آیت‌الله هاشمی رفسنجانی علاوه برآنکه یک سیاستمدار برجسته بود، فقیه، عالم، روشنفکر، جامعه شناس و نویسنده‌ای متبحر و قرآن پژوهی قهار و توانمند نیز بود.
به گزارش جماران؛ روزنامه جمهوری اسلامی نوشت:
فردا سوم شهریورماه، سالروز ولادت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی است. در سال 1313 هجری شمسی، در جلگه نوق از جلگه‌های رفسنجان، در خانواده‌ای متدین پسری چشم به جهان گشود که نام او را اکبر گذاشتند، اکبر فرزند حاج میرزاعلی و ماه بی‌بی. کسی نمی‌دانست که نوزاد آن روز، شخصیت سیاسی و فرهنگی و علمی پرآوازه فردای کشور خواهد بود که علاوه بر خدمات فراوان در ابعاد مختلف به کشور و مردم، جزئیات زندگی خود را نیز تحت عنوان خاطرات ثبت خواهد نمود تا به عنوان منبعی گرانبها و معتبر از یکی از با اهمیت‌ترین مقاطع تاریخی کشور و چه‌بسا جهان، به یادگار بگذارد و برای محققین، تاریخ نگاران، روشنفکران، پژوهشگران و بطور کلی آیندگان، اصیل‌ترین، معتبرترین، صادقانه‌ترین و مورد وثوق‌ترین تاریخ نوشتاری را تدوین، تنظیم و منتشر شده در اختیار بگذارد.
درباره آیت الله هاشمی رفسنجانی و به مناسبت سالروز تولد ایشان، نکات، ظرایف، درس‌ها، اطلاعات و حقایق بسیاری وجود دارد که طبعاً پرداختن به همه آنها در یک نوشته بسیار کوتاه ممکن نیست، اما در این مجال تلاش کرده‌ایم چهار ویژگی از زندگی آن مرحوم را به قدر استطاعت و در حد بضاعت خودمان بازخوانی نمائیم. این چهار ویژگی عبارتند از؛ مبارزات، آزاداندیشی، شخصیت علمی و خاطره‌نویسی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی.
مبارزات
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، برخلاف هم سن و سالان خود در سن 5 سالگی وارد مکتب خانه شد و تحصیلات خود را همزمان در مکتب خانه و خواندن کتاب‌های رسمی مدرسه آغاز نمود. در چهارده سالگی تصمیم گرفت به همراه کاروان زیارتی جهت تحصیل علوم دینی به قم هجرت نماید و اقامت ایشان در منزل حضرات آیات اخوان مرعشی و در همجواری منزل امام خمینی رضوان الله تعالی علیه موجبات آشنایی ایشان با حضرت امام را فراهم نمود و این رابطه از استاد و شاگردی آغاز و به تبدیل شدن به امین‌ترین و معتمدترین فرد نزد امام خمینی ادامه یافت.
در سال 1337 مصادف با اوایل تشکیل ساواک رژیم ستم‌شاهی، آقای هاشمی که محرم همان سال در همدان برای تبلیغ به سر می‌برد، در روز عاشورا با اشاره به سرنگونی رژیم سلطنتی عراق، انتقادات تندی را متوجه نظام سلطنتی پهلوی کرد که بلافاصله پس از ترک منبر توسط شهربانی همدان دستگیر و به مرکزی نظامی تحویل داده شد.
پس از آزادی از زندان، در جریان رساندن اعلامیه‌های امام خمینی به شهرهای مختلف در اعتراض به مصوبه کابینه اسدالله اعلم توسط رابطین مکتب تشیع، ماموریت آقای هاشمی عزیمت به استان‌های یزد و کرمان بود. در پی اقدامات امام، کابینه علم عقب‌نشینی کرد و لغو تصویب‌نامه را رسماً اعلام نمود. آقای هاشمی در 21 فروردین سال 1342 پس از حادثه فیضیه دستگیر و جزو اولین طلابی بود که به خدمت سربازی اعزام شد. در پادگان به عنوان اولین اقدام طی یک بحث رو در رو با فرمانده پادگان، اعزام طلاب به سربازی را صریحاً محکوم کرد و با اینکه هنوز بیشتر از سه روز از شروع سربازی اجباری او نمی‌گذشت، فرمانده لشکر وی را به نام می‌شناخت. با اعتراض او به سنت غلط حمام کردن عریان سربازان و تراشیدن محاسن با تیغ و فحاشی به سربازان این سنت غلط لغو شد. آقای هاشمی حضور در پادگان را فرصتی جدید برای طلاب تلقی نمود و فضایی بوجود آورد که در عصر عاشورای سال 1342 وقتی فرمانده نیروی زمینی ارتش وارد پادگان شد، به محض ورود به دستجات وعظ و عزاداری که توسط طلاب سرباز هدایت می‌شدند روبرو شد و معترضانه گفت: «طلبه‌ها پادگانها را به مسجد تبدیل کرده‌اند.» و دستور تعطیلی مجالس وعظ و روضه‌خوانی را صادر نمود.
هاشمی رفسنجانی پس از فاجعه خونین 15 خرداد و احساس خطر، در 21 خرداد 1342 با اخذ مرخصی از پادگان خارج شد و دیگر مراجعت نکرد. وی از بیم دستگیری به عنوان سرباز فراری مجبور به زندگی مخفی شد و به زادگاه خویش در بهرمان نوق رفت و در همین ایام بود که ترجمه کتاب سرگذشت فلسطین را در مدت چهارماه اقامت در آن روستا انجام داد.
در نیمه دوم سال 1343 به دنبال تصویب لایحه مصونیت مستشاران نظامی و دیگر افراد تبعه آمریکا موسوم به کاپیتولاسیون، آتش مبارزه گرم‌تر شد. هاشمی توانست با تهیه صورت مذاکرات لایحه مزبور، امام خمینی را در جریان ریزمسائل قرار دهد. امام نیز به شدت شاه، آمریکا و اسرائیل را مورد حمله قرار دادند که در نیمه شب 13 آبان 1343 نیروهای امنیتی منزل امام را در قم محاصره و پس از دستگیری معظم له را به ترکیه تبعید کردند. پس از تبعید امام، هاشمی و همرزمانش ابتدا نشریه بعثت و بعدها نشریه انتقام را با مشی صریح مخالفت با رژیم شاهنشاهی منتشر کردند و در 29 بهمن سال 43 به همراه جمعی از علما و فضلا در اعتراض به جو اختناق و تبعید حضرت امام خمینی نامه سرگشاده‌ای به نخست وزیر وقت تهیه و امضا نمودند و خواستار آزادی و عودت رهبر شیعیان جهان در اسرع وقت به قم شدند. در این نامه برای اولین بار از حضرت امام خمینی به عنوان رهبر شیعیان جهان یاد شد که دارای بار سیاسی عمیقی بود.
ساواک در 12/12/43 آیت‌الله هاشمی رفسنجانی را به اتهام اقدام علیه امنیت کشور دستگیر و روانه زندان کرد که به مدت 4 ماه تحت بازجویی و شدیدترین شکنجه‌ها قرار گرفت و در 14 تیرماه 1344 با فشار علما و مراجع بزرگ از زندان آزاد شد. در ششم دی‌ماه 1344 وارد نجف آباد شد و علیرغم ممنوع‌المنبر بودن به منبر رفت و در پایان یک سخنرانی حماسی برای سلامتی امام خمینی دعا کرد و بلافاصله پس از پائین آمدن از منبر مجدداً دستگیر و به مقر ساواک برده شد. هاشمی علیرغم دستگیری‌های مکرر که حکایت شکنجه‌های هرکدام از آنها بسیار طولانی و زجرآور است و البته گوشه‌هایی از این حکایت‌ها در خاطرات ایشان منعکس شده، هرگز دست از مبارزه نکشید و بعد از آزادی از آخرین زندان در اواسط سال 1357 به همراه یارانش هسته اولیه جامعه روحانیت مبارز را تشکیل داد و در همین روزها به پیشنهاد جامعه شورای انقلاب تشکیل شد و در نتیجه این تلاش‌ها و رهبری خردمندانه و آگاهانه امام خمینی انقلاب اسلامی مردم ایران به پیروزی رسید.
آزاد اندیشی
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی که وجهه سیاسی و مدیریتی او بیشتر از سایر وجوهش در اذهان مردم نمود پیدا کرده است، از دیگر ابعاد شخصیتی والایی برخوردار بود که روشن‌بینی و آزاد اندیشی و کلان نگری از آن جمله است.
این ویژگی‌های بارز به خصوص در سال‌های اخیر در کنار رشد کمالات و پختگی سیاسی در آقای هاشمی به قدری قوت گرفته بود که تحمل و شجاعت شنیدن سخن مخالف و در پی آن شجاعت پذیرش برخی اشتباهات که گاهی ناخواسته احیاناً در آنها سهیم بود را داشت. آیت‌الله هاشمی رفسنجانی که در دین، سیاست، زمان شناسی، تاریخ، مدیریت، صبوری، اخلاق و بسیاری دیگر از فضایل انسانی کم نظیر بود، در کنار همه این خصوصیات به موضوع مهم آزاد اندیشی بخصوص آزاداندیشی دینی تاکید فراوان داشت. به طور معمول آخرین کار و ثمره تلاش عالمان و مردان بزرگ تاریخ، کوچکترین، ولی پرمحتواترین اثر آنها می‌شود و شاید بتوان گفت این مساله درباره آخرین دستاورد آیت‌الله هاشمی رفسنجانی نیز صدق کرد. ثمره آخرین تلاش هاشمی، راه‌اندازی شورای عالی آزاداندیشی دینی بود که در نوع خود گام مهمی در زندگی او و حتی سیاست کشور به شمار می‌آید.
آقای هاشمی با تجربه‌ای که از مبارزات پیش از پیروزی انقلاب اسلامی داشت و همچنین خدمات پس از پیروزی انقلاب، در این اعتقاد راسخ‌تر شده بود که هیچ پیشرفتی بدون رشد سیاسی و آگهی و آزاداندیشی کشور و مردم به دست نمی‌آید و پیروزی‌ها و پیشرفت‌های موردی نیز چنانچه این پشتوانه را نداشته باشد، دائم و مستمر نخواهد بود.
هاشمی نه تنها در طول عمر با برکت خویش با چنین اندیشه‌ای زندگی کرد، بلکه هر شهروند را در جهت توسعه سیاسی کشور، فردی متفکر، آزاد و مختار می‌خواست و از همین منظر بود که به انتخاب آنان نیز ایمان داشت. هاشمی همچنین معتقد بود مسئولان نظام اسلامی در هر جایگاهی که باشند، تنها در صورتی می‌توانند متصف به وصف اسلامی باشند که آحاد جامعه گرچه در دسته‌بندی‌های مختلف، بتوانند سخن خود را بر زبان آورند و در میان مسئولان گوش‌های شنوا به فراوانی برای شنیدن سخنان آنان وجود داشته باشد و هرجا حقی پایمال شد، به تعبیر پیامبر اکرم (ص) بدون «لکنت زبان» و ترس ظلم‌ها بیان و اعلام گردد و به صاحبان حقوق بازگردانده شود. کسانی که با آیت‌الله هاشمی رفسنجانی ارتباط نزدیک داشتند شهادت می‌دهند که با ایشان به راحتی درباره هر موضوعی هرچند مخالف دیدگاه‌های روشن او، می‌شد سخن گفت و نمونه‌های فراوانی در این زمینه از آن عالم ربانی نقل شده که خود شاهد دیگری بر آزاداندیشی و تحمل مخالف در این انسان بزرگ بود.
شخصیت علمی
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی علاوه برآنکه یک سیاستمدار برجسته بود، فقیه، عالم، روشنفکر، جامعه شناس و نویسنده‌ای متبحر و قرآن پژوهی قهار و توانمند نیز بود. هاشمی در کنار مبارزات و کارهای سیاسی و مدیریتی، هیچگاه از نوشتن و تالیف کتب، مقالات و رساله‌های گوناگون فرهنگی، علمی، سیاسی، تاریخی و .... غفلت نورزید. ایشان علاوه بر نوشته‌ها و تالیفات فراوان،خطبه‌ها،سخنرانی‌ها، خاطرات و مصاحبه‌های فراوانی نیز دارد که اکثر آنها در قالب کتاب تدوین و منتشر شده است و فهرستی بلند بالا را شامل می‌شود.
در میان این فهرست بلند از تالیفات، دو اثر برجسته باقی مانده از آیت‌الله هاشمی رفسنجانی به صورت دوره‌ای و مجموعه‌ای وجود دارد که کم نظیر هستند.
یکی از این مجموعه‌ها دوره 21 جلدی «تفسیر راهنما» ست و دیگری دوره 33 جلدی «فرهنگ قرآن» که به عنوان «کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم» تدوین شده و اثری است که آغاز گردآوری آن به سال‌های اسارت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در زندان‌های رژیم ستم شاهی بر‌می‌گردد و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با همکاری گروهی از قرآن پژوهان به ثمر نشست و چاپ و منتشر شد.
علاوه بر این دو دوره عظیم از کتب مرجع قرآنی، کتاب‌ها تالیفات برجسته دیگری از ایشان به یادگار مانده که برخی از آنها منبع اصلی تدریس در دانشگاه‌های معتبر است. کتاب‌هایی نظیر کتاب «ارزش‌ها و مکتب‌ها» که مطالب آن در دهه‌های 40 و 50 در زندان و به منظور مقابله با مبانی فکری، اقتصادی، اجتماعی و پیامدهای حاکمیت مکتب کمونیسم تالیف گردید و پس از تحولاتی که منجر به چاپ مجدد آن توسط انتشارات روزنامه جمهوری اسلامی شد، اکنون در دانشگاه علیگر هندوستان یکی از منابع مهم علم کلام جدید به شمار می‌رود.
کتاب‌های دیگری نظیر «آزاد اندیشی اسلامی و روشنفکری دینی»، «سرگذشت فلسطین»، «امیر کبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار»، «جهان در عصر بعثت» و ... کتاب‌هایی هستند که هرکدام از آنها به تنهایی، نشانگر وسعت و عمق اندیشه علمی مولف و نویسنده آنهاست.
خاطرات
یکی از کارهای بسیار بزرگ، عمیق، آینده نگرانه و کم نظیر آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، نوشتن خاطرات روزانه خود در دفترچه‌های یادداشتی است که بخشی از این نوشته‌ها اکنون به عنوان یک تاریخ معتبر، موثق، قابل اعتماد و ماندگار تدوین و چاپ و منتشر شده است.
دو جلد اول این مجموعه که مربوط به دوران از تولد تا مقطع پیروزی انقلاب است، چون یادداشت‌های روزانه‌ای برای این مدت زمان وجود نداشته، براساس خاطرات و نوشته‌های خود آقای هاشمی تدوین و تنظیم و منتشر شد و بعد از آن شما‌ره‌های بعد که از خاطرات سال 1357 تا 1373 می‌باشد در مجلدات مختلف چاپ و منتشر شده است و خاطرات 1374 تا 1395 نیز به مرور و طبق روال که هرساله خاطرات یک سال منتشر می‌شود، چاپ و ارائه خواهد گردید.
نگارش این خاطرات توسط آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، از آن جهت کاری ارزشمند و خدمتی بزرگ به انقلاب اسلامی ایران محسوب می‌شود که آقای هاشمی خود نزدیک‌ترین، معتمدترین و معتبرترین افراد نزد امام خمینی بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران بودند و چون خود آقای هاشمی این ویژگی را نزد امام داشتند، طبعاً تاریخی که ایشان در این نوشته‌ها راوی آن هستند، معتبر و قابل اعتماد و قابل استناد خواهد بود و سرمایه بزرگی برای تاریخ نگاری انقلاب اسلامی محسوب می‌شود.
از این لحاظ، می‌توان به اهمیت خاطرات آیت‌الله هاشمی رفسنجانی و نقشی که در نقل و تالیف تاریخ انقلاب در آینده خواهد داشت پی برد و بی جهت نیست که برخی مخالفین مغرض با دیدگاه‌ها و نظرات آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در طول سالیان متمادی بخصوص پس از پایان جنگ و دفاع مقدس درصدد تحریف تاریخ و کم اثر نشان دادن این خاطرات برآمدند و تلاش کردند از اثرگذاری آن در تاریخ آینده بکاهند، اما موفق به این کار نشدند.
در هرحال، این خاطرات خود به تنهایی تاریخ مستقلی است که به قلم توانای مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی به رشته تحریر درآمد و با چاپ آن در مجلدات مختلف تاریخ انقلاب را ثبت و ضبط نمود. این چهار مورد از ویژگی‌های آیت‌الله هاشمی رفسنجانی که بطور خلاصه مورد اشاره قرار گرفت، در هر مورد دارای ظرفیت بسیار بالایی برای شکافته شدن و بررسی با جزئیات دارد که طبعاً به زمان خاص خود نیازمند است و در کنار این موارد، ویژگی‌ها و خصوصیات منحصر به فرد دیگری از آیت‌الله هاشمی رفسنجانی وجود دارد که جا دارد درباره آنها کتاب‌ها نوشته شود.
*آیت‌الله هاشمی رفسنجانی که وجهه سیاسی و مدیریتی او بیشتر از سایر وجوهش در اذهان مردم نمود پیدا کرده است، از دیگر ابعاد شخصیتی والایی برخوردار بود که روشن‌بینی و آزاد اندیشی و کلان نگری از آن جمله است
*آیت‌الله هاشمی رفسنجانی علاوه برآنکه یک سیاستمدار برجسته بود، فقیه، عالم، روشنفکر، جامعه شناس و نویسنده‌ای متبحر و قرآن پژوهی قهار و توانمند نیز بود
*یکی از کارهای بسیار بزرگ، عمیق، آینده نگرانه و کم نظیر آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، نوشتن خاطرات روزانه خود در دفترچه‌های یادداشتی است که بخشی از این نوشته‌ها اکنون به عنوان یک تاریخ معتبر، موثق، قابل اعتماد و ماندگار تدوین و چاپ و منتشر شده است
*نگارش این خاطرات توسط آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، از آن جهت کاری ارزشمند و خدمتی بزرگ به انقلاب اسلامی ایران محسوب می‌شود که آقای هاشمی خود نزدیک‌ترین، معتمدترین و معتبرترین افراد نزد امام خمینی بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران بودند و چون خود آقای هاشمی این ویژگی را نزد امام داشتند، طبعاً تاریخی که ایشان در این نوشته‌ها راوی آن هستند، معتبر و قابل اعتماد و قابل استناد خواهد بود
