اینکه چرا از شخصیت‌های تاریخی معاصر تاثیرگذار کشورمان فیلمی نداریم که بتوانیم در مواقع لزوم به آن اشاره درستی داشته باشیم و از آن به عنوان بهترین نمونه تاریخی یاد کنیم محل بحث و مناقشه فراوان است و اینکه آیا نسل سوم و چهارم پس از انقلاب نسبت به شخصیت‌های سیاسی تاریخی کشورشان آگاهی و شناخت باید داشته باشند همواره مورد سوال بوده است که طرح چنین مباحثی بیشتر متوجه کاستی‌های سینمای ایران می‌شود.
به گزارش جماران، روزنامه اعتماد نوشت: فیلم مستند «بانو قدس ایران» به کارگردانی مصطفی رزاق کریمی که در جشنواره سینما حقیقت نمایش داده شد و جایزه بهترین فیلم این رویداد را از آن خود کرد را می‌توانیم بهترین نمونه و مرجع فشرده خوبی از شصت سال زندگی خصوصی امام و همسرش بدانیم؛ « بانو قدس ایران» علاوه بر اینکه از آغاز آشنایی امام (ره) و همسرشان بانو خدیجه صحبت می‌کند روایتی ملموس و واقع‌گرایانه از عواطف و احساسات این زوج نسبت به یکدیگر دارد. گفت‌وگوی ما را با مصطفی رزاق کریمی، کارگردان این فیلم درباره چگونگی شکل‌گیری و ساختار این فیلم از نظر می‌گذرانید:
گویا مشغول داوری فیلم‌های جشنواره سینما حقیقت بودید که ساخت فیلم «بانو قدس ایران» به شما پیشنهاد شد.
بله؛ پیشنهاد ساخت این فیلم سال ٩٤ به من داده شد؛ بعد از پایان جشنواره سینما حقیقت با عروج فیلم تماس گرفتم و جلسه با آنها برگزار شد؛ طی صحبت‌هایی که با آنها داشتم به آنها گفتم که من آشنایی باخانم خدیجه ثقفی ندارم اما در کارهایم همواره پژوهش حرف اول را می‌زند.
بر چه مبنایی شمارا برای ساخت این فیلم انتخاب کردند؟
آن‌طور که می‌دانم چند کارگردان شناخته‌شده را برای ساخت این فیلم کاندیدا کرده بودند؛ اما درنهایت قرعه به نام من افتاد. همانطور که می‌دانید من از زمانی که در اتریش زندگی می‌کردم ساخت فیلم‌های مستند را آغاز کردم و سالیان زیادی است در این زمینه کار می‌کنم؛ آنها انتظارشان این بود در مقابل این پیشنهاد، من جواب مثبت دهم اما من جوابی ندادم گفتم اگر نوشته یا کتابی در این زمینه هست بخوانم و این آغازی شد برای شروع ساخت این فیلم.
اساسا «بانو قدس ایران»چه ویژگی‌هایی داشت که شمارا به ساخت این فیلم ترغیب می‌کرد؟
ببینید! حضرت امام(ره) و همسرشان بانو خدیجه هر دو از خانواده مذهبی اما از اقشار مختلف جامعه هستند. یکی از قشر مرفه و دیگری بااینکه از اقشار مرفه است اما از مرفه بودن، خود را رها می‌کند من معتقدم اینکه ازدواج آنها به سرانجام می‌رسد قطعا تقدیر الهی بوده؛ برای من این دو تفاوت بزرگ خانوادگی که امام با همسرشان داشتند خیلی جذاب بود و همین شد که به آنها خبر دادم و گفتم فعلا برای تحقیق و نگارش آماده هستم نه برای ساخت فیلم.
البته در کارنامه شما توجه به موضوعات سیاسی دیده می‌شود.
نکته‌ای که برایم خیلی مهم است اینکه من موضوعات سیاسی زیاد کارکردم اما ساخت فیلم‌های من همواره انسان‌محور بوده، به موضوعات سیاسی و آموزشی هیچ‌وقت علاقه‌مند نبودم چون ابزارش را نمی‌شناسم. اتفاقا فیلم «خاطراتی برای تمام فصول» در مورد مجروحین شیمیایی که موضوعش کاملا سیاسی است امانگاهی که این فیلم دارد کاملا انسانی است. من در رابطه با چند نویسنده بزرگ هم در اتریش کارکردم. خود شخصیت نویسنده بوده که برای من جذاب بوده هیچ‌وقت به حاشیه زندگی‌شان وارد نشدم اینکه روحیه نویسنده چه بوده و چگونه به این مرحله کاری رسیده را مورد تحلیل قراردادم. همه می‌دانیم که امام یک شخصیت روحانی مبارز سیاسی بودند و بعد سیاسی ایشان چیزی نبوده که مورد غفلت قرار بگیرد همه فعالیت‌های سیاسی امام را دیده و می‌شناختند.
به نظر می‌رسد از زندگی خصوصی امام (ره) کسی چیزی نمی‌دانست.
بله اینکه زندگی خصوصی امام در این شصت سال چگونه گذشته است را کسی نمی‌دانست. برای اولین‌بار ما چنین تصاویر را به مخاطبان نشان می‌دهیم. بر همین اساس ما کار تحقیق را با آقای کریمی راد و خانم نبی‌پور آغاز کردیم. البته من در ساخت فیلم‌هایم همیشه مشاوران زیادی دارم و به تحقیقات خودم اکتفا نمی‌کنم؛ مثل خلبانی که قبل از تیک آف همه‌چیز را چک می‌کند و حین پرواز هم پیش‌بینی‌نشده‌ها را در نظر می‌گیرد، من تقریبا اینگونه عمل می‌کنم. البته لزوم فیلم مستند این است که مشاوره‌های فراوان بگیریم و همینطورتحقیق زیاد داشته باشیم. تا اینکه چیزی نزدیک به پانصد صفحه تحقیق آماده کردیم.
مراحل تحقیق چقدر از شما زمان گرفت؟
یک سال و دوماه مراحل تحقیق انجام شد اما اینگونه نبود که ما شبانه‌روز مشغول بررسی و پژوهش باشیم؛ در میان راه توقف هم داشتیم چون با ابهاماتی مواجه می‌شدیم به بن‌بست می‌رسیدیم و دوباره از ابتدا شروع می‌کردیم تا اینکه به تحقیق گسترده دست پیدا کردیم. در طول راه به این نتیجه رسیدم که امام به نهانخانه خود و همسر خود اهمیت زیادی قائل است و تعصبات زیادی روی خانم خوددارند.
البته همه ایرانی‌ها روی همسر و خانم خود تعصب ویژه‌ای دارند اما این مساله برای روحانیت اهمیت دوچندان دارد.
موافقم اما نکته دیگری که به آن در طول ساخت فیلم رسیدم اینکه امام خیلی خانمش را دوست داشت و این میزان علاقه از یک شخصیت سیاسی شناخته‌شده عجیب بود که ایشان چقدر به خانمش علاقه‌مند است.
استفاده نکردن از فیلم‌ها و تصاویر خصوصی همسر امام از طرف شما بود یا خانواده ایشان؟
انتخاب خودم بود، دوست داشتم حریم خصوصی همسر امام(ره) را حفظ کنم البته به این نکته باید تاکید کنم که من هیچ‌وقت کسی را مجبور به انجام کاری نمی‌کنم و هیچ‌وقت هم از کسی مقابل دوربینم به عنوان ابزار استفاده نمی‌کنم شاید به این دلیل باشد که معمولا مراحل تحقیق و نگارش و ساخته‌هایم طول می‌کشد.
نکته مهم در فیلم «بانو قدس ایران» اینکه شما با منسوبین امام(ره) گفت‌وگو انجام دادید.
تاکید داشتم که در این فیلم حتما منسوبین درجه‌یک باید حضورداشته باشند؛ نمی‌خواستم روایت از کسی باشد که خانم اینگونه بود و اینگونه کار می‌کردند. اتفاقا پیشنهادات خوبی هم داشتیم مبنی بر حضور شخصیت‌های مهم که راجع به ایشان صحبت کنند اما آن‌وقت صحبت‌های‌شان مستقیم نبود.
نکته بسیار مهم دیگر اینکه حاج حسن آقا برای این فیلم خیلی زحمت کشیدند و بسیار هم مثبت‌اندیش بودند البته در ابتدای امر کمی برای‌شان سوال پیش‌آمده بود در مورد حضور صرف منسوبین درجه‌یک در این فیلم اما از آنجایی که ما می‌خواستیم وارد اندرونی و حریم خصوصی خانه امام شویم نیاز بود که منسوبین حضورداشته باشند و در ادامه ایشان با ما همراه شدند.
روایت زندگی بانو خدیجه از زبان منسوبین جذابیت بیشتری هم داشت.
ما به اتاق‌های زندگی امام و همسرشان می‌رفتیم پس‌نیاز به حضور نزدیکان امام(ره) داشتیم که روزهای خوش و غمگین را در این خانه باهم داشتند. ما در این فیلم فرش‌ها را لمس کردیم وهمینطور اتاق‌ها و دیوارها را... حتی در مورد اینکه کدام دختر ایشان در کدام اتاق قرار بگیرد فکر کرده بودیم چون هرکدام روحیات خاص خود را داشتند. برای حاج حسن آقا اتاق خود امام (ره) رادرنظر گرفتیم اتاقی که سال‌ها درش بسته بود و همه از پشت شیشه به آن اتاق نگاه می‌کردند؛ اما ما با حمایت حاج حسن‌آقا وارد اتاق شدیم؛ اما ایشان روی مبل پدربزرگ ننشستند و حرمت مبل را باید نگاه می داشتیم ایشان لطف کردند و روی زمین نشستند.
انگار این فیلم مرور خاطرات‌شان هم بود.
دقیقا و خودشان هم همین را می‌گفتند. اینکه چه روزها و شب‌هایی در این خانه برای‌شان سپری شد.
با سید حسن خمینی یادگار امام در مورد سناریوی نوشته‌شده چه صحبت‌هایی داشتید؟
ما پنج ماه روی فیلمنامه برای ساخت فیلم مستند وقت گذاشتیم. سناریو توسط چند نفر خوانده و بعد قرار شد حاج حسن آقا مطالعه کنند. من گفتم ایشان مشغله‌شان بسیار زیاد است. به همین دلیل تصمیم گرفتیم حضوری با ایشان قرار بگذاریم و فیلمنامه را کامل برای‌شان خواندیم و روخوانی کردیم ایشان حین خواندن نکاتی را یادداشت کردند و در انتها انتقادی که به فیلمنامه داشتند اینکه متن از یکجا حالت زنانگی و مادرانه خود را از دست می‌دهد. من در ناخودآگاه خود چنین نظری داشتم فیلمنامه از یکجا لحن زنانه خود را از دست می‌دهد به همین دلیل مجددا روی سناریو کارکردیم و بعد شروع به ساخت کردیم.
نکته‌ای که در اینجا مطرح است بعد از ساخته‌شدن فیلم به نظرتان نیامد که کمی زمان فیلم طولانی باشد؟
اصولا بعد از ساخته‌شدن فیلم وقتی کارگردان با جماعتی فیلم خود را می‌بیند به این نتیجه می‌رسد که کاش این کار را در فیلم می‌کردم و ای‌کاش‌های دیگر... یک سال برای تدوین این فیلم وقت گذاشتیم با تدوینگر این فیلم آقای محمد پورفر سکانس‌ها را زیاد جابه‌جا کردیم. تمام فیلم بر اساس اسناد و مدارک ساخته‌شده و این اسناد و مدارک به‌سختی در اختیارمان قرار گرفت. ما حتی بیشتر ازآنچه می‌بینید فیلمبرداری بودیم. همیشه در طول تمام‌کارهایم در تدوین احساسی عمل نمی‌کنم کاملا با منطق پیش می‌رود، در این فیلم بر اساس درام پیش رفتیم قصه را از یکجا شروع و در نقطه‌ای به پایان می‌رسانیم. حتی بعد از تماشای فیلم به این نتیجه رسیدم که باید یک یا دو دقیقه به فیلم اضافه شود و این مساله را با تهیه‌کننده و حاج حسن آقا و دخترهای‌شان مطرح هم کردم.
از سوی دیگر تصاویر آرشیوی هم به‌درستی و با یک منطق و ظرافت روایی بین حال و گذشته کنار هم قرار گرفت.
خیلی کار سختی بود که خانم طاهری از فیلمخانه ملی ارشاد به ما کمک زیادی کردند با صبر و حوصله این تصاویر را که نیازمند به تبدیل‌شدن هم بود به ما تحویل دادند. چنین چینشی از دل پژوهش و تحقیقاتی که داشتیم برآمد. من حتی در نظر داشتم که تصاویر آرشیوی در هر قسمت چه معنایی دارد و در ادامه داستان چه معنایی پیدا می‌کند. در این فیلم ما با میزانسن سینمایی مواجه نیستیم چون داستان سینمایی روایت نمی‌کنیم یک موضوع تاریخی در این فیلم روایت می‌شود که با رضا تیموری برای تصویربرداری قسمت‌های مختلف زیاد جلسات وگفت‌وگو داشتیم و ایشان بسیار برای این فیلم زحمت کشیدند.
آقای رزاق کریمی به نظر می‌رسد «بانوقدس‌ایران» دربرگیرنده تمام‌بخش‌های خصوصی زندگی امام است و تنها به همسر ایشان معطوف نیست.
ببینید این فیلم شاکله خانواده امام(ره) را روایت می‌کند. در ابتدای فیلم از تنهایی بانو خدیجه صحبت می‌شود تا زمانی که آقا مصطفی به دنیا می‌آید از این زمان به بعد دیگر خانواده شکل می‌گیرد و همسر امام سکوت خود را می‌شکند در این فیلم خانواده‌محور است و وابستگی‌ای که بانو خدیجه به خانواده خود داشت. مادری که قصه زندگی‌اش را برای مخاطب تعریف می‌کند. تمام این فیلم با خانم جلو می‌رود. همسر امام شخصیت سیاسی نبوده اما تبعید و انقلاب و جنگ زندگی او را تبعید می‌کند و ما از زاویه دید او فیلم را روایت می‌کنیم زمانی که در نوفل لوشاتو است و خوشحال یا زمانی که در نجف اشرف در گرما تنش می‌سوزد و با امام درد دل می‌کند همه از نگاه او روایت می‌شود.
تصاویر خصوصی از امام و همسرشان به‌ندرت استفاده‌شده؛ اما همان اندک هم جدید است و تاکنون دیده نشده.
خودم این حریم خصوصی را حفظ کردم. شاید استفاده از این تصاویر خصوصی باعث جنجال فیلمم می‌شد اما من ترجیح دادم این محرمیت را حفظ کنم و به آن احترام بگذارم نباید از اینکه آنها مرا محرم خود دانستند سوءاستفاده می‌کردم. من در جریان تحقیقات حتی به این نکته رسیدم که آنها چه غذایی را مشترک دوست داشتند.
لحظه از دست دادن مصطفی و احمد فرزندان امام از دردناک‌ترین لحظه‌های فیلم است.
موافقم و در چنین لحظاتی است که من به یک نکته رسیدم اینکه امام (ره) و همسرشان شاید با نقطه نظرات مختلف زندگی می‌کردند ولی از مقطعی باهم یکی می‌شوند. برای مثال آن‌هم فوت احمد آقا است. با فوت آقا مصطفی همسر امام بی‌تابی فراوانی می‌کند و امام(ره) به او می‌گوید که به خدا توکل کن. وقتی احمد فوت می‌کند او خودش می‌گوید احمد امانتی بود که خدا از من گرفت و این نقطه مشترک آنها بود.
حضور همسر آقا مصطفی عروس ارشد امام هم یکی از نکات قابل‌توجه این فیلم است که تاکنون تصویری از این خانم منتشرنشده.
یکی از نکات مهم اینکه حضور همسر آقا مصطفی در این فیلم تقریبا غیرممکن بود؛ اما با تلاش تمامی عوامل فیلم توانستیم از حضور ایشان در فیلم استفاده کنیم؛ در تحقیقاتم به این نتیجه رسیدم که حضور ایشان در فیلم مهم و وزنه‌ای به‌حساب می‌آید ایشان به دلیل کهولت سنی و بیماری که دارند زحمت کشیدند و با ما همکاری صمیمانه و خوبی داشتند من پیش از فیلمبرداری نزدیک به یک ساعت با ایشان گفت‌وگو کردم و گفتم می‌خواهیم وارد زندگی امام (ره) و همسرشان شویم و شما می‌توانید گویای این زندگی باشید. به ایشان گفتم که ما نمی‌خواهیم گزارش تهیه کنیم. می‌خواهیم به درک درستی برسیم این خانم هم به گروه‌مان لطف زیاد داشتند و اعتماد کرد.
وقتی به فیلم‌های مستندی که راجع به شخصیت‌های برجسته ساخته می‌شود نگاه می‌اندازیم مستندسازان نمی‌توانند به دلیل محدودیت‌ها به تمام ابعاد شخصیت بپردازند اما در این فیلم شما بسیار واقع‌گرایانه بدون تمجیدهایی بی‌دلیل به موضوع می‌پردازید.
من مستندسازم وکارم پژوهش تاریخی است که بر ما گذشته است. معتقدم نسل جدید و جوان بهتر است این شخصیت‌ها را بشناسند. زمانی که کودک بودم وقتی پدرم از مصدق صحبت می‌کرد برایم سوال بود که مصدق کیست. این اتفاق برای نسل جوان ما می‌افتد اینکه زندگی امام(ره) و بانوقدس ایران را نمی‌شناسند و ابعاد سیاسی آنها را می‌شناسند من مقابل نسل جوان متعهد هستم من دروغ نگفتم سانسور نشدم کسی مرا سانسور نکرد صادقانه با اسناد و مدارک جلو رفتم بعید می‌بینم چنین فیلمی دوباره ساخته شود.
انتخاب نریتور هم به بار عاطفی فیلم اضافه می‌کند.
خانم واعظ‌پور را مابین شصت‌ودو نفر انتخاب کردیم، در لابه‌لای صداهایی که گوش می‌کردیم این صدا ناگهان توجه ما را به خود جلب کرد و انصافا خانم واعظ‌پور خیلی زحمت کشیدند نوع روایت واقعا سخت بود وقتی او را در جریان روایت فیلم گذاشتیم ایشان ابراز علاقه کرد و بسیار به ما کمک کرد و نکته مهم اینکه هیچ‌کس در این فیلم ادعایی نداشت و همه باجان و دل در خدمت فیلم بودند.
در میان مخاطبین این‌طور جاافتاده که اسم همسر امام بتول بوده است.
آنجا بود که به این نتیجه رسیدم که چقدر مردم ما نسبت به این شخصیت بیگانه هستند و او را نمی‌شناسند چنین موضوعی هم برای من جذاب بود که اسم این شخصیت را مردم هم نمی‌دانند و از طرفی کارمان را خیلی سخت می‌کرد اسم همسر امام(ره) خدیجه ثقفی است اما به او قدسی ایران می‌گفتند.
نظر سید حسن خمینی در رابطه با فیلم بانو قدس ایران چه بود؟
ایشان کنجکاو بودند که زودتر فیلم را ببینند و مرحله‌به‌مرحله در جریان بودند. وقتی فیلم را دیدند، تشکر کردند.
قبل از جشنواره در مورد سفارشی بودن این فیلم بحث‌های زیادی مطرح شد اما فیلم چنین نگاهی ندارد.
ما زمانی که فیلم را می‌ساختیم هیچ‌کس در این فیلم حرفی از جشنواره نمی‌زد؛ تلاش ما تنها برای معرفی یک شخصیت معاصر بود و سعی می‌کردم در این فیلم خطاهایم کم باشد. برای من مهم‌ترین نکته‌ای که فیلم بانو قدس ایران داشت این بود که با خانواده باسواد و اندیشمندی مواجه هستم و ساخت این فیلم زیبا در میان زندگی یک شخصیت برجسته تاریخی بود.
