرد، به همراه «مارک اندرسون» تهیه کننده / کارگردان، به امیرانی گفتند که آنها هیچ خاطره روشنی از مصاحبه با افسر ام آی 6 یا آنچه که در این فیلم رخ داده، ندارند.
در آمریکا ، این کودتا به عملیات «آژاکس» معروف بود، در حالی که در انگلیس این عملیات «چکمه» نام داشت. پس از کودتا، شاه تا زمان انقلاب اسلامی سال 1979 بر این کشور حاکم بود.
این کودتا نه تنها روابط غرب با ایران را به مدت 60 سال شکل داد، بلکه خاورمیانه را هم تغییر داد.
