مدیرکل سابق دفتر توسعۀ پایدار سازمان حفاظت محیط‌زیست می گوید: درخواست ما از دولت‌ها این است که روند تهیۀ گزارش‌های وضعیت محیط‌زیست ادامه پیدا کند؛ چراکه این گزارش‌ها پایه‌های آینده‌پژوهی محیط‌زیست است و برای برنامه‌ریزی آیندۀ کشور بسیار ضروری است.
به گزارش جماران؛ روزنامه پیام ما نوشت: دراختیار‌داشتن دادهها و آمار دقیق، لازمهٔ تصمیم‌گیری در هر حوزه‌ای است و بدون این دادهها نمی‌توان برنامه‌ریزی کرد و تصمیم صحیح گرفت. این موضوع بیش‌از هرچیز در برنامه‌ریزی برای توسعهٔ کشور پررنگ است. از حدود سه‌دهه قبل که عبارت توسعهٔ پایدار وارد ادبیات تصمیم‌گیران و سیاست‌مداران کشور شد، بارها و بارها این عبارت از زبان افراد مختلف شنیده شده است. اینکه توسعه در کشور باید پایدار باشد و به رکن اصلی جامعه، اقتصاد و محیط‌زیست به‌یک‌اندازه باید پرداخته شود. اما تصمیم‌گیری برای توسعهٔ پایدار کشور بدون داده‌های دقیق در حوزه‌های مختلف امکان‌پذیر نیست. در سال ۱۳۷۸ و در دورهٔ دولت اصلاحات، سازمان حفاظت محیط‌زیست، فعالیت‌های خود را برای راه‌اندازی پایگاه جامع برای داده‌های مربوط به محیط‌زیست کشور آغاز کرد و در سال ۱۳۸۳ نیز نخستین گزارش وضعیت محیط‌زیست کشور را برپایهٔ روش‌های استاندارد جهانی تهیه کرد. یک سال پس از آن، دومین گزارش وضعیت محیط‌زیست کشور منتشر شد. اگرچه در دولت‌های نهم و دهم گزارش‌هایی با عناوین نسبتاً مشابه منتشر شد، اما این گزارش‌ها بیشتر گزارش عملکرد دولت‌ها بودند و بخش‌هایی مهم از داده‌های محیط‌زیست کشور که مربوط به امور سایر دستگاه‌های دولتی بود، در این گزارش‌ها به‌چشم نمی‌خورد. تا آنکه در دولت یازدهم، سازمان حفاظت محیط‌زیست بار دیگر گزارش وضعیت محیط‌زیست دربازهٔ زمانی ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۲ را منتشر کرد و از آن زمان تاکنون، دیگر گزارشی از وضعیت محیط‌زیست در کشور تهیه نشده است. حال‌آنکه، وضعیت فعلی کشور از نظر منابع طبیعی و شاخص‌های محیط زیستی بیش‌از هر زمان دیگری نیازمند داده‌های قابل اتکا و دقیق برای تصمیم‌گیری است. پنجشنبه‌ای که گذشت، «مرکز صلح و محیط‌زیست» با همکاری روزنامه «پیام ما»، نشستی را باعنوان «نقدی بر روند انتشار گزارش‌های وضعیت محیط‌زیست کشور» برگزار کرد. در این نشست که به‌مناسبت روز جهانی محیط‌زیست برگزار شد، جمعی از متخصصان دربارهٔ لزوم تهیهٔ گزارش‌های وضعیت محیط‌زیست و تهیهٔ پایگاه‌های اطلاعاتی قابل اتکا دربارهٔ داده‌های محیط‌زیستی کشور، به ایراد سخنرانی پرداختند. «معصومه ابتکار»، رئیس اسبق سازمان حفاظت محیط‌زیست، «رضا مکنون»، نایب‌رئیس سابق کمیتهٔ ملی توسعهٔ پایدار، «محمد ذکایی»، استاد دانشگاه شهید بهشتی و مجری گزارش وضعیت محیط‌زیست کشور و «زهرا جواهریان»، مدیرکل سابق دفتر توسعۀ پایدار و اقتصاد محیط‌زیست سازمان حفاظت محیط‌زیست، سخنرانان این نشست بودند.
«زهرا جواهریان»، مدیرکل سابق دفتر توسعۀ پایدار و اقتصاد محیط‌زیست سازمان حفاظت محیط‌زیست که مدیر این نشست بود، با بیان پیشینه‌ای از اقدامات تهیهٔ گزارش وضعیت محیط‌زیست ایران گفت: در سال ۱۳۷۸ متوجه شدیم که در خیلی از مسائل محیط‌زیستی با کمبود اطلاعات، آمار و مسائل مربوط‌به اطلاع‌رسانی مواجه هستیم. سال ۱۳۸۰ نظام جامع آمارهای محیط‌زیست کشور با کمک دانشگاه‌های شهید بهشتی و علم‌وصنعت و مرکز آمار ایران کلید خورد و در سال ۱۳۸۳ نرم‌افزار نظام جامع راه‌اندازی شد و تا سال ۱۳۸۴ که پایان دولت وقت بود، پنج میلیون رکورد آمار در نرم‌افزار وارد شده بود.»
او دربارهٔ دسترسی عمومی به این نظام جامع گفت که در آن زمان اینترنت مانند امروز این‌قدر توسعه‌یافته نبود؛ اما تمام پایه‌های آنلاین شدن این سیستم دیده شده بود: «۸۵ مرکز به‌صورت آفلاین اطلاعات خود را وارد این سامانه می‌کردند.»
جواهریان دربارهٔ مبادی این دادهها گفت: «اطلاعات و آمارهای محیط‌زیستی فقط توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست تولید نمی‌شود و فقط ۱۰ درصد اطلاعات توسط این سازمان و بقیه توسط سایر دستگاه‌های دولتی و غیردولتی تولید می‌شود. ورود، به‌روزرسانی و تحلیل این آمارها برای توسعهٔ کشور بسیار مهم بود.»
چهاربرابر ظرفیت‌مان ردپای اکولوژیک داریم
مدیرکل سابق دفتر توسعۀ پایدار و اقتصاد محیط‌زیست سازمان حفاظت محیط‌زیست دربارهٔ وضعیت فعلی محیط‌زیست در کشور گفت: «در دنیا دو شاخص مهم برای سنجش وضعیت محیط‌زیست وجود دارد که یکی شاخص EPI (شاخص عملکرد محیط‌زیستی) است که آخرین رتبهٔ ایران در سال جاری میلادی ۱۳۳ است. این شاخص سلامت انسان‌ها و حفاظت اکوسیستم‌ها را در ۱۱ محور و ۵۳ شاخص بررسی می‌کند. شاخص دیگر ظرفیت زیستی و ردپای اکولوژیک است که نشان می‌دهد چقدر منابع داریم و چقدر درحال مصرف آنها هستیم. طبق آخرین گزارش سال ۲۰۲۳ ظرفیت ما در ایران ۰.۸ هکتار جهانی به‌ازای هر نفر است؛ درصورتی‌که ردپای اکولوژیکی هر ایرانی ۳.۲ هکتار جهانی است. یعنی ردپای اکولوژیکی ما چهاربرابر ظرفیت زیستی ماست که نشان می‌دهد ما درحال حرکت به‌سمت ناپایداری و درحال مصرف منابع نسل آینده هستیم.»
این متخصص محیط‌زیست اضافه کرد: «به‌همین‌دلیل، داشتن آمار و اطلاعات به‌روز بسیار مهم است. یکی از اقدامات سازمان حفاظت محیط‌زیست در دولت محمد خاتمی تهیهٔ گزارش‌های وضعیت محیط‌زیست (SOE) بود که اولین گزارش بر اساس الگوی جهانی آن در سال ۱۳۸۳ به چاپ رسید. این گزارش‌ها در کشورهای جهان به‌طور معمول هر دوسال‌یک‌بار تهیه می‌شود؛ اما باتوجه‌به شرایط ایران در سال ۱۳۸۴ گزارش دوم منتشر شد تا از این طریق نواقص گزارش اول برطرف شود و همچنین اطلاعات دقیق و قابل‌اتکا منتشر شود.»
او گفت: «در دولت‌های بعدی تهیهٔ این گزارش انجام نشد ولی در سال ۱۳۹۲ بار دیگر سازمان حفاظت محیط‌زیست با همکاری دانشگاه شهید بهشتی اقدام به تهیه گزارش جدید کرد و یک گزارش دَه‌ساله از وضعیت محیط‌زیست کشور تهیه شد که مربوط به سال ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۳ بود.»
جواهریان با تأکید بر این نکته که تصمیم‌گیری برای توسعهٔ کشور نیازمند داده‌هایی بسیار دقیق است گفت: «درخواست ما از دولت‌ها این است که روند تهیۀ گزارش‌های وضعیت محیط‌زیست ادامه پیدا کند؛ چرا که این گزارش‌ها پایه‌های آینده‌پژوهی محیط‌زیست است و برای برنامه‌ریزی آیندۀ کشور بسیار ضروری است.»
گزارش‌های منظم، مهم‌ترین ابزارهای مدیریت کشور هستند
سخنران دوم این نشست، «محمد ذکایی»، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی بود. او که مجری گزارش وضعیت محیط‌زیست ایران در سال‌های گذشته بود گفت: «امروز بسیاری از تصمیم‌گیران در سطح جهان به این نتیجه رسیده‌‌اند که لازمهٔ توسعهٔ پایدار، شناخت وضعیت موجود است و به‌همین‌خاطر، در بسیاری از کشورها، نه فقط در سطح کشور که حتی در سطح کلان‌شهرها و شهرهای کوچک، گزارش‌های منظم وضعیت محیط‌زیست (SOE) را به‌عنوان یک ابزار مهم مدیریتی تهیه می‌کنند.»
او دربارهٔ گزارش‌های وضعیت محیط‌زیست گفت: «مخاطب اصلی گزارش‌های وضعیت محیط‌زیست، مدیران میانی و ارشد دستگاه‌های مختلف اجرایی در همهٔ زمینه‌ها هستند؛ چراکه به آنها در تصمیم‌گیری کمک‌های شایانی می‌کند. همچنین دانشگاهیان و پژوهشگران نیز از مخاطبان مهم این گزارش‌ها هستند؛ چرا که آنها می‌توانند با بررسی و تجزیه‌وتجلیل دادهها، این گزارش‌ها را نقد کنند و از طرفی می‌توانند با استفاده از داده‌های درست، جهت‌گیری آموزشی کشور را انجام دهند.»
ذکایی اضافه کرد: «گزارش وضعیت محیط‌زیست دربرگیرندهٔ اطلاعات برای جامعه، دربارهٔ وضعیت محیط‌زیست و روند آن، مشخص‌کردن مسائل و مشکلات دارای اولویت زیست‌محیطی و عوامل مؤثر بر بروز این مشکلات و نیز فعالیت‌های دولت‌ملت برای حفاظت از محیط‌زیست در قالب سیاست‌ها و راهکارهای اتخاذ شده است.»
او همچنین گفت: «هدف این گزارش‌ها ارائهٔ اطلاعات کمّی معتبر دربارهٔ محیط‌زیست، کمیت و کیفیت منابع طبیعی، کمک به برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری در راستای توسعهٔ پایدار و شناسایی شکاف‌های اطلاعاتی جهت مدیریت هرچه بهتر محیط‌زیست است. یکی از اهداف جانبی تهیهٔ گزارش وضعیت محیط‌زیست، تهیهٔ پایگاه‌های اطلاعاتی است که این پایگاه‌ها برای سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در راستای توسعۀ پایدار مورد استفاده قرار می‌گیرند. در آن زمان که گزارش وضعیت محیط‌زیست تهیه شد، خواست سازمان حفاظت محیط‌زیست آن بود که این گزارش‌ها برای کتابخانه‌ها و پشت درهای بسته تهیه نشود؛ بلکه این گزارش‌ها برای سطح کشور و در دسترس عموم باشد.»
وقتی زیرساخت‌های گردآوری آمار هم از بین می‌روند!
این استاد دانشگاه شهید بهشتی دربارۀ مشکلات تهیهٔ گزارش وضعیت محیط‌زیست گفت: «یکی از مشکلات اصلی، کمبود و نبود اطلاعات و آمارهای مبنا و اولیه در بسیاری از حوزه‌های محیط‌زیست است. مثلاً دربارهٔ نظام جامع آماری که سازمان حفاظت محیط‌زیست هزینه‌های زیادی را برای آن پرداخت کرد و بیش از سی جلد به‌شکل نظری سند تهیه شد؛ برای اجرایی‌شدن آن اقداماتی صورت گرفت و برای گردآوری دادهها نیز در سازمان حفاظت محیط‌زیست سرور خریداری و نصب شد. بعد از چند سال به سازمان حفاظت محیط‌زیست و به اتاق این سرورها رفتم و دربارهٔ وضعیت آنها پرس‌وجو کردم و به من گفتند که سرورها فرمت شده‌اند و اطلاعات آن در دسترس نیست.»
او ادامه داد: «از مشکلات دیگر، نامشخص بودن متولیان تولید اطلاعات و ناسازگاری و ناهمگونی اطلاعات است. گاهی اوقات نیز این اطلاعات بدون‌اینکه تکرار و توالی در جمع‌آوری آنها وجود داشته باشد، به‌صورت نامرتب جمع‌آوری شده که این هم یکی دیگر از مشکلات تولید اطلاعات است.»
توالی دادهها مهم‌تر از داشتن داده است
«رضا مکنون»، نایب رئیس سابق کمیته ملی توسعۀ پایدار و عضو فرهنگستان علوم نیز در این نشست با نگاهی به پیشینهٔ توجه به محیط‌زیست در جهان گفت: «موضوع انسان و محیط‌زیست چیزی حدود ۵۰ سال است که وارد ادبیات جهانی شده است و شروع آن از کنفرانس استکهلم در سال ۱۹۷۲ بود. خوش‌بختانه فعالیت‌های ما در ایران در حوزۀ محیط‌زیست خیلی عقب‌تر و دیرتر از جهان نیست و ما از حدود ۲۵ سال قبل به فکر این موضوع افتاده‌ایم.»
او بر اهمیت گردآوری و تحلیل دادهها برای تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی تأکید کرد و گفت: «امروزه همه بر این موضوع تأکید دارند که در همهٔ حوزه‌ها از جمله آب و محیط‌زیست و… آمار و داده مهم‌ترین چیز برای تصمیم‌گیری است و از آمار و داده مهم‌تر، داشتن آمار و داده در دوره‌های متوالی است. یعنی اینکه بدانیم چه بوده و چه شده است.»
مکنون گفت: «خوش‌بختانه تاحدی در ایران داده‌هایی در اختیار داریم و مثلاً می‌دانیم از نظر شاخص عملکرد محیط‌زیستی در چه موقعیتی هستیم؛ اما این موضوع در ایران چندان قدرت نگرفته است. حالا ما باید تحلیل‌هایی روی دادهها و آمارها می‌داشتیم و باید گزارش‌هایی را در اختیار داشته باشیم که مشخص کند اولویت‌های ما باید کجا باشد.»
این عضو فرهنگستان علوم در تعریف واژهٔ «محیط‌زیست» نیز گفت: «چیزی که محیط‌زیست گفته می‌شود از زیر زمین آغاز می‌شود، به سطح می‌رسد و در ادامه نیز جو است. از گسل‌های زیرزمین تا فرونشست و موضوع آتشفشان، بخشی از محیط‌زیست است. سطح زمین نیز که طبیعت است و از جنگل و تالاب و رودخانه و… همه را به‌هم ریخته‌ایم و روی این زمین ساخت‌وساز کرده‌ایم. بالاتر از آن نیز موضوع هوا و اقلیم است. از طرفی در سال‌های اخیر دچار رویدادهای حدی شده‌ایم و در یک طرف خشکسالی و در طرف دیگر سیل داریم. از نظر اقلیم نیز اقلیم کشور دستخوش تغییر شده است و طبق گزارش اخیر مجامع بین‌المللی، یازده درصد بارش ایران کاسته شده است.»
«ایران پایدار» باید شعارمان باشد
مکنون گفت: «باید این را همیشه بگوییم که اگر این ایران نباشد، بایستی کمی از شعارهای دیگر فاصله بگیریم و دربارهٔ «ایران پایدار» صحبت کنیم. باید بدانیم که قرار است در ایران پایدار چه کنیم، سیاست‌هایمان چیست و براساس این سیاست برنامه‌ریزی‌های میان‌مدت پنج‌ساله انجام دهیم.»
این پیشکسوت حوزهٔ محیط‌زیست همچنین گفت: «فکر می‌کنم زحماتی که تاکنون برای گزارش وضعیت محیط‌زیست کشیده شده، بسیار مهم است و باید به‌عنوان پایهٔ تصمیم‌گیری‌ها باشد. به‌همین‌خاطر، دستگاه‌های دیگر باید کمک کنند تا این اقدامات تداوم داشته و مبنای مهمی برای برنامه‌ریزی باشد.»
او همچنین اضافه کرد: «درحال‌حاضر، سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌تنهایی قادر به اجرای این برنامه نیست و همۀ دستگاه‌ها باید حضور داشته باشند. بایستی مباحث محیط‌زیست پررنگ‌تر در برنامه‌های کشور دیده شده و امیدوارم در برنامهٔ هفتم نیز موضوع محیط‌زیست وارد شود. لازمهٔ این کارها توجه جدی به گزارش‌های وضعیت محیط‌زیست در کشور است.»
در این نشست همچنین «معصومه ابتکار»، رئیس اسبق سازمان حفاظت محیط‌زیست به تشریح فعالیت‌هایی که برای تهیهٔ گزارش‌های وضعیت محیط‌زیست ایران انجام شده بود و اهمیت تهیهٔ دوره‌ای این گزارش در کشور پرداخت.
