وضعیت ذخایر آبی ایران چطور است؟

به گزارش جماران؛ تداوم خشکسالی ها و بروز بحران آب و بی رمق تر شدن هر چه بیشتر ذخایر آبی، هم اینک به چالشی مهم و پیچیده برای بخش های وسیعی از کشور ما مبدل شده است.

کاهش نزولات آسمانی در کنار پایین آمدن سطح آب های زیرزمینی باعث شده است که بر اساس برآورد کارشناسان بیش از نیمی از استان های کشور اکنون دچار کم آبی یا تنش آبی شوند. 

هم اینک زنگ هشدار برای نزدیک به 10 استان کشور به صدا در آمده و معضل دسترسی به آب سالم به چالشی بزرگ حتی برای برخی نقاط مرطوب و پرآب در استان های شمالی کشور تبدیل شده که این تنش در بخش های جنوبی کشور بسیار عمیق تر است.

بحران آب و خشکسالی در نواحی جنوبی کشور همچنین موج مهاجرت مردم به مناطق شمالی و پرآب تر را به همراه داشته است. 

«محمد امینی» استاد دانشگاه و رئیس سابق مرکز تحقیقات منابع طبیعی و کشاورزی استان مازندران در گفت وگویی با اشاره به اطلاعات مرکز آمار ایران و نتایج سرشماری های سال 1385 تا 1390عنوان کرده که میزان مهاجرت از نواحی خشک جنوبی کشور به استان های شمالی در این دوره 5 برابر شده است. 

وی استان های شمالی کشور را نیز ورشکسته زیست محیطی توصیف و تصریح کرده است: ما دیگر استان پرآب نداریم زیرا وضعیت اکثر استان ها به علت بهره برداری بیش از حد به وضعیت هشدار رسیده است.

امینی مسائلی همچون کاهش 50 میلی متری بارش ها، تغییر نوع بارش از برف به باران و تعداد زیاد چاه های عمیق و نیمه عمیق، رویکرد صنعت کشاورزی و افزایش جمعیت ساکن به ویژه در استان های شمالی را از جمله دلایلی دانست که آینده آبی مناطق پربارش و حتی استان مازندران را تهدید می کند. 

کارشناسان رشد سریع شهرنشینی، افزایش جمعیت ،توسعه بخش کشاورزی و برخی سیاستگذاری ها نادرست در کنار عوامل بین المللی همچون تاثیر تغییرات اقلیمی را دلیل خشکسالی و تنش های آبی در ایران می دانند. 

با اینکه سال ها قبل هشدارهایی در زمینه ضرورت اصلاح سیاست ها، مدیریت مصرف و اندیشیدن راهکار مناسب برای مقابله با بحران آب توصیه شده بود اما یک رویکرد و راه حل جامع برای موضوع در پیش گرفته نشد تا اینکه کمبود آب به موضوعی مهم در بخش هایی از کشور تبدیل گردید. 

همین موضوع تنش های اجتماعی را در برخی شهرهای جنوبی کشور ایجاد کرده که این تحولات چند ماه قبل از اصفهان بر سر حقآبه زاینده رود شروع شد و سپس به استان های خوزستان، بوشهر و فارس سرایت کرد. 

در حالی که بحران آب موضوعی نیست که تنها مختص به ایران باشد اما چالش های اجتماعی ناشی از آن، دستاویز سیاسی مناسبی را برای دشمنان جمهوری اسلامی فراهم کرد تا با فرصت طلبی به تحریک افکار عمومی بپردازند. 

**بی آبی؛ تهدید جدی سرزمینی

کارشناسان به این نکته واقف هستند بحران آب موضوعی نیست که تنها ایران با آن درگیر باشد بلکه چالشی است که همه خاورمیانه و شمال آفریقا و در سطحی وسیع تر کل جهان با آن دست به گریبان است. بسیاری از کارشناسان قرن بیستم را دوره جنگ بر سر نفت و قرن 21 را عصر منازعه های آب ارزیابی می کنند.

از نظر این کارشناسان وقوع خشکسالی در منطقه امری نیست که بتوان آن را نادیده گرفت و اکنون بخشی از پیامدهای آن ایران را در بر گرفته است. 

وخامت اوضاع به اندازه ای است که «عیسی کلانتری» مشاور معاون اول رئیس‌ جمهوری در امور آب، کشاورزی و محیط زیست چند ماه قبل با هشدار در زمینه بهره‌ برداری ۹۷ درصدی از آب‌ های سطحی و خشک شدن رودخانه ها عنوان داشت اگر شرایط به همین گونه ادامه پیدا کند حدود ۷۰ درصد ایرانیان یعنی جمعیتی معادل ۵۰ میلیون نفر برای زنده ماندن مجبور به مهاجرت هستند.

کاهش بارش ها یکی از اصلی ترین دلایل کم آبی است که عاملی مهم در عمیق تر شدن خشکسالی در ایران هم محسوب می شود؛ بارش ها در کشور ما به کم ترین حد در 40 سال اخیر رسیده و نتیجه آن پایین تر رفتن سطح آب های زیرزمینی و خشکی رودخانه ها و دریاچه ها شده است. 

«داوود پرهیزکار» معاون وزیر راه و شهرسازی و رئیس سازمان هواشناسی کشور با اشاره به این موضوع که در ۱۱ سال گذشته میانگین بارش سالانه ایران به بالای نرمال نرسیده است، گفت: باید بپذیریم که کشور ما کم آب است چون میانگین بارش سالانه ایران کمتر از یک سوم میانگین جهانی است.

شرکت مدیریت منابع آب ایران وابسته به وزارت نیرو هم در آخرین گزارش خود چشم انداز مناسبی را از وضعیت بارندگی در کشور ارائه نمی کند. 

بر اساس گزارش این سازمان، ریزش های جوی از اول مهر تا ۲۴ تیر سال آبی ۹۷-۹۶ بالغ بر 166.8 میلیمتر بود که نسبت به دوره مشابه در دراز مدت 30.5 درصد کاهش داشت. این آمار نسبت به دوره مشابه سال قبل که بارش ها 229.9 میلیمتر بود حدود 27.4 درصد کاهش را نشان می دهد. 

از طرف دیگر بالا رفتن میانگین دما هم با باعث افزایش نرخ تبخیر می شود. به طور طبیعی در خاورمیانه و ایران هم سطح تبخیر بیشتر از متوسط جهانی است. 

«دیوید لیلین» کارشناس اندیشکده «شورای آتلانتیک» بر این باور است «ایران خشکترین آب و هوا در حدود 70 سال اخیر را تجربه می کند و به همین دلیل 40 درصد ایران در وضعیت خشکسالی به سر می برند. علاوه بر تغییرات آب و هوایی، ایران با چالش هایی همچون نابودی تنوع زیستی در جنگل ها و بیابان، فرسایش خاک در کنار آلودگی هوا و آب روبرو است. یکی از دلایل عمده این تغییرات ساخت بیش از سد است که از دوره پیش از انقلاب شروع شد و تا دولت قبل ادامه داشته است». 

** عوامل تشدید کننده خشکسالی و راهکارها 

به اعتقاد کارشناسان عوامل ایجاد بحران آب در ایران بی شمار هستند که برخی از آن ها طبیعی و برخی دیگر نیز نتیجه اقدامات و تصمیم های انسانی بوده اند. مهمترین عامل انسانی رشد جمعیت در 40 سال گذشته است که از 33 میلیون نفر به بیش از 80 میلیون نفر رسید. بر همین اساس دسترسی به آب تجدید پذیر برای هر نفر به شدت پایین آمد. اکنون 35 درصد مردم ایران در مناطقی زندگی می کنند که درگیر خشکسالی یا کمبود آب هستند. گرم شدن آب و هوای جهان نیز مزید بر علت شد و اوضاع را وخیم تر کرد.

تارنمای خبری «البوابا» رشد سریع شهرنشینی و افزایش جمعیت و توسعه کشاورزی در ایران در کنار عوامل بین المللی همچون تاثیر تغییرات اقلیمی، تحریم ها و برخی سیاستگذاری های نادرست را عاملی برای تشدید خشکسالی و تنش های آبی در ایران عنوان می کند و می گوید: براساس آمار بخش کشاورزی بیشترین میزان از آب شیرین ایران را مصرف می کند درحالی که به همان اندازه کارآیی ندارد. گزارش ها نشان می دهند 90 درصد آب ایران در بخش کشاورزی مصرف می شود اما سطح بهره وری در استفاده از آب حدود 35 درصد تخمین زده می شود حال آنکه میانگین بهره وری این بخش در جهان حدود 75 درصد است. 

«حمید پوران» کارشناس حوزه محیط زیست و آب در گفت وگو با این تارنمای خبری اعتقاد دارد تحریم ها علیه ایران هم بی اثر نبوده اند زیرا مانع سرمایه گذاری مناسب در بخش های زیرساختی مرتبط با مدیریت آب و کشاورزی هم شده اند. ضعف در زیرساخت های آبی کشور به ناکارآمدی مصرف آب منجر شد که در نهایت مانع از استفاده دوباره از آن می شود. در این شرایط ورود تجهیزات مدرن کشاورزی و حتی سموم و آفت کش های جدید هم ممنوع شده اند که صنعت کشاورزی را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. 

وی همچنین خاطر نشان می سازد وقتی بی ثباتی و بی اعتمادی به شرایط برای یک کشور همچون ایران در منطقه وجود دارد تامین غذای 80 میلیون شهروند به اولویتی مهم تبدیل می شود. در همین رابطه شما آب را فدای هدف خود می کنید. 

تارنمای شورای آتلانتیک نیز حل بحران آب در ایران را زمانبر توصیف کرد و نوشت: اگرچه کمبود آب موجب اعتراض هایی در ایران شده است اما علاوه بر نوع مدیریت و سیاست ها عوامل گوناگون دیگری هم بر آن تاثیر دارند. 

کارشناسان یکی از راهکارهایی را که ایران تاکنون نسبت به آن بی تفاوت بوده است شیرین سازی آب دریاها در شمال و جنوب کشور می دانند. به نوشته تارنمای خبری المانیتور برخی مقام ها و کارشناسان ایرانی اعتقاد دارند کشورهای همسایه از تاسیسات شیرین سازی آب (نمک زدایی آب دریاها) استفاده می کنند و مشکل چندانی در زمینه تامین آب آشامیدنی ندارند اما این راه حل از سوی ایران نادیده گرفته شد و در مقابل بر پروژه های انتقال آب، سرمایه گذاری و تمرکز بیشتری صورت گرفت. نکته اینجاست که انتقال آب هم نیازمند سرمایه گذاری های هنگفت و زمانبر در کنار استفاده از تجهیزات برای تصفیه آب است. 

تارنمای نشریه خبری واشنگتن ریپوتر «Washington Report» که به پوشش تحولات در خاورمیانه می پردازد می نویسد:کارشناسان هشدار می دهند بحران های زیست محیطی و پیامدهای سیاسی اجتماعی آن می تواند تهدید ساز شود . به همین دلیل دولت ایران تلاش می کند برای مواجهه با تهدیدهایی که ممکن است تنش هایی همچون کمبود آب موجب بروز آن شوند اقداماتی را انجام دهد. صرفه جویی در مصرف آب، توقف در ساخت سد، مقابله با تبخیر آب از طریق ایجاد شبکه های زیرزمینی، بهینه سازی مصرف آب در بخش های کشاورزی و صنعتی، تشویق کشاورزان به کاشت محصولاتی که نیاز کمتری به آب دارند و توجه به تاسیسات شیرین سازی برای تامین آب از جمله راهکارهایی هستند که دولت ایران برای مقابله با تنش های آبی در پیش گرفته است.