براساس اطلاعات رصدخانه مهاجرتی ایران، در بررسی 20کشور جهان، بیشترین جمعیت مهاجران ایرانی مربوط به امارات‌متحده عربی با 454هزارنفر و کمترین مربوط به بلژیک با 13هزارنفر است. پس از امارات، کشورهای آمریکا (397هزار و 735نفر)، کانادا (213هزار و 160نفر)، آلمان (203هزار نفر)، ترکیه (154هزار و 965نفر)، بریتانیا (83هزار و 531نفر)، سوئد (81هزار نفر) و استرالیا (77هزار و 780نفر) است. بنا بر آخرین داده‌های موجود از منابع سازمان‌های بین‌المللی، جمعیت مهاجر ایرانی (متولد ایران) حدود دو‌میلیون‌نفر تخمین زده می‌شود.
به گزارش جماران؛ روزنامه هم میهن نوشت: آخرین اطلاعات جمع‌آوری‌شده در سالنامه مهاجرتی ایران 1401 که روز گذشته در رصدخانه مهاجرتی ایران رونمایی شد، نشان می‌دهد جمعیت ایرانیان در 20کشور دنیا، با بیشترین جمعیت، حدود دومیلیون نفر تخمین زده می‌شود و کشورهای آمریکا، کانادا، آلمان، ترکیه و انگلستان مهم‌ترین مقصد مهاجرتی ایرانیان است. در سال‌های 2010 تا 2021 سالانه حدود 86هزار ویزا یا مجوز اقامت غیرتوریستی برای ایرانیان در اروپا، آمریکای‌شمالی و استرالیا، ترکیه و سایر کشورهای OECD صادر شده است. براساس همین گزارش، تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور طی یک تا دودهه گذشته، از 17هزار نفر در سال 2000، به 66هزار نفر در سال 2020 رسیده است. رتبه دانشجوفرستی ایران هم بین سال‌های 2000 تا 2020 از 26 به 17 رسیده؛ کشورهای آمریکا، آلمان، ترکیه، کانادا و ایتالیا هم به‌ترتیب پنج‌مقصد اصلی دانشجویان ایرانی در دنیا هستند. براساس تحلیل یافته‌های موسسه افکارسنجی گالوپ، میل به بازگشت مهاجران ایرانی به کشور فقط یک‌درصد است که در مقایسه با میانگین جهانی هفت‌درصد، فاصله زیادی دارد. در بخش ویزای استارت‌آپی و خوداشتغالی هم مشخص شد، ایرانیان در سه‌سال اخیر از دو کشور کانادا و انگلستان، دوهزار ویزای استارت‌آپی، خوداشتغالی و سرمایه‌گذاری دریافت کرده‌اند. همچنین در 12سال اخیر، سالانه 12هزار ویزا یا مجوز اقامت‌موقت کاری از کشورهای استرالیا، کانادا، آمریکا، انگلستان و اتحادیه اروپا برای ایرانیان صادر شده است. این گزارش نشان می‌دهد، ایرانیان دهمین ملیت ازنظر تعداد یونی کورن‌های تثبیت‌شده در آمریکا هستند. در کنار همه اینها در سال‌های 2015، 2016 و 2017، ایرانیان رتبه‌هشت را در خرید خانه در ترکیه و در سال‌های 2020 و 2021، اولین مشتریان خرید خانه بودند اما در سال 2022، روسیه رقیب ایران شد و به این ترتیب روسیه و ایران، رتبه‌های اول و دوم خرید خانه در این کشور را به‌دست آورده‌اند. همچنین در سال‌های 2021 و 2022، یک‌هزار و 661شرکت با مشارکت ایرانیان در ترکیه تاسیس شده و درمجموع 22میلیون و 190هزار و 63دلار برای ثبت شرکت ازسوی ایرانیان در این کشور هزینه شده است. در بخش دیگری از این گزارش به مهاجرت فعالان حوزه سلامت اشاره شده. بنابر سرشماری سال 2018 آمریکا، 29هزار ایرانی در بخش بهداشت و درمان در این کشور فعال بودند که 24هزار نفر مربوط به مشاغل تخصصی و پنجهزار نفر مربوط به مشاغل‌مراقبتی بودند. در میان آنها هشت‌هزار پزشک و جراح بودند که 26درصد فعالان ایرانی در بخش سلامت آمریکا را تشکیل می‌دهند. بخش دیگر این سالنامه مربوط به وضعیت پناهندگی مهاجران است. در سال 2022، 142هزار و 989 ایرانی در کشورهای مختلف در وضعیت پناهندگی قرار داشتند. آلمان یکی از مقاصد اصلی پناهندگان ایرانی در سال‌های اخیر بوده است. برهمین‌اساس در سال 2021، یک‌سوم اتباع‌ایرانی در وضعیت پناهندگی در آلمان زندگی می‌کردند. در بخش مهاجرت به دلایل اقلیمی، در سازمان بین‌المللی مهاجرت تاکید کرده که تا سال 2050، حدود 200میلیون نفر درنتیجه تغییرات اقلیمی به‌صورت موقتی یا همیشگی آواره شده‌اند. این گزارش نشان می‌دهد، ایران در دهه‌های بعدی با افزایش 6/2درجه سانتیگرادی و کاهش 35درصدی میزان بارندگی مواجه می‌شود. این مسئله زمانی اهمیت پیدا می‌کند که مشخص می‌شود بحران تغییر اقلیم در ایران بسیار شدیدتر از خاورمیانه است. همچنین براساس پیمایشی که ازطریق پلتفرم مکتب‌خانه، جاب ویژن و دانشگاه علوم‌پزشکی کرمان صورت گرفته، غیر از گروه پزشکان و پرستاران که تمایل به مهاجرت‌شان بیش از حدود 60درصد بوده است، تمایل به مهاجرت در میان کارکنان و مدیران میانی و کارآفرینان ارشد هم، در تراز 70درصد قرار دارد. این تمایل در میان گروه‌های دانشجویان، فارغ‌التحصیلان و دانشجویان خارجی در ایران 66درصد است. در خلاصه این گزارش عنوان شده که شیوه مدیریت، وضعیت اقتصادی، شرایط تحریم، نوسان قیمت ارز و تورم از عوامل تاثیرگذار در افزایش میل به مهاجرت بوده است.
برچسب محرمانه‌بودن بر اطلاعات
بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران در نشست خبری رونمایی سالنامه مهاجرتی ایران 1401 با ارائه بخشی از آمارها، تحلیل‌هایی هم اضافه کرد. به‌گفته او، رصدخانه مهاجرت ایران که در سالنامه‌های سال‌های گذشته به سفیدنمایی و آمار کمتر از واقعیت به‌خصوص در مورد آمار ایرانیان خارج از کشور متهم می‌شد، ممکن است با انتشار سالنامه جدید به سیاه‌نمایی متهم شود: «همکاران در سازمان‌های دیگر کمک نمی‌کنند و هروقت اطلاعاتی از آنها خواستیم، گفتند محرمانه است. این محرمانگی برچسبی برای کم‌کاری‌های‌مان شده است. همین مسئله سبب می‌شود تا تحلیل‌ها درست از آب در نیاید.» او در ادامه عوامل کلان اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و ناامیدی اجتماعی را از دلایل اصلی مهاجرت دانشجویان عنوان کرد و افزود: «سن مهاجرت در حال کاهش است و اکنون خانواده‌ها، فرزندان را به خارج می‌فرستند تا آنها به فرزندان خود ملحق شوند.» به‌گفته صلواتی، شیوه‌های مدیریت و سیاست‌های حوزه بازگشت به کشورها، دلیل اصلی بازنگشتن مهاجران ایرانی به کشور است. درحالیکه در دوره معاونت قبلی علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، برنامه بازگشت نخبگان مطرح بود و برای آن بودجه‌هایی داده شد، اکنون مدتی است بودجه‌های این برنامه تامین نشده است. او درباره مهاجرت نخبه‌ها هم اعلام کرد : «براساس داده‌های اداره گذرنامه ۳۷درصد از رتبه‌های برتر و برگزیده‌های المپیادهای سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۴۰۰ کشور را ترک کرده‌اند. اما در سالنامه سال‌جاری به‌دلیل فقدان آمار نتوانستیم این داده را تکرار کنیم و نداشتیم.» او فرار از وضعیت موجود کشور را یکی از دلایل اصلی برای مهاجرت دانشجویان اعلام و به نرخ رشد پناهجویان ایرانی اشاره کرد: «تعداد پناهجویان ایرانی با افزایش ۳۵درصدی در سال ۲۰۲۱، بهطورکلی به ۳۵هزار نفر رسیده است. در سه، چهارماه گذشته بودجه‌هایی که برای جلوگیری از فرارمغزها در نظر گرفته شده بود، متوقف شده و برهمین‌اساس باید بیشتر نگران بازنگشتن شد.»
افزایش دانشجویان در آلمان و ترکیه
براساس داده‌های جمع‌آوری شده در این سالنامه، دانشجویان ایرانی اغلب در کشورهای آمریکا، ترکیه، آلمان، کانادا، ایتالیا، استرالیا، مجارستان، روسیه، فرانسه و بریتانیا حضور دارند و از سال2010 تاکنون بالاترین میزان این دانشجویان در کشور آمریکا تحصیل می‌کنند. هرچند از سال2018، این روند کمی نزولی شده و در سال2020 با کشور آلمان برابری کرده است. براساس نموداری در همین زمینه، میزان دانشجویان ایرانی در کشور ترکیه هم از سال2013، روند صعودی قابل‌توجهی داشته است. روند تحصیل دانشجویان ایرانی در کانادا هم، افزایشی است و در کنار سه‌کشور دیگر قرار گرفته است. بااین‌همه، ایران در رتبه‌بندی کشورهای دانشجوفرست به آمریکا، در جایگاه دهم قرار دارد و کشورهای چین، هند و کره‌جنوبی در جایگاه اول تا سوم قرار دارند. بررسی‌ها نشان می‌دهد، کمتر از نیم‌درصد دانشجویان خروجی از ایران، در دانشگاه‌های برتر آمریکا و جهان مشغول به تحصیل‌اند که ازاین‌جهت هم در جایگاه دهم در میان کشورهای دانشجوفرست قرار داریم. سهم دانشجویان ایرانی حاضر در کشورهای برتر جهان از کل جمعیت دانشجویان خروجی در بازه سال 2014 تا 2018، تقریبا ثابت بوده و از حدود 52/0درصد در سال2015 به حدود 43/0درصد در سال2019 کاهش یافته است.
کیفیت بالاتر مهاجران خروجی به مهاجران ورودی
براساس این گزارش، شاخص مهاجرفرستی ایران (براساس جمعیت ایرانیان ساکن خارج از کشور در سال2020) 54 از 232، شاخص مهاجرپذیری ایران 23 از 232، شاخص دانشجوفرستی ایران 17 از 214، شاخص جریان بالقوه مهاجرت جوانان (بین سال‌های 2015 تا 2017) و شاخص فرارمغزها (در سال 2022) 106 از 177 است. در توضیح این موضوع آمده: در سال2020 رتبه مهاجرفرستی و مهاجرپذیری ایرانیان در میان کشورهای دنیا به‌ترتیب 54 و 23 بوده است. درحالیکه رتبه ایران در پذیرش و ارسال مهاجر به جهان در چارک اول قرار دارد و رتبه دانشجوپذیری و دانشجوفرستی کشور نیز تقریبا برابر است، اما در شاخص‌هایی مثل رقابت‌پذیری برای استعدادها و فرارمغزها، در رتبه‌های پایین قرار گرفته است. این مسئله به‌نوعی بیانگر کیفیت مهاجران ورودی و خروجی کشور است که نشان می‌دهد به‌دلیل نبود امکان رقابت بر سر استعدادها، مهاجران خروجی کشور کیفیت بالاتری از مهاجران ورودی به کشور دارند. در جدول مربوط به کشورهای برتر در شاخص‌جهانی رقابت‌پذیری برای استعدادها در سال 2022، جایگاه ایران در مقایسه با سال‌گذشته با سقوط 12پله‌ای همراه شده و از رتبه 100 به رتبه 112 تغییر کرده است.
چند ایرانی مهاجرت کرده‌اند؟
براساس اطلاعات رصدخانه مهاجرتی ایران، در بررسی 20کشور جهان، بیشترین جمعیت مهاجران ایرانی مربوط به امارات‌متحده عربی با 454هزارنفر و کمترین مربوط به بلژیک با 13هزارنفر است. پس از امارات، کشورهای آمریکا (397هزار و 735نفر)، کانادا (213هزار و 160نفر)، آلمان (203هزار نفر)، ترکیه (154هزار و 965نفر)، بریتانیا (83هزار و 531نفر)، سوئد (81هزار نفر) و استرالیا (77هزار و 780نفر) است. بنا بر آخرین داده‌های موجود از منابع سازمان‌های بین‌المللی، جمعیت مهاجر ایرانی (متولد ایران) حدود دو‌میلیون‌نفر تخمین زده می‌شود. البته این آمار با آخرین آمار اعلامی دبیرخانه شورای‌عالی ایرانیان خارج از کشور که در سال2020 ارائه شده و جمعیت ایرانیان مهاجر را حدود چهارمیلیون‌نفر تخمین زده است، تفاوت چشمگیری دارد.
آلمان و کانادا مقاصد جدید مهاجرتی
در ادامه این گزارش آمده، بیشترین رشد صدور شهروندی برای ایرانیان نسبت به سال قبل در استرالیا 67درصد و بیشترین رشد صدور ویزای اقامت‌دائم و موقت در کانادا بوده است. به‌نظر می‌رسد، کاهش 54درصدی دریافت ویزای‌موقت کاری و تحصیلی ایرانیان در آمریکا با مقاصدی مانند کانادا جایگزین شده که رشد بالای دریافت اقامت‌موقت توسط ایرانیان در این کشور را موجب شده است. از مهم‌ترین مقاصد اقامت‌موقت ایرانیان، آلمان و کاناداست و پس از آن مجموع سایر کشورهای اروپایی قرار دارد.
در ادامه این گزارش به جایگاه مهاجرپذیری و مهاجرفرستی ایران در مقایسه با کشورهای منطقه در سال2020 اشاره شده که در آن جایگاه مهاجرفرستی ایران از میان 232کشور، 54 است و سهم مهاجران خروجی از کل جمعیت 2/2، رتبه مهاجرپذیری 23، جمعیت مهاجران ورودی دومیلیون و 797هزار و 232نفر، همچنین سهم مهاجران ورودی از کل جمعیت برای ایران 3/3 است.
ترکیه، مقصد جذاب مهاجرت
در سال‌های2010 تا 2021 به‌طور متوسط سالانه حدود 86هزار ویزا یا اجازه‌اقامت غیرتوریستی برای ایرانیان در اروپا، آمریکای‌شمالی، استرالیا، ترکیه و سایر کشورهای OECD صادر شده است. بدون درنظر‌گرفتن کشور ترکیه جریان مهاجران ایرانی به مقاصد اصلی یاد شده سالانه حدود 65هزار نفر بوده و از 64هزار در سال 2010 تا 70هزار در سال 2017 در نوسان بوده است. این در‌حالی‌است که سهم اقامت موقت (غیرتوریستی) دریافتی ایرانیان در مقاصد اصلی از سال 2015 صعودی بوده است.
طی سال‌های اخیر جمعیت ایرانیان در همه مقاصد اصلی (آمریکا، کانادا، اتحادیه اروپا، بریتانیا، استرالیا و ترکیه) جز آمریکا، روندی صعودی داشته است. از سال2019 ترکیه به یکی از مقاصد جذاب برای ایرانیان تبدیل شده است به‌طوری‌که جمعیت ایرانیان در ترکیه در سال‌های 2019، 2020 و 2019 بیشتر از جمعیت ایرانیان در اتحادیه اروپا، بریتانیا و استرالیا بوده است. از سال 2018، ترکیه به یکی از مقاصد اصلی ایرانیان برای سرمایه‌گذاری تبدیل شده است. به‌طوری‌که تعداد خانه‌های خریداری‌شده و شرکت‌های ثبت‌شده توسط ایرانیان، افزایش چشمگیری یافته است. ایرانیان در خرید خانه در ترکیه در سال‌های 2020 و 2021، رتبه اول را داشته‌اند.
روسیه و ایران بیشترین خریداران خانه در ترکیه
براساس گزارش سالنامه مهاجرتی ایران، مهاجرت اقتصادی اعم از سرمایه انسانی و سرمایه مالی به‌شدت تحت‌تاثیر شکاف‌های موجود در مبدأ و قطب‌های پذیرنده و چشم‌انداز افراد از وضعیت آینده است. برای ایرانیان در 12سال اخیر سالانه به‌طور متوسط حدود 12هزار ویزا یا اجازه‌اقامت موقت و دائم کاری در مقاصد آمریکا، کانادا، استرالیا، بریتانیا و اتحادیه اروپا صادر شده است. بررسی فرازوفرود وضعیت سکونت افراد در سن کار در داخل یا خارج از کشور، با استفاده از داده‌های طرح آمارگیری نیروی‌کار نشان می‌دهد که تغییرات تعداد آنها در خارج از کشور تحت‌تاثیر تحولات سیاسی، همچنین شیوع کرونا بوده است. مهاجرت افراد با تحصیلات دانشگاهی و افراد دیپلم و زیردیپلم با تغییر شرایط جهانی و داخلی مانند ایجاد پنجره پناهجوپذیری در جهان و اثرات
اجتماعی – اقتصادی تصویب یا خروج از برجام ارتباط داشته است. در بخشی از این سالنامه همچنین به ماجرای سرمایه‌گذاری ایرانیان در بازار مسکن ترکیه اشاره شده است. براساس آن اعلام شده در سال‌های اخیر، ترکیه به یکی از مقاصد جذاب برای سکونت و سرمایه‌گذاری ایرانیان تبدیل شده است. به‌طوری‌که تعداد ایرانیان وارد شده به ترکیه و جمعیت مهاجران با تابعیت ایرانی در ترکیه طی سال‌های 2016 تا 2019، روندی صعودی داشته است. براین‌اساس در سال 2016، 15هزار و 539نفر، در سال 2017، 17هزار و 794نفر، در سال 2018، 31هزار و 922نفر و در سال 2019، 42هزار و 351نفر، وارد ترکیه شده‌اند. تعداد خانه‌های خریداری‌شده در این کشور از سوی ایرانیان هم در سال 2015، فقط 744خانه بود اما در سال 2021 به 10هزار و 56خانه رسیده است. همچنین تعداد شرکت‌های ثبت‌شده با شراکت مهاجران‌ایرانی در ترکیه در سال 2017، 357مورد و در سال 2021، 936مورد بوده است. همچنین جمعیت مهاجران با تابعیت ایرانی در ترکیه براساس سال گرفتن اقامت در سال 2014 و قبل از آن، پنجهزار و 436نفر و در سال 2019، 42هزار و 532نفر بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد، باتوجه به آمارهای این جدول در سال‌های اخیر، ایرانیان در میان 10کشور اول در خرید خانه در ترکیه بوده‌اند. ایرانیان در سال‌های 2015 و 2016 و 2017، در رتبه هشتم خرید خانه در این کشور قرار داشتند و در سال‌های 2020 و 2021 در رتبه نخست قرار گرفته‌اند. در سال 2022 هم روسیه و ایران به‌ترتیب رتبه‌های اول و دوم خریدخانه در ترکیه را به خود اختصاص داده‌اند.
درخواست ویزای شینگن برای کدام کشورها؟
در سال2020 به‌دلیل شدت‌گرفتن شیوع ویروس کرونا، تعداد تابعیت و ویزای دائم و موقت صادرشده برای ایرانیان در تمام کشورهای مقصد، کاهش یافت و از سال2021 و با کاهش شیوع ویروس کرونا، دوباره افزایش یافت. بهطورکلی در سال‌های 2018 تا 2021، روند درخواست و صدور ویزای شینگن برای ایرانیان، نزولی بوده است. در سال2021 بیشترین درخواست ویزای شینگن ازسوی ایرانیان، در کشور فرانسه و کمترین درخواست، در کشور سوئد ثبت شده است. در سال2020، ایرانیان در جایگاه هجدهم در میان کشورهای دریافت‌کننده تابعیت در آمریکا و در سال2021 ایرانیان در جایگاه هشتم در میان کشورهای دریافت‌کننده تابعیت در بریتانیا و آلمان قرار داشته است.
چند مهاجر باز گشته‌اند؟
در آخرین گزارش سالنامه مهاجرتی ایران تاکید شده، به دلیل دشواری رصد و پایش مهاجران پس از یک‌دوره کار یا تحصیل در خارج از کشور، آمار دقیقی درباره میزان مهاجرت بازگشتی در سطح جهان در دسترس نیست. درباره بازگشت اجباری مهاجران ایرانی، اطلاعاتی وجود ندارد اما براساس پورتال آماری مهاجرت از سال 2013 تا 2021 درمجموع بیش از 14هزار مهاجر ایرانی، بازگشت داوطلبانه حمایت‌شده داشته‌اند. بااین‌همه اما سهم مهاجران ایرانی از کل بازگشت‌های داوطلبانه حمایت‌شده در جهان از 8/2درصد در سال 2013 به 1/1درصد در سال 2021 کاهش یافته است.
براساس آخرین آمار طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیرمقیم تا پایان اردیبهشت‌ماه 1401، درمجموع 151نفر از متخصصان ایرانی، معادل شش‌درصد از 10دانشگاه برتر جهان به ایران بازگشته‌اند. 26درصد از 50دانشگاه برتر جهان، 47درصد از 100دانشگاه برتر جهان، 70درصد از 200دانشگاه برتر جهان و 85درصد از 30دانشگاه برتر جهان بازگشته‌اند. از زمان آغاز طرح بازگشت در ابتدای اسفندماه 93 تا پایان تیرماه 1401، حدود دوهزار و 500متخصص ایرانی از 46کشور مختلف جهان به ایران بازگشته‌اند. براساس نتایج پیمایش‌های رصدخانه مهاجرت ایران، شاخص تصمیم به بازگشت در سال 96 در مقایسه با سال 93، تقربیا دوبرابر شده است. پیاده‌سازی و اجرای طرح بازگشت دانشمندان و متخصصان ایرانی غیرمقیم به‌عنوان اولین طرح کشور در این راستا و تغییر فضای سیاسی داخل کشور به‌علت امضای توافق‌نامه هسته‌ای و رفع تحریم‌ها، مهم‌ترین دلایل برای این رشد بوده‌اند. با این وجود در سال 1401 مجددا نرخ تصمیم به بازگشت، کاهش یافته و به سطح 14درصد رسیده است. براساس نمودارهای رصدخانه مهاجرتی ایران، تصمیم به بازگشت در میان مهاجران ایرانی خارج از کشور، در سال 93، 32درصد بود، در سال 96 به 10درصد کاهش یافت اما در سال 1401 به 62درصد رسیده است. بازگشت قطعی هم در سال 93، 21درصد بود، در سال 96 با افزایش قابل‌توجهی به 42درصد رسید اما در سال 1401 با کاهشی دوباره، به 14درصد رسید.
وضعیت مهاجرت کادر درمان
در ادامه این گزارش به مهاجرت نیروی‌انسانی در بخش سلامت اشاره شده است. براساس این اطلاعات، تعداد پزشکان ایرانی (آموزش‌دیده در ایران) که در کشورهای عضو OECD فعالیت می‌کنند، با استفاده از داده‌های این سازمان بیش از 10هزار نفر تخمین زده می‌شود. براساس سرشماری سال 2018 آمریکا 29هزار نفر ایرانی در کل بخش بهداشت و درمان آمریکا فعال بوده‌اند که 24هزار نفر آنها در مشاغل تخصصی و پنجهزار نفر از آنها در مشاغل‌مراقبتی مشغول به‌فعالیت بوده‌اند. در میان آنها هشت‌هزار پزشک و جراح بوده‌اند که 26درصد فعالان ایرانی در بخش سلامت آمریکا را تشکیل می‌دهند. ایرانیان ازنظر تعداد مهاجران فعال در بخش‌سلامت آمریکا در جایگاه بیست‌ویکم در میان مهاجران این بخش قرار دارند. در پیمایشی که برای بررسی میزان تمایل‌به‌مهاجرت و عوامل موثر بر فعالیت نیروی‌انسانی حوزه‌سلامت در تابستان 1401 در میان دانشجویان و شاغلان حوزه‌سلامت در کشور انجام شده است، تفاوت معناداری میان شاخص‌های اصلی میل و تصمیم‌به‌مهاجرت در میان شاغلان و دانشجویان وجود نداشته است. 54درصد از شرکت‌کنندگان این پیمایش تمایل زیاد و خیلی‌زیاد به مهاجرت داشته‌اند. 24درصد از افراد متمایل‌به‌مهاجرت تصمیم به مهاجرت داشته، 61درصد هنوز تصمیمی نگرفته‌اند و فقط 12درصد آنها تصمیم گرفته‌اند، بمانند. 9درصد از افرادی که تصمیم به مهاجرت دارند به این منظور اقدام‌عملی انجام داده‌اند، 29درصد برنامه‌ریزی کرده و 62درصد هنوز کاری انجام نداده‌اند.
دانشجویان، مصمم‌ترین مهاجران
در ادامه این سالنامه به وضعیت شاخص‌های کلیدی مهاجرت در میان اقشار اجتماعی مختلف اشاره شده است. براساس این شاخص، میل به مهاجرت در میان کارآفرینان و مدیران ارشد، مدیریت میانی، کارکنان، پزشکان، پرستاران، دانشجویان و فارغ‌التحصیلان، قابل‌توجه است. هرچند بالاترین میزان تصمیم به مهاجرت در میان دانشجویان و فارغ‌التحصیلان با 4/34درصد و کمترین آن میزان پزشکان و پرستاران با 5/7درصد است. این گروه تصمیم به مهاجرت گرفته و برای آن برنامه‌ریزی کرده‌اند. 1/49درصد از کارکنان اعلام کرده‌اند، تصمیم به مهاجرت دارند اما هنوز کاری نکرده‌اند. از میان این پنج‌گروه هم 2/13درصد از دانشجویان و فارغ‌التحصیلان برای مهاجرت اقدام عملی هم کرده‌اند. کمترین آمار مربوط به تصمیم‌به‌ماندن در ایران است. همچنین در نمودار دیگری درباره احتمال بازگشت این افراد پس از مهاجرت هم، 3/51درصد دانشجویان و فارغ‌التحصیلان، 9/34درصد پزشکان و پرستاران، 3/46درصد کارکنان، 6/47درصد مدیران میانی و 8/37درصد کارآفرینان و مدیران‌ارشد اعلام کرده‌اند که دیگر برنمی‌گردند.
پذیرش نیمی از درخواست پناهندگی ایرانیان
در سال 2021 حدود 69هزار نفر از اتباع‌ایرانی در وضعیت پناهجویی و در انتظار دریافت نتیجه پناهندگی خود به‌سر می‌برند. با مقایسه آمار سال 2021 با سال ماقبل خود، می‌توان دریافت که تعداد افراد در وضعیت پناهنجویی در جهان حدود 10درصد پایین‌تر بوده است. همچون سال 2020، کشورهای ترکیه، آلمان، بریتانیا و ایرلندشمالی به‌عنوان سه‌مقصد اصلی اتباع‌ایرانی در وضعیت پناهجویی در سال 2021 بوده‌اند. بهطورکلی از سال 2015 تا 2021 میلادی، حدود 120هزارنفر از اتباع‌ایرانی برای اولین‌بار در کشورهای اروپایی درخواست پناهندگی داده‌اند و میانگین درصد پذیرش آنها در بازده زمانی یادشده 47درصد بوده است. یعنی حدود نیمی از درخواست‌های پناهندگی اتباع‌ایرانی، مورد پذیرش قرار گرفته است. در سال 2021 نیز حدود پنجهزار ایرانی برای اولین‌بار درخواست پناهندگی خود را در یکی از کشورهای اتحادیه اروپا به‌ثبت رسانده‌اند. در بریتانیا هم در سال 2021، 9هزار و 800پناهجوی ایرانی درخواست پناهندگی خود را ثبت کرده‌اند که این میزان نسبت به سال 2020، افزایش حدود سه‌برابری داشته است.
بهرام صلواتی مدیررصدخانه مهاجرت ایران: 9 ماه دیگر تاثیر اتفاقات فعلی در میزان مهاجرت را خواهیم دید
هشدار نسبت به نبود نیروی کار تا پنج‌سال آینده، موضوعی است که بهرام صلواتی، مدیررصدخانه مهاجرت ایران در گفت‌وگو با هم‌میهن مطرح کرد. به‌گفته او، شرایط اقتصادی و تغییرات اقلیمی، مهاجرت در گروه‌های عمومی را افزایش می‌دهد و این مسئله از بعد از آبان‌ماه 98 آغاز شده است. البته این موضوع تنها دغدغه صلواتی نیست. او می‌گوید، اتفاقات پاییز امسال هم تاثیر قابل‌توجهی در مهاجرت خواهد داشت و نتیجه آن 9ماه تا یک‌سال دیگر، در بررسی‌ها مشخص خواهد شد. او در حاشیه نشست روز گذشته توضیح بیشتری به هم‌میهن می‌دهد.
به اعتقاد شما از چه زمانی شاهد تاثیر اتفاقات پاییز 1401 بر میزان مهاجرت در کشور خواهیم بود؟
معمولا در یک بازه زمانی 9ماه تا یک‌سال، شاهد تاثیر این اتفاقات بر مهاجرت خواهیم بود. ما نتیجه حوادث سال 88 را در سال 89 با پدیده فرارمغزها مشاهده کردیم. افراد ممکن است میل به مهاجرت داشته باشند، اما وقوع یکسری از اتفاقات، اقدام برای مهاجرت‌شان را سرعت می‌بخشد و میل را تبدیل به اقدام می‌کند. به‌هرحال آزادسازی مدرک، یادگیری زبان و انجام فرآیند پذیرش‌تحصیلی یا مهاجرتی در یک‌کشور، بین شش تا 9ماه زمان می‌برد. حدس ما این است که این وضعیت در آمار سال آینده به‌شکل تصاعدی نشان داده شود. همین امسال هم به‌محض پایان‌یافتن کرونا، شاهد شیب‌صعودی مهاجرت‌ها بودیم.
گزارش بعدی رصدخانه از وضعیت مهاجرت ایران چه‌زمانی منتشر می‌شود؟
قرار ما این است که این گزارش‌ها به‌صورت سالانه منتشر شود. امیدواریم اراده‌اش وجود داشته باشد. ادامه این روند نیاز به همراهی، حمایت جامعه و حاکمیت دارد. متاسفانه با تغییراتی که در معاونت علمی ریاست‌جمهوری و... صورت گرفته، هنوز نمی‌دانیم قرار است چه اتفاقی برای رصدخانه بیفتد. ما یک‌نهاد مستقل دانشگاهی هستیم و باید از کارمان حمایت شود. اگر حمایت نشود، ممکن است این‌کار متوقف شود.
در گزارش سالنامه به وضعیت پناهجویی ایرانیان اشاره شده بود. اینکه مهاجرت‌ها به‌سمت پناهجویی پیش رفته، اتفاق نامطلوبی است؟
حتما اینطور است. به‌هرحال ازنظر قانونی، در فرآیند پناهجویی، فرد سلب تابعیت می‌کند و باید ثابت کند در کشور مبدأ، امنیت جانی‌اش تامین نشده است. به‌هرحال زمانی‌که مهاجرت تحصیلی یا کاری باشد، فرد رفت‌وآمدهای داوطلبانه به کشورش دارد اما در پناهجویی وضعیت اینطور نیست. پناهجویی ممکن است هزینه‌های بیشتری برای افراد داشته باشد، حتی در روند آن جان‌افراد به‌خطر بیفتد و افراد گرفتار باندهای قاچاق‌انسان شوند. همه اینها نتیجه نبود مدیریت واقع‌بینانه مهاجرت است. ما شاهد هستیم که افراد به‌هرقیمتی و به‌هرشکلی، مهاجرت می‌کنند. باید تلاش کنیم افراد از مسیرهای درستی مهاجرت کنند، افراد به‌دلایل موجه و غیرموجهی تصمیم به مهاجرت گرفته‌اند و از این راه به‌سمت مقاصد یا همان کشورهای نامطلوب می‌روند. مسئله اما اینجاست که وزارت امورخارجه باید از مهاجران‌ایرانی حمایت کند، درحالیکه می‌بینیم، کاملا بی‌توجه هستند. اقدام فعالانه این است که باید از ایرانیان حمایت دقیق‌تری شود و اطلاعات درستی به آنها داده شود. باید از آنها حمایت کنسولی صورت گیرد و به‌شکل واقع‌بینانه‌تری به آنها اطلاعات داد. اگر افراد سرمایه‌شان را به کشور دیگری می‌برند، باید از سرمایه‌شان حمایت شود. متاسفانه انگاره ذهنی اشتباهی درباره مهاجرت وجود دارد و الگوی‌ذهنی مدیران نسبت به مهاجرت تغییر کند.
وضعیت انتخاب کشور مقصد برای مهاجرت، به‌گونه‌ای شده که افراد براساس آسان‌بودن اعطای‌ویزا کشور را انتخاب می‌کنند، نه براساس ویژگی‌هایش؟
بله. همین‌طور است. ما می‌بینیم که روند ثبت ویزای تحصیلی و کاری، دوبرابر شده و از 16هزار به 35هزارتا رسیده است. این سیگنال‌ها نشان می‌دهد، ما افراد را رها کرده‌ایم. سازمان‌ملی مهاجرت باید مسائل مربوط به مهاجرت را ساماندهی کند. ما نیاز داریم که افراد از مسیرهای قانونی اقدام به مهاجرت کنند. اما سازمان‌ملی مهاجرت به این سمت نرفته است. ما درباره مدیریت هوشمند مهاجرت، کار جدی نکرده‌ایم.
سن اقدام برای مهاجرت، کاهش پیدا کرده است؟
ما یکی، دوسال پیش نسبت به این موضوع هشدار داده بودیم. پیمایش‌های ما نشان می‌دهد، احتمالا سن‌مهاجرت پایین آمده است. قبلا یکی از انگیزه‌های افراد برای بازگشت به کشور، غم غربت و دوری از خانواده بود. اما حالا خانواده فرزندان را ترغیب به مهاجرت می‌کنند تا بعدا خودشان به آنها اضافه شوند. این سیگنال آماری نیست، تحلیلی است. ما به سازمان امور دانشجویی و سایر نهادها هشدار داده‌ایم اما تحلیلی نکردند و حتی سدی به‌اسم افزایش‌قیمت آزادسازی مدرک‌تحصیلی گذاشتند. این یک اقدام معکوس در مدیریت مهاجرت است.
نکته دیگری که در ماه‌های‌اخیر زیاد درباره آن شنیده می‌شود مهاجرت در گروه‌های عام و به‌صورت مشخص برخی مشاغل‌عمومی است، مثل کشاورزان. در گزارش جدید مهاجرتی ایران چه اطلاعاتی در این زمینه به‌دست آمده است؟
یک فرآیند مهاجرتی رخ داده است. زمانی که عوامل کلان مهاجرت تضعیف می‌شود، تمام بخش‌ها را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. تمام بخش‌هایی که از وضعیت ناپایدار اقتصادی و ناامیدی اجتماعی گلایه و شکایت دارند، می‌توانند در فرآیند مهاجرت قرار گیرند. به‌همین‌دلیل است که عوامل مهاجرت یک کشاورز درست مانند عوامل و دلایل مهاجرت پرستار و پزشک است.
از چه‌زمانی شاهد شکل‌گیری مهاجرت در گروه‌های عمومی هستیم؟
از سال99 بعد از آبان‌ماه 98 که بیشترین فشار اقتصادی و اجتماعی وارد شد، ما اولین هشدارها را دادیم. در یک‌دوره‌ای کرونا شایع شد و این روند را کند کرد اما بعد از آن دوباره با رشد مهاجرت مواجه شدیم. تا زمانی که شرایط درست نشود، این خطر جدی وجود دارد. در جایی گفته شد، نیروی‌انسانی در بخش درمان تا چندسال دیگر با کمبود مواجه می‌شود. اما من می‌گویم تا حدود پنج‌سال دیگر به‌دلیل مشکلات اقتصادی و اقلیمی شاید نیروی‌کاری نداشته باشیم. باید برای سرمایه‌انسانی فرصت‌های‌ویژه ایجاد کنیم. برای چندسال آینده باید در زمینه سرمایه‌انسانی فکر جدی کنیم.
