هیچ کودتایی علیه مصدق در ۲۸مرداد نشد.
به گزارش جماران، محمود کاشانی نوشت: هیچ کودتایی علیه مصدق در ۲۸مرداد نشد.
روز 25 خرداد 1396 برابر با 15 جون 2017 جلد دیگری از اسناد روابط خارجی ایالات متحد امریکا مربوط به رویدادهای سال‌های 1331 و 1332 خورشیدی در ایران پس از چند سالی که وعدة آزاد کردن آن‌ها را داده بودند انتشار یافت.
1- بی‌درنگ پس از آزاد شدن و انتشار مجلّد تازة اسناد روابط خارجی امریکا، آقای مَلکُم بِرن، که یک آرشیو خصوصی به نام «آرشیو امنیت ملی» را اداره می‌کند و از تبلیغ کنندگان کودتا علیه مصدق است، شرحی بر این اسناد در سایت خود زیر این عنوان منتشر کرد:
«سرانجام وزارت خارجه امریکا اسناد به روز رسانی شدة کودتا علیه مصدق را آزاد کرد».
آقای مَلکُم بِرن به اتفاق مارک گازیورُسکی در جون سال 2002 برابر با خرداد 1381 کنفرانسی با حضور گروهی از مدعیان کودتا علیه مصدق در کالج سنت آنتونی دانشگاه آکسفورد برگزار کردند و من نیز به این کنفرانس دعوت شده بودم. در این کنفرانس دو روزه مقاله‌ای را ارائه کردم و با دلایل و مستندات تاریخی فراوان نشان دادم در مرداد ماه سال 1332 هیچ کودتایی علیه مصدق انجام نشده و هم او بود که با اجرای طرح انگلستان زمینة صدور فرمان نخست‌وزیری فضل‌الله زاهدی و سپس تسلیم قدرت دولتی به او را فراهم ساخت. هنگامی که دو سال بعد مجموعه مقالات این کنفرانس در سال 2004 از سوی مؤسسة Syracuse University Press انتشار یافت با شگفتی فراوان مقاله‌ای را که من در این کنفرانس ارائه داده بودم حذف کردند. زیرا با انتشار این مقاله، همة ادعاها و تحلیل‌های بی پِی و پایه مقالات دیگر که در صدد جا انداختن فکر کودتا علیه مصدق بودند نقش برآب می‌شدند. بنابراین ننگ سانسور آن هم در ایالات متحد امریکا را بر خود هموار کردند تا بتوانند همچنان برای دروغ تاریخی «کودتای 28 مرداد» تبلیغات کنند. این مجموعه مقالات سپس به زبان پارسی در سال 1384 در ایران زیر عنوان: «مصدق و کودتا» انتشار یافت. در صفحه آغازین این مجموعه مقالات نوشته‌اند:
«این کتاب را به تمامی ایرانیانی که برای استقلال و دموکراسی مبارزه کردند تقدیم می‌کنیم»!
خوشبختانه متن پارسی مقالة من پس از افزوده‌هایی در 64 صفحه در «فصلنامة سیاست»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران در شماره بهار 1386 زیر عنوان «مداخلة انگلستان و امریکا برای براندازی نهضت ملی ایران» به چاپ رسید که درآن با اسناد و مدارک روشن نشان داده‌ام کودتا علیه مصدق یک دروغ تاریخی است و چارچوب دخالت این دولت‌ها در امور داخلی ایران و به شکست کشانیدن نهضت ملی ایران با کارگردانی مصدق را تشریح کرده‌ام.
با این مقدمه اگر بی‌درنگ پس از انتشار مجلّد تازه‌ای از اسناد وزارت خارجه و سازمان اطلاعات مرکزی امریکا آقای مَلکُم بِرن، حدیث کودتا علیه مصدق را تکرار می‌کنند جای شگفتی نیست.
2- بی بی سی فارسی نیز بی¬درنگ پس از انتشار این مجموعه اسناد جدید، دست به کار شد و به تبلیغ کودتا علیه مصدق پرداخت. متن خبر بی بی سی که همیشه کوشش می‌کند در نقش «بیطرفانه»ای هدف‌های تبلیغاتی خود را دنبال کند چنین است:
«وزارت امورخارجه امریکا برای نخستین‌بار کتاب اسناد مرتبط با کودتای 28 مرداد که به سرنگونی دولت محمد مصدق منجر شد را منتشر کرده است. این اسناد به وقایع سال‌های 1954-1951 میلادی می‌پردازد و حوادث قبل از کودتا، عملیات سرنگون کردن مصدق و نیز وقایع پس از آن را در بر می¬گیرد. وزارت خارجه امریکا در سال گذشته میلادی در دوران ریاست جمهوری باراک اوباما و تصدی جان کِری بر این وزارت‌خانه اجازة انتشار کتاب اسناد کودتای ایران را نداده بود... پیش از این در سال 2013 میلادی نیز سازمان اطلاعات مرکزی، با خارج کردن اسنادی از طبقه‌بندی محرمانه، به نقش خود در آن کودتا اعتراف کرده بود. کودتای 28 مرداد که با همکاری سازمان سیا و سازمان اطلاعات سرّی بریتانیا معروف به ام آی 6 و عناصری در ارتش انجام شد یکی از بحث برانگیزترین وقایع تاریخ معاصر ایران است و طبقه‌بندی‌های سیاسی جدّی میان طیف‌های مختلف دربارة آن وجود دارد...».
3- با انتشار اسناد تازه آزاد شدة وزارت خارجه امریکا، مدیریت سازمان صدا و سیما نیز در بخش¬های خبری صبح روز جمعه 26 خرداد و اخبار شبانگاهی چند بار به «اعتراف دولت امریکا به کودتای 28 مرداد و سرنگون کردن دولت ملی مصدق» پرداخت که این همسویی صدا و سیما با بی‌بی‌سی فارسی در جای خود شگفت‌انگیز است. صدا و سیما در خبر کلیشه‌ای که از شبکه‌های سیما پخش کرد از آن‌جا که هیچ سند و مدرکی بر این‌که مصدق از راه یک کودتا آن هم از سوی دولت امریکا سرنگون شده باشد در دست نداشت روی این واقعیت انگشت گزارد که دولت امریکا رقم پنج میلیون دلار به دولت زاهدی که پس از برکناری مصدق روی کار آمده بود کمک کرد و این را تنها دلیل ادعای کودتا علیه مصدق برای بییندگان برشمرد! این در حالی است که نه در اسنادی که در سال 1989 از سوی وزارت امور خارجه امریکا و نه در اسناد تازه انتشار یافته، کمترین سند و مدرکی که در آن نشان داده شود کودتایی علیه مصدق از سوی دولت امریکا، سازمان سیا و یا سازمان‌های اطلاعاتی بریتانیا سازمان‌دهی شده باشد وجود ندارد. دلیل آن هم روشن است. زیرا در مرداد ماه سال 1332 هیچ کودتایی علیه دولت مصدق انجام نشده است. برعکس انبوهی از اسناد و مدارک در همین مجموعه اسناد ارزشمند وزارت خارجه امریکا وجود دارند که نشان می‌دهند دولتمردان بلند پایه امریکا و سازمان مرکزی اطلاعات امریکا «سیا» هرگز به نقش مرموز مصدق و طرح بسیار پیچیدة انگلستان برای براندازی و به شکست کشاندن نهضت ملی ایران که به دست مصدق اجرا شد پی نبرده بودند. این طرح براندازی و نقش مصدق چنان پیچیده بوده است که آیت‌الله کاشانی و پیشگامان نهضت ملی ایران که با به خطر افکندن جان خود در برابر اقدامات ضدمیهنی مصدق ایستادگی می‌کردند نتوانستند به واقعیت‌های نقش مصدق و طرح انگلستان پی ببرند. اگر چه پاره‌ای از آنان با قاطعیت بر وابستگی مصدق به انگلستان در همان هنگام تأکید کردند. عبدالرحمن فرامرزی از نمایندگان مجلس دوره هفدهم که در برابر اقدامات ضدمیهنی مصدق ایستادگی می‌کرد در پاسخ به تهدید مصدق روز 6 تیر 1332 به تعطیل کردن مجلس در یادداشتی که روز 8 تیر ماه در روزنامة آتش منتشر کرد به پیشینة سیاسی مصدق و وابستگی او به انگلستان پرداخت و در بخشی از آن چنین نوشت:
«آن‌هایی هم که تو را و هم انگلیس‌ها را می‌شناسند می‌دانند که انگلیس‌ها برای چنین روزی تو را تربیت کرده‌اند و این برگ‌های سیاسی را که تو روی میز می‌زنی در کارخانه لندن ساخته شده است».
سید ابوالحسن حائری‌زاده از نمایندگان پایه‌گزار نهضت ملی ایران و نمایندة مجلس هفدهم و لیدر «فراکسیون آزادی» در این مجلس نیز در پاسخی که به هواداران مصدق روز 29 تیر 1332 داد به خبرنگار روزنامة آتش چنین گفت:
«آقایان تصور کرده‌اند که مصدق علیه انگلیسی‌ها قیام کرده و حال آن‌که دکتر مصدق و فامیل و اجداد او مخلوق انگلستان هستند. مصدق‌السلطنه را باید به اَشدّ مجازات رسانید. من و کلیه آن¬هایی که سال‌هاست علیه استعمار انگلستان مبارزه کرده‌ایم هیچ‌گاه دست از اعمال و رویّه خود بر نخواهیم داشت».
عبدالرحمن فرامرزی که با قلم سحرانگیز خود بر اقدامات ضدمیهنی مصدق پرتوافکنی می‌کرد نیز در بخشی از یادداشتی که روز 28 تیر ماه 1332 در روزنامه آتش منتشر کرد در زمینه تلاش مصدق برای تعطیل مشروطیت و منحل کردن مجلس چنین نوشت:
«این بازی را که شما می‌بینید بازی خارجی است. میدان بازی ایران است ولی بازی، ایرانی نیست. اگر ایرانی بود به صورت خشونت و نزاع و کینه و عداوت داخلی در نمی‌آمد. یک ملت وقتی خواست برای سعادت خود کار بکند با هم متحد می‌شود. تخم محبت و برادری و مساوات و مُؤاسات ]یاری دادن[ بین خود می‌کارد. زیرا تا با هم دوست و متحد نشوند همکاری ایشان غیرممکن است... دوست میان برادران و اقوام، دشمنی نمی‌افکند. آن‌که میان طایفه، دشمنی می‌افکند دشمن است. داخلی در داخلة مملکت خود آتش فتنه و فغان نمی‌افروزد. آن‌که می‌افروزد خارجی است. شما به این دو سالة حکومت مصدق و کارهای او از اوایل این نهضت نگاه کنید، جز این‌که مشعل فتنه و نفاق را در دست داشته و تا دستش رسید در تمام مملکت آتش خصومت و نفاق و کینه و عداوت بین تمام مردم افروخته دیگر کاری کرده است؟ وسیلة پیشرفت او دستیارانش که بعضیها بلا شک نوکر روس و بعضی دیگر خادم درگاه انگلیسند غیر از تهمت و افترا و جعل و تزویر و دروغ و سمّ پاشی و ایجاد نفاق و خصومت میان مردم چیز دیگری بوده است؟...».
اسناد به جای مانده از ایستادگی نمایندگان شجاع مجلس دورة هفدهم و روزنامه‌نگاران مستقل در برابر اقدامات ضدمیهنی مصدق و دخالت انگلستان در امور داخلی ایران برای ناکام ساختن نهضت ملی ایران برگ‌های زریّنی در دفاع از آزادی، مشروطیت و مردم سالاری در تاریخ معاصر ایران هستند که در این نوشته کوتاه فرصت بازگو کردن آن‌ها وجود ندارد.
4- در حالی که سازمان صدا و سیما بر مبارزات افتخارآمیز پیشگامان نهضت ملی ایران سرپوش می-گذارد اکنون در یک همسویی آشکار با بی بی سی فارسی و برای اثبات کودتا علیه مصدق، به کمک پنج میلیون دلاری امریکا به دولت زاهدی انگشت گزارده است. با چشم پوشی از این‌که این کمک مالی هیچ دلالتی بر کودتا علیه مصدق ندارد واقعیت دردناک دورة دو سال و چهار ماهة نخست‌وزیری مصدق این است که او در آغاز به کار خود در برابر مجلس شورای ملی و ملت ایران متعهد گردید قانون ملی کردن نفت را اجرا و از درآمدهای نفتی برای رفاه و آسایش عمومی بهره‌برداری کند. ولی به رغم پیشنهادهایی که به دولت او شد و این پیشنهادها کاملاً در چارچوب قانون ملی کردن نفت بودند از هر گونه گفتگوی سازنده‌ای دربارة آن‌ها خودداری کرد. او با قطع درآمدهای نفتی و کوتاهی از انجام هرگونه اقدام سودمندی برای تأمین درآمدهای جایگزین برای کشور همه سرمایه‌های کشور را مصرف و خزانه کشور را خالی کرد. مستندترین گزارش را در این زمینه دکتر علی امینی که وزیر اقتصاد ملی دولت مصدق بود پس از برکناری دولت او در جلسه 51 مجلس شورای ملی ارائه داد و در بخشی از آن گفت:
«دولت مصدق با مصرف کردن همة ذخایر ارزی و ریالی کشور در سال 1330 و با گرفتن وام¬های متعدد از بانک ملی و فروش اوراق قرضه در سال 1331، چند میلیارد بدهی به بار آورد و نزدیک به 400 میلیون تومان اسکناس غیرقانونی چاپ کرده بود. سرانجام در مرداد ماه 1332 کفگیر به ته دیگ خورده و هیچ‌گونه امکانات مالی برای پرداخت حقوق کارکنان و انجام تعهدات دولت باقی نمانده بود». (روزنامه اطلاعات، 18 مهر 1333)
قطعاً حل و فصل نکردن موضوع نفت در خلال دو سال و چهار ماه نخست‌وزیری مصدق و ایجاد بن‌بست مالی در کشور در اجرای سیاست انگلستان بوده است. انگیزة این سیاستِ مداخله‌جویانه نیز به فقر و تنگدستی کشیدن ملت ایران و تُهی ساختن خزانه کشور و زمینه‌سازی برای تحمیل قرارداد نفتی مورد نظر انگلستان به ایران بوده است. اگر دولت امریکا در این اوضاع و احوال کمک مالی پنج میلیون دلاری به زاهدی کرد دلیل آن تُهی بودن خزانه کشور و این واقعیت بوده است که زاهدی با میراث شوم مصدق یعنی ناتوانی در پرداخت حقوق کارکنان دولت روبرو بود و یکی از انگیزه‌های کمک مالی دولت امریکا نیز آن بود که در اوضاع و احوال جنگ سرد که دولت شوروی سابق به دنبال گسترش حوزة نفوذ خود بود دولت ایران بتواند روی پای خود بایستد. اکنون صدا و سیما این کمک مالی را دلیل انجام کودتا از سوی امریکا علیه دولت مصدق بر شمرده است! اگر مدیریت این رسانه به دنبال بهره‌برداری درست از این اسناد بود حداقل می‌توانست به سند شماره 355 به تاریخ 25 آگست 1953 برابر با 3 شهریور 1332 و چند روز پس از روی کار آمدن زاهدی توجه کند و آن را برای بینندگان بازگو کند. موضوع این سند نیز گزارش گفتگوی معاون وزیر خارجه امریکا با آقای هارولد بیلی، از سفارت انگلستان در امریکا و مربوط به کمک مالی دولت امریکا به زاهدی است. تا هنگامی که مصدق بر سر کار بود، انگلستان اطمینان داشت او سیاست انگلستان را در زمینه خودداری از حل و فصل موضوع نفت اجرا خواهد کرد و بن‌بست مالی دولت ایران ادامه خواهد یافت. ولی نکته با اهمیت این است که حتی پس از روی کار آمدن زاهدی، دولت انگلستان به دنبال ادامة تحمیل تنگنای مالی به دولت ایران تا دستیابی به قرارداد نفتی که رضایت این دولت را تأمین کند بوده است. در این گزارش «سرّی» در پاسخ معاون وزیر خارجه امریکا که قصد این دولت را به پرداخت یک کمک 60 میلیون دلاری به دولت ایران برای آن‌که بتواند امور کشور را تا هنگامی که درآمد نفت در اختیارش نیست اداره کند، آقای هارلد بیلی گفته است:
«تنها نگرانی وزارت خارجه انگلیس این است که ایالات متحد، مبلغ کلانی پول در اختیار دولت ایران نگذارد که انگیزة ایران را به حصول توافق در موضوع نفت از بین ببرد. به عقیدة وزارت خارجه انگلیس، پرداخت مبالغی نظیر 100 میلیون یا 200 میلیون دلار ممکن است به از بین بردن انگیزه بینجامد...».
این نوشته را به پایان می‌برم و با قاطعیت می‌افزایم که نه در اسناد وزارت خارجه امریکا مربوط به سال 1989 و نه اسنادی که به تازگی انتشار یافته‌اند سند و مدرکی بر این‌که مصدق با یک کودتا آن هم از سوی امریکا برکنار شده باشد وجود ندارد. این در حالی است که اسناد به جای مانده از مبارزات آیت‌الله کاشانی و نمایندگان مجلس شورای ملی دوره هفدهم که در برابر اقدامات ضدمیهنی مصدق و برنامه‌ریزی‌های انگلستان برای براندازی نهضت ملی ایران ایستادگی کردند و نیز خاطرات ارزشمندی که در 65 سال گذشته انتشار یافته‌اند انبوهی از اسناد و مدارک تاریخی را در اختیار پژوهشگران تاریخ کشور ما قرار داده¬اند که شناخت واقعیت‌های تاریخی ناکامی نهضت ملی ایران را روشن ساخته‌اند. سرانجام بیان این حقیقت را نیز شایسته می‌دانم که اگر انگلستان و وابستگان آن بر دروغ تاریخی کودتای 28 مرداد علیه مصدق تأکید و آن را تکرار می‌کنند برای آن است که مداخلة این دولت در امور داخلی ایران آشکار نشود. مدیریت سازمان صدا و سیما با چه انگیزه‌ای این دروغ تاریخی و روایت خلاف واقع را در هر فرصتی تکرار می‌کند؟ در حالی که ادعای کودتای 28 مرداد یک دروغ تاریخی و ناسازگار با اسناد و مدارک معتبر تاریخی است مدیریت سازمان صدا و سیما، اسناد تازه انتشار یافته وزارت خارجه امریکا و سازمان سیا را به عنوان اسناد اعتراف دولت امریکا بر کودتا علیه مصدق به بینندگان معرفی می‌کند. ولی دلایل و مدارک تاریخی قطعی و روشنی را بر این‌که برکناری مصدق از نخست‌وزیری پیامد مستقیم برگزاری رفراندوم خلاف قانون اساسی و منحل کردن مجلس از سوی او بوده است نادیده می‌گیرد. این واقعیت چنان آشکار بوده است که آیت‌الله کاشانی در گفتگو با خبرنگار روزنامه مصری «اخبار الیوم» در 23 شهریور 1332 با روشنی هرچه بیشتر گفت:
«مصدق وقتی پارلمان را منحل کرد با دست خودش خانه‌اش را خراب کرد. اگر پارلمان موجود بود شاه نمی‌توانست قبل از موافقت پارلمان حکم عزل او را بدهد...». (روزنامه کیهان، 23 شهریور 1332).
امام خمینی نیز در پاسخ به خبرنگاری در نوفل لوشاتو در پاریس روز 26 آبان سال 1357 به درستی بر نقش قاطع منحل کردن مجلس و صدور فرمان برکناری مصدق چنین تاکید کرد:
«غفلت دیگر این‌که مجلس را ایشان (مصدق) منحل کرد و یکی یکی وکلا را وادار کرد که بروید استعفا بدهید. وقتی استعفا دادند یک طریق قانونی برای شاه پیدا شد و آن این‌که بعد از این‌که مجلس نیست تعیین نخست‌وزیر با شاه است». (صحیفة نور، جلد 3، برگ 36)
در آن هنگام که این اظهارنظرهای روشن و قاطع برای نشان دادن چگونگی برکناری مصدق از نخست‌وزیری مطرح شد هنوز اسناد و مدارک تاریخی به ویژه اسناد وزارت خارجه امریکا منتشر نشده بودند. ولی اکنون مدیریت سازمان صدا و سیما با نادیده گرفتن انبوهی از اسناد و مدارک داخلی و خارجی همچنان به فریب مردم و تکرار دروغ تاریخی کودتای 28 مرداد ادامه می‌دهد.
استاد دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی تاریخ: 27 خرداد 1396
