«پسر فاطمه و پسر مریم»/ یادداشت احمد مسجد جامعی

به گزارش جماران؛ احمد مسجد جامعی در یادداشتی نوشت: «در گزارش‌های خارجیان از برنامه‌های تکیه دولت از جمله به تعزیه حضرت مریم هم اشاره رفته است. تقارن فاطمیه با تولد عیسی مسیح فرزند حضرت مریم یادآور فضلیت‌های دو بانوی بزرگ اسلام و مسیحیت است.

در روایاتی که حاکی از فضائل آن حضرت است، تقارنی بین ایشان و حضرت مریم دیده می‌شود؛ چون حضرت مریم هم مقدس و پاکیزه و متبرک بود. در قرآن کریم هم جایگاه خاصی دارد و تنها زنی است که نام ایشان بارها با تجلیل بسیار آمده و بیان پیامبر گرامی اسلام، او نیز در کنار زهرای مرضیه از زنان برتر کل خلقت است که در بهشت هم جایگاهی ویژه دارد. در قرآن کریم معجزاتی هم به حضرت نسبت داده شده است؛ مثلا هنگامی که عیسی مسیح در زمان شیرخوارگی با اشاره مادر به سخن آمد و موجب حیرت همگان شد.

در ایران، در بسیاری از اموال موقوفه تکایا و حسینیه‌ها، تعبیر «وقف پسر فاطمه» دیده می‌شود که منظور حسین سیدالشهدا است. چنین تاکیدی بی‌معنا نیست. نخستین سرچشمه‌های آن را در سال‌های پس از وفات پیامبر می‌توان جست‌وجو کرد. در واقعه کربلا نه فقط خود حضرت و شیعیان بلکه حتی شمر بن ذی‌الجوشن هم در میانه معرکه امام علیه السلام را پسر فاطمه خطاب کرد؛ نه پسر رسول خدا. البته آنها نسبت وی با علی امیرالمومنین را هیچ امتیازی نمی‌دانستند؛ چون دشمنی اصلی با ایشان بود. این موارد نشان می‌دهد که تقدس اهل بیت یک وجه ویژه هم از جانب حضرت زهرا داشت و تمامی ائمه به نسبت با ایشان افتخار می‌کردند. این نکته درباره امام حسن مجتبی هم صادق است که وقتی در نامه‌ای زیاد‌بن‌ابیه برای خوشامد معاویه به امام جسارت کرد و او را حسن بن فاطمه خواند معاویه چون مطلع شد، در نامه تندی به او تذکر داد که فراموش نکن از انتصاب به فاطمه افتخاری بالاتر نیست. 

در روایات ماجرای «حر»، باز هم شاهد چنین جایگاهی برای فاطمه زهرا هستیم. وقتی حر همه راه‌ها را به روی حسین سیدالشهدا بست و به هیچ روی اجازه نداد که امام برگردد یا به راه ادامه دهد و از امام خواست که در همان نقطه زمین‌گیر شود امام خطاب به حر فرمودند: مادرت به عزایت بنشیند. چه می‌‌خواهی؟ و او پاسخ داد اگر هرکسی جز از تو چیزی درباره مادرم گفته بود به او پاسخ درخوری می‌دادم اما چه کنم که درباره مادر تو جز به بهترین وجهی نمی‌توانم سخن بگویم. این گفتار را با کلام ابن زیاد و سرنوشت جناب حر را با او مقایسه کنید. بزرگان بر این باورند که این ادب حر موجب رستگاری او در کربلا شد. روایت‌های زیادی حاکی از آن است که تقدس حضرت زهرا تا سال‌های سال در نسبت با اشیایی که در ارتباط با آن بودند برقرار ماند. گفته‌اند که خانه حضرت زهرا تا حوالی سال ۱۰۰ قمری شناخته بود و در آن روزگار در دوره ولایت ولید اموی بر مدینه قسمتی از مسجد پیامبر به عنوان بیت فاطمه شناخته می‌شد و او بود که دستور تخریب آنجا را صادر کرد. 

در روایت کهنی نیز آمده که سنگی در آن خانه به سبب ارتباط با حضرت فاطمه متبرک شمرده می‌شد. چندان که از وی در بیماری‌ها همه شفا می‌خواستند.

از مجموعه آنچه گفته شد پیداست که در جامعه اسلامی با هر گرایشی، فاطمه زهرا مقدس و متبرک شناخته می‌شد و چنین وضعیتی و شرایطی درباره هیچ زنی گفته نشده است. با آنکه بنی‌امیه تلاش بسیار به خرج دادند تا حد ممکن از فضایل ایشان بکاهند و با تقدیس دیگران جایگاه رفیع والای آن حضرت را تحت‌الشعاع قرار دهند اما به واسطه همان شواهدی که گفته شد چنین کاری به نتیجه نرسید و نمونه آن در سکه نادری است که به تاریخ ۱۹۸ قمری و همزمان با قیام معروف ابوالسرایا در کوفه در دوره حکومت مأمون به نام مبارک حضرت زهرا ضبط شده است.

پس از شکل‌گیری دولت فاطمیان مصر که عمری دراز داشت باز هم از این نام بهره می‌گرفتند و هنوز هم تاسیسات مهمی چون دانشگاه الازهر قاهره یادآور همین القاب مبارک فاطمه زهراست. جالب آنکه خلافت عباسی در میانه رقابت با فاطمیان مصر برای آنکه افتخار انتصاب ایشان را به حضرت فاطمه نقض یا دست کم در آن تردید کنند مجمعی از بزرگان علوی را گرد آوردند تا نسب فاطمیان را انکار کنند.

در میان ایرانیان، قدیمی‌ترین شاعری که نام ایشان را آورده همان آدم‌الشعرا، رودکی سمرقندی پدر شعر و موسیقی ایرانی است. با آنکه بیشتر اشعار وی از میان رفته اما این مصرع از او باقی مانده که:

اندر جهان به کس مگرو جز به فاطمی

مسیری که دیگر شاعران فارسی‌گوی آن را ادامه دادند. برخی از آن عبارت‌ها به شکل ضرب‌المثل درآمده. همچون این مصرع حکیم سنایی:

حق زهرا بردن و دین پیمبر داشتن

که انبوهی از وقایع تاریخ صدر اسلام را در چنین عبارت کوتاهی آورده و دهخدا در امثال و حکم آن را نقد و به آن استناد کرده است. جالب است که شاعران ایرانی از باب احترام کمتر نام فاطمه را به کار برده و از القاب ایشان همچون زهرا، بتوال، حورا و... استفاده کرده‌اند.

از اجراهای آیینی شاد درباره حضرت زهرا می‌توان از آیین برگزاری تولد ایشان نام برد که در دوره قاجار به همت منیرالسلطنه به اوج خود رسید.

او در باغ خود که میدان منیریه کنونی و اطراف آن را در بر می‌گرفته، آیین‌های جشن و سرور را برگزار می‌کرده و شرکت‌کنندگان در این مراسم جز ناصرالدین شاه و فرزندش کامران میرزا از زنان بودند. در بین آنها زنان خارجی مقیم ایران و همسران کادرهای نمایندگی کشورهای خارجی حضور داشتند. از مهمترین بخش‌های این اجرا، مربوط به تولد حضرت است که زنانی آسمانی از جمله حضرت مریم در مراسم تولد ایشان حاضر می‌شوند. نکته آن است که هم‌اکنون نیز در همان فضای پیشین بیشترین هیات‌های متوسلین به حضرت زهرا سلام الله علیها وجود دارند بی‌آنکه چندان کسی این پیشینه را بداند.

در گزارشی که استاد داود فتحعلی‌بیگی از پیشکسوتان نمایش‌های آیینی، از متون مربوط به تعزیه حضرت زهرا ارائه داده که در نقاط مختلف ایران اجرا می‌شده بیش از ۶۰ متن را برشمرده است که این تعداد بدون احتساب تعزیه‌های سال‌های اخیر است. 

زنده‌یاد «سیامک شایقی» در آخرین فیلم سینمایی خود «ماه بر فراز جنگل» که درون مایه‌ی محیط زیستی دارد و زمانش معاصر است ، در داستانش سکانسی را به اجرای «تعزیه فدک» اختصاص داده است که کمتر کارگردانی در سینمای ما به تعزیه فدک پرداخته است. 

در سینما و هنرهای نمایشی و سایر هنرهای جدید، اشاراتی هنرمندانه به شخصیت حضرت مریم و حضرت زهرا شده که مرور آنها برای کارشناسان و مخاطبان عام جذاب است.»