چرا خسارات سیل به بافت تاریخی شهر جهانی یزد بیشتر شد؟

به گزارش جماران؛ روزنامه هم میهن نوشت:

جمعه، هفتم‌مردادماه ۱۴۰۱ بارش شدید باران و جاری‌‌شدن سیل، موجب آبگرفتی معابر شهری، مسدودشدن برخی راه‌‌های مواصلاتی و آسیب برخی روستاها و بافت تاریخی شهر یزد شد. مسئولان میراث فرهنگی یزد می‌‌گویند سیل، بلایی طبیعی است و بافت تاریخی یزد که ثبت جهانی یونسکو هم است، آسیب جدی ندیده، اما روایت مردم با این خبرها کمی متفاوت است. ساکنان بافت تاریخی یزد می‌‌گویند چون یزد کویری و خشک است، تمهیدات لازم برای مقاوم‌‌سازی خانه‌‌ها مقابل باران و آب دیده‌نشده و اگر این اقدامات انجام شده بود، میزان خسارت سیل کمتر بود. بعضی از شهروندان هم می‌‌گویند بیشتر از آسیب باران، فاضلاب‌‌هایی که در خانه و زندگی‌‌شان روان‌شده مشکل‌‌ساز بوده است. در سراسر شهر یزد، حدود دوهزار و ۲۷۰ بافت تاریخی پراکنده است که نزدیک شش‌هزار و ۵۰۰ اثر تاریخی، فرهنگی و طبیعی در آن وجود دارد. از این آثار، یک‌‌هزار و ۹۰۰ اثر ثبت‌ملی و نزدیک پنج‌ اثر ثبت جهانی شده است. از این مساحت، حدود ۷۵۰هکتار به‌‌هم پیوسته است. از ۷۵۰هکتار بافت تاریخی به‌‌هم‌‌پیوسته یزد، ۲۰۰هکتار به‌‌دلیل ارزش بالای تاریخی، ۱۸تیرماه ۱۳۹۶ در فهرست میراث جهانی یونسکو به‌ثبت رسید. در سال‌های گذشته، یونسکو برای ترمیم، بازسازی و مقاوم کردن خانه‌‌های تاریخی بافت قدیمی یزد، بودجه اختصاص داده، اما ساکنان این بافت می‌‌گویند اشتباهات متعدد در بازسازی موجب شده سیل بیش از آنچه باید به این منطقه آسیب بزند؛ نمونه‌اش عباس مهدی‌‌نژاد، هنرمندی که در بافت تاریخی یزد کارگاه حکاکی روی مس داشت و حالا بخشی از این کارگاه در سیل اخیر آسیب دیده است. به‌گفته او، ناهماهنگی بین مسئولان شهری و میراث یزد و مرمت غیراصولی خانه‌‌های تاریخی موجب خسارت بیش از حد انتظار سیل به آنها شده است.

تاریخ ریخت

«پدرم، جدم، تمام تبارم نجار بودیم و ارسی‌‌ساز. کل زندگی‌ا‌‌م داغون شد. تمام شیشه‌‌رنگی‌‌هام زیر آوار موندن. همه‌‌شون خرد شدن. ابزارهام زیر آوارن. فقط یه بخش کوچیک از سقف مونده که یه کارشناس اومد دید و گفت چون سقف‌ها هلالی و نیم‌‌گردن، هرآن ممکنه بریزه. عمرم رو توی این کار گذاشتم. با یه بلا تمام زندگیم از بین رفت.» علیرضا حیدرقلی‌‌زاده است تمام زندگی‌‌اش طرح بود و رنگ؛ از کودکی هم‌‌نشین چوب‌‌های مشبک و شیشه‌‌های رنگی بود و امروز، تنها نشان طرح و رنگ‌‌هایش، شیشه‌شکسته‌‌هایی است که شاید از گوشه‌‌ای زیر گل‌‌‌‌ولای و خاک دیده شود. گل و خاکی که با سیل یزد، راهی خانه‌‌ و زندگی ساکنان یزدی شد و بیش از همه بافت تاریخی این شهر را درگیر کرد.

حیدر قلی‌‌زاده ۵۱ساله است و ۳۸سال از زندگی‌اش را به ارسی‌‌سازی مشغول بوده؛ از همان زمانی که تبریز را برای سکونت در اصفهان ترک کرد و اولین کارگاه فرآوری چوب را برای ارسی‌‌سازی در اصفهان راه‌‌اندازی کرد. پس از آن هم داماد یزدی‌‌ها شد و کارگاهش را در این شهر بنا کرد. قدیمی‌‌ترین آثار ارسی‌سازی در ایران مربوط است به عصر صفویه؛ هنری که پس از تلفیق با هنر قواره‌بری در زمانه قاجار به اوج رسید. حالا سال‌هاست ارسی‌سازی از رونق افتاده و حیدر قلی‌زاده، یکی از ۳۵هنرمند ارسی‌‌ساز ایران است که این هنر را زنده نگه داشته؛ استادکاری که هنرش از میان سال‌ها بی‌‌رونقی، جان سالم به‌در برد، اما مردادماه ۱۴۰۱ بلا از آسمان رسید؛ زور سیل به زمان چربید. «آب بارون پشت سقف رو پر کرده بود. از پشت دیوار نفوذ کرد و آروم‌آروم اومد داخل کارگاه. آب جمع‌‌شده ساختمون پشتی هم می‌‌ریخت روی سقف خونه ما. یعنی حجم آب انقدی بود که هره‌‌های سقف شبیه استخر شده بود. آبگیر هم می‌‌ریخت توی کوچه اما زورش انقدر نبود که آب سقف رو کامل تخلیه کنه. اینطوری بود که کل سقف کارگاه روی وسایل و شیشه‌رنگی‌‌ها ریخت. قبل از گرونی‌‌ها شیشه‌رنگی خریده بودم. فقط شیشه‌رنگی‌‌ها حدودا ۲۰۰میلیون تومن قیمتش بوده. حالا باید ابزارها از زیر آوار دربیاد تا ببینم اون‌‌ها چقدر خسارت خورده. یه‌‌سری ابزار قدیمی از دوره قاجار داشتم که به من رسیده بود. روغن‌‌های مخصوص ارسی‌‌سازی داشتم که فقط نزدیک ۲۰میلیون پولشون بود. چوب‌‌های این کار همه خاص هستن، تمام چوب‌‌هام هم زیر آوار موند. رفتم کارگاه، پمپ رو جابه‌‌جا کنم، دو قدم اون‌‌طرف‌‌تر از من سقف ریخت. خدا فقط به دو تا بچه‌ا‌‌م رحم کرد وگرنه الان خودمم زیر آوار بودم. چندبار رفته بودم شورای شهر، استانداری و هرجا که می‌‌شد. می‌‌گفتم یه‌جای ۱۰متری به من بدید، بکنم موزه. این هنر حیفه. انگار نه انگار. بعیده کسی پیدا بشه ابزارهایی‌رو که من داشتم، یه‌جا داشته باشه. ۳۸ساله توی این کارم و هیچ حمایتی ندیدم.»

عباس مهدی‌‌نژاد، هنرمند دیگری در بافت تاریخی یزد است. ۴۶ساله است و بعد از اینکه تصمیم گرفت آینه و شمعدان عروسی‌‌اش را بسازد، به حکاکی روی مس علاقه‌‌مند شد و پس از آن، این کار را به شکل جدی و در کارگاه خودش آغاز کرد. او چندسال پیش یکی از بزرگ‌‌ترین کارگاه‌‌های حکاکی روی مس را در بافت تاریخی یزد راه انداخته بود؛ کارگاهی که بخشی از آن در سیل اخیر آسیب دیده و با بارش بعدی، شاید این آسیب به تمام بنا سرایت کند. نه‌‌فقط به بنا که به یک عمر کار، مهارت و عشق این مرد به احیای فرهنگ و هنر. کارگاه حکاکی، در یکی از اتاق‌‌های بوم‌گردی خانه باران است. اقامتگاه بوم‌‌گردی خانه باران در خیابان امام‌خمینی شهر یزد است، عمارتی بسیار بزرگ و جامانده از دوران قاجار که جزوی از بافت تاریخی یزد و ثبت ملی است؛ جایی که مسئولان میراث فرهنگی یزد می‌‌گویند چندان آسیبی در سیل اخیر ندیده است.

مهدی‌‌نژاد درباره سیل این روزهای یزد می‌‌گوید: «بارندگی که شد، آب سقف خونه‌‌های اطراف جمع شد و اومد روبه‌‌روی خونه ما. اونجا یه چاه جذبی هست که آب‌‌ها داخلش می‌‌ره. آب که زیاد شد، طوقه‌چاه خراب شد و آب از دیواره مجاور چاه به خونه ما نفوذ کرد؛ دقیقا چاله آسانسور و زیرزمین. حالا سقف زیرزمین سوراخ شده و چیزی که مسلمه اینه که یه بارون دیگه، فاجعه‌‌بار می‌‌شه. درست شبی که بارندگی شروع شد مسافر داشتم. توریست روسی بودن. فقط تونستم سریع تماس بگیرم و به اون‌‌ها اطلاع بدم که نیان. من سال ۹۷، ملک اقامتگاه رو خریدم که کارگاه کنم. چون بنای قدیمی بود، دیدم درست نیست این خونه قاجاری فقط کارگاه باشه. برای همین رفتم دنبال مرمت و تبدیلش کردم به اقامتگاه بوم‌گردی و فقط یه اتاقش کارگاه شد. این خونه‌‌ای که ما توش هستیم ثبت جهانی شده. متاسفانه سه‌طرف ما خونه‌‌هایی هست که مربوط به صندوق احیا بوده و واگذار شده به یه مجتمع برای مرمت. سال‌‌های ساله که این مرمت هیچ‌‌جوری تموم نمی‌‌شه. یه‌خرده آسیب هم ما از جانب اون‌‌ها دیدیم. چون مرمتشون غیراصولی بوده و رانش‌‌هایی از طرف اون‌‌ها داشتیم. فعلا دیوارها مشکلی نداره، اما اگر نم بکشه یا پشت‌‌بومشون آب جمع بشه، حتما می‌‌ریزه روی خونه ما. چون پشت‌‌بوم این خونه‌‌ها آجرفرش بوده، کندن که مرمت کنن. هنوز هیچ‌‌کاری براش نکردن و خاک‌‌اندوده. اگه یکی،دوتا بارون دیگه بیاد احتمال ریزش سقف و دیوار اون‌‌ها هست. قبل از اینکه مهندس‌‌های میراث فرهنگی باشن، قبل از اینکه شهرداری باشه، قبل از اینکه این نظارت‌‌ها و اینها باشه، بافت تاریخی بوده و حیات داشته. پدران ما کار خودشون رو بلد بودن. هرقدر این مهندس‌‌ها تحصیل‌‌کرده شدن و اومدن دستکاری کردن، آسیب‌‌های بیشتری زده شد. چون دستگاه‌‌های اجرایی با هم اتفاق‌‌نظر ندارن. شهرداری بودجه داره، باید هماهنگی داشته باشه با میراث فرهنگی، نظر هم می‌‌پرسن، اما کار خودشون رو می‌‌کنن و نتیجه اقدام‌‌های غیراصولی می‌‌شه. مثلا سنگ‌فرش‌‌ها اصولی کار نشده و شیب درست نداره که باعث‌‌شده بیشترین آسیب‌رو تو سیل از همین موضوع ببینیم. آدم‌‌هایی راس کار هستن که زاویه‌دید وسیعی ندارن. احتمالا با خودشون گفتن حالا یزد کی بارون میاد. همین شش‌متر، هشت‌متر چاه بسه براش. نتیجه این عمق‌چاه می‌‌شه که با یه بارندگی چاه سرریز می‌‌شه و می‌‌ریزه توی خونه‌‌های اطراف. ولی اگه یک‌بار اصولی کار بشه، این اتفاق‌‌ها نمیفته. من برای چاه خونه خودم حدود ۳۰متر می‌‌رم پایین و ۲۰۰متر هم انبار می‌‌کنم که این چاه پر نشه. مسئول‌‌ها نه. فقط رفع‌تکلیفی کار می‌‌کنن. دوراندیش نیستن.»

راه‌‌‌آبی که پایان بنای تاریخی شد

پس از سیل یزد، تصاویری از ریزش یک خانه تاریخی در شبکه‌‌های اجتماعی منتشر شد. این بنا، خانه رزاقی‌‌های یزد بود که توسط میراث فرهنگی یزد بازسازی شده و ساختمان اداری میراث فرهنگی تفت، در بخشی از این بنا قرار داشت. آن‌‌طور که در فیلم‌‌ها و تصاویر مشخص است، این بنا به‌‌طور کامل تخریب شده است. به‌گفته یک منبع آگاه، در زیرزمین این خانه اشیا و آثار تاریخی بسیاری مانند قرآن‌‌های خطی، کتیبه‌‌ها و اسناد قرار داشت که در صورت صحت این اطلاعات، آسیب خانه رزاقی‌‌ها فراتر از ریزش بنا خواهد بود. احمد آخوندی، رئیس‌کل میراث فرهنگی استان یزد، درباره این خانه گفته است که در شهر تفت ساختمان اداره میراث فرهنگی که یک خانه ثبتی بود، متاسفانه به دلیل جمع شدن آب پشت ساختمان، فرو ریخته و کلا خراب شده است.

اکبر دهقانی، فعال اجتماعی تفت نزدیک خانه رزاقی‌‌ها ساکن است و شاهد تخریب این خانه و آنچه در بارندگی اتفاق افتاد، بود: «خانه رزاقی‌‌ها سال۸۲ ثبت ملی شد. این خانه شخصی بود و به میراث فرهنگی اهدا شد. کنار این خانه قلعه مجوس، قدیمی‌‌ترین بنای تاریخی شهرستان تفت قرار داشت و طرف دیگر مسجد کبیر‌‌التوبه است که قدمتش به دوره صفوی برمی‌‌گردد. یک مسجد قدیمی دیگر، آب‌‌انبار، بازار قدیمی و… نشان‌‌دهنده بافت قدیمی این منطقه است. پشت خانه رزاقی‌‌ها یک باغ موقوفه است که راه‌‌آب آنجا به این خانه می‌‌رسد. چند سال پیش یک پیمانکار، مرمت خانه رزاقی‌‌ها را برعهده گرفت و شیب کل محل را پشت این خانه دادند و آب‌‌گرفتگی این راه‌‌آب باعث شده که این اتفاق بیفتد. اولین بار هم نبوده که بگوییم غیرقابل‌‌پیش‌‌بینی بوده، بارها رئیس قبلی میراث، آقای جمالیان تذکر داده بود که این شیب غیراصولی است. با این ایرادهایی که قابل‌‌پیشگیری بود، نمی‌‌توانیم بگوییم سیل باعث تخریب این خانه شد. کنار این خانه یک آسیاب آبی است که در عمق شش،هفت‌متر حتی نم هم نکشیده، پس چطور سیل فقط به خانه رزاقی‌‌ها آسیب زده است؟ آنطور‌‌ که من شنیدم، در زیرزمین این خانه اسناد قدیمی و موقوفه، کتیبه‌‌های تاریخی و وسایلی مثل یک قالی خیلی قدیمی بوده و الان کل این خانه زیر آوار رفته و اصلا معلوم نیست چه بر سر وسایل آمده است. در این شرایط بعضی خبرگزاری‌‌ها اعلام کردند که فقط یکی از دیوارهای ساختمان اداری خانه رزاقی‌‌ها ریخته. در فیلم‌‌هایی که منتشر شده، میزان تخریب این بنا مشخص است. از طرفی، مرمت این بنا فقط در حد روکش کاهگل و گچبری‌‌ها بود و اصلا به زیرساخت، پی و… توجه نشده است. بارها گفته بودیم پشت این باغ موقوفه را ایزوگام کنند که از نفوذ آب به خانه رزاقی‌‌ها جلوگیری شود. بارها به مسئولان میراث فرهنگی گفته بودیم شرایط این خانه خوب نیست و نیاز به رسیدگی دارد. به‌نظر من ریزش خانه رزاقی‌‌ها اصلا ربطی به سیل ندارد، یعنی حتی اگر روان‌‌آب خانه‌‌های اطراف هم به راه‌‌آب پشت باغ می‌‌رسید و آنجا جمع می‌‌شد، این اتفاق می‌‌افتاد. تا جایی که من می‌‌دانم بارها به پیمانکار اخطار داده بودند که بیاید به مرمت این خانه رسیدگی کند. این خانه شخصی بود و به اصرار من، برای حفظ بهتر، به میراث اهدا شد.»

نقش‌‌هایی که بر آب شد

حمیدرضا قوی‌‌پنجه، نقاش و هنرمند ۵۰ساله یزدی است که نزدیک ۴۰سال است که نقاشی می‌‌کند. او درباره خسارت‌‌های سیل می‌‌گوید: «کارگاه من سال‌‌هاست که در بافت تاریخی است. خونه‌‌ای که من در اون هستم برای میراثه، خانه هنرهای مفهومی، که به‌نام مالکش آقای شهریاری بود. من از میراث اجاره کرده بودم و تصمیم داشتم به موزه تبدیلش کنم. نزدیک ۱۸-۱۷میلیارد اثر هنری داشتم که به خیال خودم گذاشته بودم کنار بعدها ازش بهره‌‌برداری کنم. همیشه نقاشی‌‌هام رو موقع بسته‌‌بندی ضدآب می‌‌کنم، اما مساله اینجاست که باید ببینم از زیر آوار چطوری میاد بیرون. جلوی ساختمون خراب شده و آب‌‌ رفته توی زیرزمین. الان سیل تموم شده اما آب‌‌هایی که توی زیرزمین جمع شدن، ممکنه باعث شن که خونه نشست کنه. نزدیک شش‌ماه بود که وسایلم‌رو آورده بودم توی این خونه و ساکن شده بودم. متاسفانه اشیای ارزشمند و عتیقه‌‌هایی که جمع کرده بودم، همه توی انباری بودن که پر از آب شد و بعضی‌‌هاش هم زیر آوار موند. مثل فرش‌‌های عشایری و کلکسیون‌‌های مختلف. یه‌سری وسایل فلزی بود که زنگ زده. یه‌سری دفترهای نقاشی و طراحی بود که همه زیر آب مونده. تازه به وسایل‌‌ برقی‌ام دسترسی پیدا نکردم. مشکل اینجاست که آب توی خیابون‌‌ها درست توی چاه نمی‌‌رفت. مثلا چاهی که پشت خونه ماست، به قنات راه داره، هرچی هم آب توش جمع بشه پر نمی‌‌شه. یه مشکلی که هست اینه که دریچه چاه‌‌های توی خیابون کوچیکه. باید این‌‌ها‌رو بزرگ می‌‌کردن یا اینکه چاه بیشتری می‌‌کندن. بارها گفته بودیم، نامه‌‌نگاری هم کرده بودیم که بیان وسط کوچه یه چاه اضافه کنن که توی این شرایط، آب سریع جمع‌شه، بره. از یه‌طرف دیگه، چاه‌‌ها هواکش نداره و آب که زیاد جمع بشه، پایین نمی‌‌ره. این‌‌ها‌رو که گفته بودیم باید می‌‌اومدن درست می‌‌کردن. اینجا رودخونه داره که خشک شده بود، رودخونه خشک هم نشونه‌‌ش اینه که سیل میاد. حداقل باید جلوی رودخونه رو باز می‌‌کردن یا اینکه با لودر، پل‌‌های بدون ناودون رو تخریب می‌‌کردن. بالاخره مدیریت ضعیف بوده دیگه. شهردار ناحیه تاریخی و رئیس ارشاد، فرماندار سابق و یکی از مسئولان استانداری اومدن بعد از سیل. یادم رفت وقتی برای بازدید اومدن، بگم که خب حالا من وسایلم رو از زیر آوار میارم بیرون، بعدش کجا بذارم؟ من کامل‌‌ترین کتابخونه هنری یزد رو دارم. اون‌‌ها الان سالمه، اما ورودی خونه بسته شده، نمی‌‌تونم بهشون دسترسی داشته باشم و باید سریع خالی کنم.»

۲۰۰ اثر آسیب دید

با این روایات، احمد آخوندی، مدیرکل میراث فرهنگی یزد، هشتم‌مردادماه می‌‌گوید: «۹۰۰هکتار از مساحت یزد، ثبت ملی است. در این سیل حدود ۲۰۰ اثر دچار خسارت شدند که چیزی حدود یک‌درصد بناهای کل یزد در میان موارد خسارت‌‌دیده در بافت بودند که عدد زیادی نیست. یعنی در بافت جدید و بافت فرسوده، خیلی آمار تخریب بیشتر بوده است. بعضی از این خانه‌‌ها که تصاویرش منتشر شده، در بافت فرسوده بوده و به بافت تاریخی مربوط نیست. ما خسارت‌‌ها را برآورد کردیم و قرار است وزارت‌خانه پس از جمع‌‌بندی، کمک‌‌هایی در قالب تسهیلات و وام‌‌های بلاعوض اختصاص دهند.» آخوندی به همشهری آنلاین هم از خسارت یک‌‌میلیارد و ۳۵۰میلیون تومانی سیل به میراث فرهنگی و گردشگری یزد خبر داده و گفته بیشترین خسارت‌‌ها متوجه ساختمان‌‌هایی است که کسی در آن‌‌ها ساکن نبوده و در آن‌ها مرمت نامناسب انجام شده است.

این صحبت‌‌های آخوندی، در حالی گفته شده که هشتم مردادماه، هم‌‌زمان با انتشار فیلم ریزش خانه رزاقی‌‌ها و ساختمان میراث فرهنگی تفت، براساس گزارشی که در ایرنا منتشر شد، عبدالمجید شاکری‌‌یزدی، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری یزد گفته بود، عکس‌‌هایی که در فضای مجازی در مورد تخریب بافت تاریخی یزد منتشر می‌‌شود صحت ندارد.

دو روز پس از این گفت‌‌وگو عزت‌‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، درباره آسیب اولیه سیل در توییتر خود نوشت: «۷۳۵مورد تخریب ابنیه، محوطه‌‌های تاریخی، تاسیسات گردشگری و صنایع‌دستی در مناطق سیل‌‌زده با برآورد اولیه ۵/۲همت (هر همت هزارمیلیارد تومان است) در دولت ارائه کردم. مرمت ابنیه، بازگشایی معابر و مسیرهای بافت تاریخی و بازسازی زیرساخت‌‌های گردشگری، در اولویت اقدامات دولت قرار دارد.»

حالا مصطفی فاطمی، مدیرکل سابق میراث استان یزد درباره آسیب‌‌های یزد در سیل روزهای گذشته می‌‌گوید: «آسیب‌‌دیدگی برای کل شهر است، قسمتی هم که در ثبت جهانی است اگر آسیب زیادی ندیده، به این دلیل است که از نظر ارتفاع، بلندتر از سایر نقاط بافت است. الزاما به‌‌معنای مقاوم بودن بناهای ثبت جهانی نیست. در خود بافت تاریخی، بیشتر چاه‌‌های قنات‌‌ها باز است که دفع فاضلاب از آنجا انجام می‌‌شود که به خارج از شهر می‌‌رود، اما در بقیه قسمت‌‌ها، مسیرهای قنات بسته شده و آبی که در قنات می‌‌افتد امکان عبور ندارد. نکته دیگر این است که همیشه سیل از سمت جنوب، یعنی مهریز و تفت وارد می‌‌شده که در تفت آب باران به رودخانه می‌‌ریخت و رد می‌‌شد، اما آبی که به مهریز وارد می‌‌شود، به منطقه‌‌ای نزدیک خیابان مهدی و پس از آن، وارد بافت تاریخی می‌‌شده و درنهایت به بافت رسیده است که بیشتر تخریب‌‌ها هم در همین بافت تاریخی است. دلیل عمده تخریب، در مسیر سیل قرار گرفتن این محل‌‌هاست.»