محمدعلی ایازی: در جامعه عدالت محور «انتخاب کردن» و «انتخاب شدن» مختص گروه خاصی نیست

به گزارش جماران؛ حجت الاسلام والمسلمین سیدمحمد علی ایازی محقق و قرآن پژوه، عدالت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را با استناد به قرآن  مورد بررسی قرار داد و تأکید کرد: شرط عدالت، آزادی است. اگر بناست در جامعه ای عدالت برقرار شود باید در آن جامعه آزادی معنای حقیقی خود را پیدا کند به گونه ای که مردم بدون هیچ هزینه و مشکلی حرف خود را بتوانند بزنند و ضعف، ناکارمدی، استبداد، فساد مالی را درباره حاکمان بگویند وگرنه هر کسی می تواند در جامعه ادعای برقراری عدالت و برپایی حکومت عادل را داشته باشد.

استادیار دانشکدهٔ حقوق، الهیات و علوم سیاسی بیان کرد: انسانی که خواهان تحقق  عدالت است، کرامت دارد، عدالت تنها برای کسانی خاص نیست که مسلمان و مومن یا تابع فلان گروه و دسته هستند، بلکه این عدالت حق همه انسان ها (موافق و مخالف، مسلمان و غیر مسلمان ) است.

عضو مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم معتقد است: میان عدالت قرآنی و آنچه امروز در جامعه تحقق پیدا می کند، فرسنگ ها فاصله است، هر بُعدی از عدالت را که در نظر بگیریم در جامعه امروز ما فاصله جدی داریم. در حال حاضر دین گریزی، شکاف و بحران های اجتماعی و فساد اخلاقی افزایش یافته و دلیل وجود چنین مشکلاتی در جامعه به این دلیل است که با بحران عدالت رو به رو هستیم. مباحثی که در باب عدالت گفتیم بیشتر شعار بوده و ضد آن را عمل کردیم.

حدود ۵۵ بار عدالت و مفاهیم آن در قرآن ذکر شده است

حجت الاسلام والمسلمین سیدمحمد علی ایازی در گفت وگو با شفقنا درباره جایگاه عدالت در قرآن، اظهار کرد: یکی از مفاهیمی که در قرآن بسیار به کار رفته، کلمه «عدالت» است. در کتاب وحی ۲۸ بار که به تفکیک در ۲۴ آیه و ۱۱ سوره کلمه «عدل، بِالْعَدْلِ و تَعْدِلُواْ» آمده است که اگر واژه مترادف عدل یعنی کلمه «قسط» را نیز به آن اضافه کنیم، حدود ۵۵ بار عدالت و مفاهیم آن در ابعاد مختلف ذکر شده است که به نمونه هایی از آن اشاره می کنم. قرآن درباره خداوند متعال می فرماید: «شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ» و سپس می فرماید: «وَ قائِماً بِالْقِسْطِ». در آیه دیگری آمده: «وَنَضَعُ الْمَوَازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیَامَهِ؛ امامان معصوم و انبیا و اوصیا علیهم السلام موازین قسط هستند.» قرآن درباره پیامبران می فرماید: «وَ لِکُلِّ أُمَّهٍ رَسُولٌ فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ؛ برای هر امتی رسولی است که هرگاه رسول آنها آمد میان آنان حکم به عدل شود.» قرآن درباره مومنین نیز می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ؛ پایدار بر عدالت باشید ولو اینکه به ضرر خودتان تمام شود.»

این محقق و قرآن پژوه، ادامه داد: از این نمونه آیات فراوان داریم که در ابعاد الهی و انسانی و در حوزه های مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی مساله عدالت مطرح می شود و شگفت انگیز است که قرآن در آیه ۲۵ سوره حدید رابطه ­ای تنگاتنگ میان قسط و رسالت همه انبیا برقرار می ­سازد می فرماید: «لَقَد أَرسَلنا رُسُلَنا بِالبَیِّناتِ وَأَنزَلنا مَعَهُمُ الکِتابَ وَالمیزانَ لِیَقومَ النّاسُ بِالقِسطِ؛ ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم، و با آنها کتاب (آسمانی) و میزان (شناسایی حقّ از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم تا مردم قیام به عدالت کنند.»

وی درباره ابعاد عدالت در قرآن، گفت: زمانی بحث عدل الهی در نظام هستی و آفرینش جهان است که این نظام هر چیزی را در جای خود قرار داده و برای آن برنامه، مَشیت و حساب و کتابی قرار داده است. از جمله ابعاد عدالت می توان به عدالت در حوزه اجرا و عمل برای جامعه، عدالت کیفری، عدالت در خانواده، عدالت سیاسی و نظام حاکم که در جامعه حکومت می کند و گاهی هم عدالت در حوزه شخص و عدالت اخلاقی اشاره کرد؛ در حقیقت همه این موارد ابعادی از مساله عدالت که به بیش از ۱۱ مورد می­ رسد، در قرآن به آن توجه شده است.

شرط عدالت، آزادی است

وی در پاسخ به این پرسش که میان عدالت و آزادی تعارض و تناقضی وجود دارد؟ بیان کرد: مسیر عدالت از آزادی می گذرد. یا به عبارتی دیگر شرط عدالت، آزادی است؛ اگر بناست در جامعه ای عدالت برقرار شود باید در آن جامعه آزادی معنا حقیقی خود را پیدا کند به گونه ای که مردم بدون هیچ هزینه و مشکلی حرف خود را بتوانند بزنند و ضعف، ناکارمدی، استبداد، فساد مالی را در باره حاکمان بگویند وگرنه هر کسی می تواند در جامعه ادعای برقراری عدالت و برپایی حکومت عادل را داشته باشد؛ همانطور که ستمکارترین افراد در تاریخ ادعای عدالت می کردند، اما ضابطه عدالت آنجایی است که در آن جامعه مردم نسبت به نظام و نهادهایی که ترتیب می دهند یک نوع حق انتخاب، آزادی و قدرت نقد داشته باشند. در روایات ما جزء شرط و حقوق مردم نسبت به حکومت را: «النَّصِیحَهُ لِأَئِمَّهِ الْمُسْلِمِینَ» دانسته است، یعنی مردم بتوانند کسانی که در رأس قدرت هستند را به راحتی و سادگی نقد کنند که این امر خود، یک مساله اساسی برای تحقق عدالت و از مصادیق عدالت با امکان آزادی است.

ایازی خاطرنشان کرد: ممکن است میان آزادی و توسعه در مواردی تعارض باشد، ولی بین عدالت و آزادی تناقضی نیست. جان راولز در کتاب «عدالت به مثابه انصاف» مساله عدالت را به حوزه امور سیاسی و آزادی می برد و بحث می کند که اگر آزادی باشد، عدالت تحقق می پذیرد. از سوی دیگر آیات بسیاری در حوزه آزادی عقیده، آزادی بیان و آزادی سیاسی وجود دارد که همه آنها ناظر بر امر مهم عدالت هستند.

انسانی که خواهان تحقق عدالت در جامعه است، کرامت دارد

وی درمورد عدالت اجتماعی و سیاسی و ابعاد آن با استناد به قرآن، اظهار کرد: وقتی صحبت از ابعاد عدالت اجتماعی می کنیم، باید مبانی را برای این نوع از عدالت در نظر بگیریم:

عدالت حق همه انسان ها (موافق و مخالف، مسلمان و غیر مسلمان ) است

اولاً: باید بدانیم انسانی که خواهان تحقق عدالت در جامعه است، کرامت دارد. خلیفه، جانشین، خداوند در روی زمین است. امانتدار و کسی است که تنها او در میان موجودات صلاحیت قبول امانت مسئولیت را داشته است. او مَثَل اعلای خداوند است، کسی هست که خداوند برای او موجودات جهان مانند خورشید و ماه و ستارگان را تسخیر کرده و زمین را برای آو آفریده است. مهم این است که این انسان با این ویژگی دارای اراده و اختیار است و حق حیات و زندگی برای همه انسان­ها وجود دارد. این موارد مبانی اولیه عدالت اجتماعی است و طبق این مبانی عدالت دیگر ایدئولوژیک نیست. یعنی تنها برای کسانی خاص نیست که مسلمان و مومن یا تابع فلان گروه و دسته هستند، بلکه این عدالت حق همه انسان ها (موافق و مخالف، مسلمان و غیر مسلمان ) است.

عدالت اجتماعی یعنی افراد نقشی در تصمیم گیری ها داشته باشند

نکته دوم: عدالت اجتماعی بدین معناست که افراد نقشی در تصمیم گیری ها داشته باشند. وی گفت: اگر در یک جامعه حکومتی بر سر کار هست که مدعی تحقق عدالت اجتماعی است، در چنین جامعه ای مردم باید حق انتخاب کردن و حق انتخاب شدن داشته باشند نه اینکه نوعی فیلتر و دستگاه ممیزی وجود داشته باشد که تنها افراد خاصی از طبقه حاکم را تایید و افرادی که موافق خودشان نیستند را تایید نکنند.

در جامعه ای که عدالت اجتماعی تحقق یافته، رانت خواری وجود ندارد

سومین معنای عدالت اجتماعی، توزیع ثروت است. اگر در جامعه ای عدالت اجتماعی تحقق یافته، در آن جامعه نباید رانت خواری وجود داشته باشد. اطلاعات ویژه حوزه های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تنها در اختیار یک گروه نباشد تا آنها بتوانند از طریق این اطلاعات در جهت کسب ثروت و قدرت خود استفاده کنند. سوء استفاده از قدرت سیاسی و قدرت اطلاعاتی منجر به فساد و شکاف طبقاتی و ضد عدالت است.

این توجه لازم است که بخشی از فساد جامعه وقتی ایجاد می شود که یک گروهی ویژه خوار باشند. وقتی گروهی ویژه خوار شدند، عملاً پیگرد قانونی ندارند، به همین دلایل در جامعه فساد و رانت خواری به وجود می آید و در جامعه ای که چنین شد، عدالتی نیست.

همه مردم در برابر یک قضاوت عادلانه قرار گیرند

بخش دیگری از عدالت اجتماعی در حوزه قضا و قضاوت است، بایستی همه مردم در برابر یک قضاوت عادلانه قرار گیرند، اینطور نباشد گروهی که قدرت دارند از نفوذ و قدرت خود استفاده کنند و بخشیده شوند یا شخصی را محکوم کنند و از سوی دیگر عده ای در برابر خلاف­های بسیار مصونیت داشته باشند. در صورتی عدالت قضایی تحقق پیدا می کند که آن قوه مستقل باشد، بتواند افراد ذی نفوذ و تمام مراتب قدرت را اگر خلاف کردند و اگر مردم شکایت کردند رسیدگی کند. کسی نتواند پرونده ای را کنار بگذارد یا تصرف در حکمی کند یا حتی بالاترین شخص هم نتواند در روند قانونی آن قوه دخالتی داشته باشد.

انتخاب کردن و انتخاب شدن برای همه جامعه باشد

وی در ادامه به معنا و مفهوم عدالت سیاسی در قرآن نیز اشاره و عنوان کرد: بخشی از عدالت سیاسی در رابطه با مسایل انتخابات است بدین معنا که انتخاب کردن و انتخاب شدن برای همه جامعه باشد و چنین امکان و فرصتی باشد که مردم در اداره جامعه نقش داشته باشند. بخش دوم عدالت سیاسی، آزادی در رسانه و آزادی بیان است یعنی رسانه ها و دستگاه های خبری و انتشارات از آزادی حقیقی برحوردار باشند.

نکته مهم در این زمینه اینکه اگر قدرت فاسد شود به دنبال فیلتر کردن اطلاعات می رود، چون می ترسد از اینکه مردم از فسادها و مفسدین با خبر شوند و مشکلاتی برای آنان ایجاد کنند.

عضو مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم با اشاره به اینکه در دستگاه هایی که عدالت سیاسی رعایت می شود، آزادی رسانه وجود خواهد داشت، گفت: در دوران مشروطه گفته می شد رکن مشروطه مطبوعات است یعنی این که رسانه های آزادی داشته باشند و به دلیل انتشار خبر، نقد و تحلیل کردن مورد پیگرد و تعقیب قرار نگیرند. بنابراین اگر رسانه آزادی عمل نداشته باشند، رسانه ملی در اختیار گروه خاصی باشد، روزنامه ها به شدت کنترل نشوند و یا شبکه های اجتماعی در طرح مسائل سیاسی و اجتماعی فیلتر شوند یا حتی تهدید به فیلتر شوند، برخلاف عدالت سیاسی است.

ایازی به نسبت عدالت و شریعت اشاره و تصریح کرد: یکی از مباحث مهم در بحث عدالت این است که آیا اجبار و الزام کردن دستورات دینی مطابق عدالت است؟ یکی از مباحث در حوزه های تشریع این است که معتقدیم احکام دین چون امر قلبی و ایمانی می باشند، اموری هستند که باید جامعه به آن برسد و مطابق آن عمل کند. اگر زور و اجباری در آن کار تحقق پیدا کند، چه بسا عملاً خاصیت دینی و ثمردهی که باید در دعا، عبادت و شریعت باشد، محقق نمی شود.

فقها باید در برخی از احکام فقهی اگر با عدالت ناسازگار هستند، تجدید نظر کنند

وی ادامه داد: تکالیف شخصی همه از احکام شریعت هستند که داشتن قدرت انتخاب لازمه این است که این اعمال به درستی انجام شود، اگر اجباری در انجام این اعمال باشد در حقیقت نقض عدالت خواهد بود.

وی به رابطه میان فقه و عدالت نیز اشاره و عنوان کرد: عدالت در سلسله علل احکام وجود دارد و در حقیقت باید پایه استنباط حکم و فقه، عدالت باشد، لذا مرحوم استاد مطهری مطرح می کند که اگر یک فتوای فقهی در تعارض با عدالت بود، فتوا باید به نفع عدالت تغییر پیدا کند. علاوه بر بیانات استاد مطهری در این باب، چندین کتب دیگر در این مورد نسبت میان فقه و عدالت نوشته شده و اهمیت این مساله را نشان می دهد که فقها باید در برخی از احکام فقهی اگر با عدالت ناسازگار هستند، تجدید نظر کنند.

هر بُعدی از عدالت را که در نظر بگیریم در جامعه امروز ما فاصله بسیار وجود دارد

این محقق و قرآن پژوه، با بیان اینکه میان عدالت قرآنی و آنچه امروز در جامعه تحقق پیدا می کند، فرسنگ ها فاصله است، گفت: هر بُعدی از عدالت را که در نظر بگیریم در جامعه امروز ما فاصله بسیار وجود دارد. در حال حاضر دین گریزی، شکاف و بحران های اجتماعی و فساد اخلاقی افزایش یافته و دلیل وجود چنین مشکلاتی در جامعه به این دلیل است که با بحران عدالت رو به رو هستیم. مباحثی که در باب عدالت گفتیم بیشتر شعار بوده و ضد آن را عمل کردیم.

زمینه های گفت وگو میان فرهیختگان مختلف جامعه را فراهم کنیم

وی برای تحقق عدالت قرآنی در کشور راهکاری پیشنهاد داد و اظهار کرد: در اولین گام باید زمینه های گفت وگو میان فرهیختگان مختلف جامعه را فراهم کنیم؛ چون در میان کسانی که در حوزه اجتماعی در حال فعالیت هستند دیدگاه های متفاوت و متناقضی وجود دارد. جامعه وقتی می تواند به نتیجه ای مطلوب برسد که زمینه های گفت وگو در آن جامعه به وجود آید و اولین شرط آن این است که افراد مختلف نظرات مخالف را به رسمیت بشناسند. اگر این گفت وگوها شکل نگیرد، تغییر و تحولی نیز در جامعه به وجود نمی آید و شاهد گسترش نوعی از خشونت خواهیم بود.

ایازی در پایان گفت: در حال حاضر در شبکه های اجتماعی در برابر دیدگاه های مختلف شاهد عکس العمل ها و تعبیرهای تند و تیز و افراطی هستیم، به این دلیل که میان افراد از طیف ها و گروه های مختلف با دیدگاه های متفاوت، گفت وگویی رخ نمی دهد. بنابراین راهکار مناسب این است که زمینه های لازم را در شبکه های اجتماعی و رسانه های عمومی فراهم کنیم تا دیدگاه های مختلف، افراد موافق و مخالف، مباحث و ادعاهایی که دارند را مطرح و سپس به بحث و گفت وگو بگذارند. تا زمانی که یک توافق ملی در جامعه به وجود نیاید، اصلاح و تغییر جدی در این زمینه ها رخ نخواهد داد.