سه طرف اروپایی برجام طی بیانیه ای که حاکی از تغییر لحن آنها در قبال برجام است از اقدامات ایران که در حال تهی ساختن توافق از مزایای اصلی آن در زمینه منع اشاعه است ابراز نگرانی کرده‌اند و در عین حال تقویت احتمال بازگشت آمریکا به توافق هسته ای باعث نگرانی برخی جناح های سیاسی داخلی شده است، گروه هایی که سیاست خارجی را به رقابت سیاسی داخلی تقلیل می‌دهند.
فرانسه، آلمان و بریتانیا با انتشار بیانیه‌ای خواستار بازگشت ایران به تعهدات و پایبندی کامل به مفاد توافق هسته‌ای شده اند در حالی که تحریم‌های آمریکا علیه ایران همچنان پابرجاست و اروپا نتوانسته اقدامی در جهت رفع آنها انجام دهد.
سه شریک اروپایی برجام در بیانیه ای که حاکی از تغییر لحن این کشورها در قبال برجام است از اقدامات ایران که در حال تهی کردن توافق از مزایای اصلی آن در زمینه منع اشاعه است ابراز نگرانی کرده‌اند. این بیانیه تنها چند روز پس از انتخابات در آمریکا و شکست ترامپ معنا و مفهوم خاصی را در اذهان متبادر می‌کند.
سه کشور اروپایی در این بیانیه مدعی نقض موارد تعیین شده در توافق هسته‌ای در عرصه تولید سانتریفوژهای پیشرفته، تزریق هگزافلوراید اورانیوم در تاسیسات نطنز، افزایش سطح غنی‌سازی اورانیوم از میزان تعیین شده، افزایش ذخایر اورانیوم با درجه نازل تغلیظ و همچنین کشف ذرات اورانیوم شده‌اند. تروئیکای اروپایی خواستار بازگشت ایران به تعهدات و پایبندی کامل به مفاد توافق هسته‌ای شده و انجام این اقدامات از سوی ایران را برای نجات این توافق ضروری دانسته‌اند.
این ابراز نگرانی اروپاییها در حالی مطرح شده که ایران در سال‌های اخیر بیشترین هزینه را برای حفظ و ماندگاری توافق هسته‌ای متحمل شده و سهم اروپاییها در این زمینه تقریبا هیچ بوده است. مروری اجمالی بر تحولات سال‌های اخیر پیرامون برجام نشان می دهد که اروپاییها در موضعی نیستند که بخواهند خواستار اجرای تعهدات ایران شوند. برجام توافقی مبتنی بر داده و ستانده بود که ترامپ به زعم خود آن را در سایه بی عملی اروپاییها تخریب کرد و اروپاییها هم حاضر نشدند قدمی هرچند کوچک و نمادین برای این توافق بردارند. و از حد حرف فراتر نرفتند.
ایران حدود یک سال پس از خروج آمریکا از برجام و اعاده تحریم‌های هسته ای و تشدید آن در قالب کارزار فشار حداکثری و برای توازن بخشی به برجام و حفظ آن در پنج گام کاهش تعهدات برجامی خود را آغاز کرد و در این حال بارها تاکید کرد که هرگاه طرفین برجام به تعهدات خود در قبال این توافق عمل کردند گام‌های تهران هم برگشت پذیر است و در مدت زمان کوتاهی می‌تواند از این گام‌ها برگردد.
اروپاییها به بهانه‌های مختلف همچون وابستگی اقتصادی به آمریکا و یا ساختار اقتصادی کشورهای خود و نقش آفرینی بخش خصوصی و اینکه این شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی هستند که باید در قبال تعاملات خود با ایران تصمیم گیری کنند، عملا از اجرای تعهدات خود شانه خالی کردند. سازوکارهای متعدد اقتصادی آنها هم در نهایت توخالی از آب درآمد و نشان داد که اروپاییها یا اساسا وزن و اراده‌ای برای نقش آفرینی در مناسبات بین الملل ندارند و ایران هم این موضوع را در تعاملات و سیاست‌های آتی خود مد نظر قرار خواهد داد. از این جهت بیانیه اخیر تروئیکای اروپایی را شاید بتوان پیروی از سیاست فرار به جلو تعبیر کرد به بیانی بهتر اروپا به زعم خود از هم اکنون می‌خواهد ایران را تحت فشار قرار دهد تا پس از آغاز به کار بایدن مذاکرات را در مسیر مطلوب خود هدایت کند.
بخش دیگری از این بیانیه مربوط به ادعاهایی است که در مورد فعالیت هسته‌ای اعلام نشده مطرح شد سه کشور اروپایی انگلیس، آلمان و فرانسه با حمایت آمریکا ۳۰ خردادماه گذشته با تصویب قطعنامه‌ای از ایران خواستند به ممانعت از دسترسی بازرسان آژانس به ۲ سایت هسته‌ای کشور پایان دهد و به طور کامل با آنها همکاری کند.
پس از آن روز ۵ شهریور در پایان سفر رافائل گروسی مدیرکل آژانس به تهران و انجام مذاکرات با مقامات ایران، دو طرف توافق کردند تا همکاری‌های خود را بیش از پیش تقویت کنند و ایران اعلام کرد که دسترسی بازدید از دو سایت هسته ای را برای آژانس فراهم می کند.
با این حال گروسی روز ۲۸ آبان با ادعای کشف برخی ذرات اورانیوم در مکانی در ایران، خواستار رفع ابهام در این خصوص شده است. او در جلسه شورای حکام آژانس گفت: ضروری است از طریق تعامل و همکاری پایدار با ایران در ماموریت خود در زمینه راستی‌آزمایی در این کشور پیشرفت داشته باشم.
کاظم غریب آبادی سفیر و نماینده دائم کشورمان نزد آژانس بین المللی انرژی اتمی روز ۲۹ آبان با ایراد سخنانی در شورای حکام تاکید کرد: مطابق با مقررات برجام، ایران به طور موقت و داوطلبانه پروتکل الحاقی را اجرا می‌کند؛ بنابراین، ارائه دسترسی به مکان مورد درخواست آژانس بر مبنای حسن نیت و داوطلبانه بود و این موضوع بایستی به عنوان مبنایی برای حل و فصل موضوع دیده شود
در واکنش به بیانیه سه کشور اروپایی، سخنگوی وزارت امور خارجه در واکنش به بیانیه سه کشور اروپایی آن را غیرمسئولانه خواند و گفت: از سه کشور اروپایی انتظار می‌رود که به جای فرافکنی سیاسی، در جهت پایبندی کامل به تعهداتشان طبق برجام و مصوبات کمیسیون مشترک اقدام کنند و به اجرای کامل برجام برگردند. فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران کاملا در چارچوب قوانین بین‌الملل و کاملا قانونی و مشروع بوده و در راستای حقوق ذاتی لاینفک کشورها دنبال می‌شود.
سعید خطیب زاده تاکید کرد: با خروج ایالات متحده از برجام و اعمال مجدد تحریم ها و تداوم بدعهدی اروپا در زمینه انتفاع اقتصادی ایران از رفع تحریم‌های تعهد شده در برجام، جمهوری اسلامی ایران طبق بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام گام‌های هسته‌ای را برداشته است که کاملا منطبق با برجام است و همواره تاکید داشته است که در صورت اجرای کامل برجام از سوی طرف‌های مقابل، بازگشت پذیر خواهند بود.
اینکه اروپاییها چه برداشتی از تحولات اخیر آمریکا و نوع تعامل دموکرات‌ها با برجام و جمهوری اسلامی دارند، به نوعی کنشگری سال‌های پیش روی آنها را نشان خواهد داد ولی واقعیت این است که اروپا همانطور که نتوانست در دوره ترامپ و در کارزار فشار حداکثری نقش قابل اعتنایی ایفا کند، بعید است در دوره بایدن هم فرصت چندانی در این زمینه داشته باشد. هرچند به نظر می‌رسد راه برای تعامل و دیپلماسی در مقایسه با دوران ترامپ بازتر شده باشد با این حال نباید این تصور ایجاد شود که یک طرف می تواند با هیاهوی رسانه ای خواسته های خود را مطرح و صرفا آنها را پیگیری کند و بعید است فرافکنی راهکار موثری برای رفع مشکلات و چالش‌های پیش رو باشد.
چه کسانی برای آمریکایی‌ها سیگنال غلط می‌فرستند؟
تقویت گزاره بازگشت واشنگتن به تعهدات ۲۲۳۱ سازمان ملل در خصوص توافق هسته‌ای، نگرانی برخی جناح های سیاسی داخلی را به دنبال داشته است؛ جناح هایی که سیاست خارجی را به رقابت سیاسی داخلی تقلیل می‌دهند.
اظهارات اخیر «محمدجواد ظریف» وزیر امور خارجه کشورمان مبنی بر اینکه برخی جناح‌ها به خاطر نگرانی های سیاسی داخلی، برای آمریکایی‌ها پیام‌های غلط می‌فرستند، بخشی از واقعیت فضای سیاسی امروز کشور را به تصویر کشید. ظریف در گفت و گوی روز سه شنبه ۲۷ آبان خود با روزنامه «ایران» در پاسخ به این پرسش که آیا ممکن است دولت بایدن به دلیل انتخابات سال ۱۴۰۰ در ایران پیش از لغو تحریم ها منتظر نتایج آن باشد گفت: من فکر
می کنم بیشتر این مسأله نگرانی برخی دوستان ما در داخل کشور باشد که متأسفانه پیام‌های غلط را از داخل برای آنها می‌فرستند. اگر آمریکایی‌ها عقل داشته باشند، می‌دانند که در جمهوری اسلامی این‌گونه مسائل، خارج از چارچوب صرف دولت ها شکل می‌گیرد و نباید نگران باشند و علی القاعده هم نیستند. این میزان از فهم از شرایط داخلی ایران در آمریکا وجود دارد.
ظریف تصریح کرد: متأسفانه برخی جناح های سیاسی به خاطر نگرانی های سیاسی داخلی که به نظر من کاملاً بی مورد است، نگران این هستند که این مذاکرات الان شروع شود. به نظر من هر زمانی که آمریکا به تعهدات خود در ۲۲۳۱ برگردد، این به نفع آمریکا، به نفع دنیا و به نفع ایران است و لذا نباید سایر ملاحظات را وارد کرد. به گفته ظریف، این شرایط به ویژه برای آمریکا که فهمیده سیاستش شکست خورده اقتضا می‌کند که کار را شروع کند و به تعهداتش برگردد. زمانی که برگردد، ما هم برمی‌گردیم، عجله‌ای نیست ولی سیاست تاخیری هم نداریم.
مخالفان برجام؛ طرفداران ترامپ
اظهارات ظریف، ناظر بر شدت گرفتن موجی از هجمه های مخالفان است که از زمان پیروزی بایدن در انتخابات آمریکا، دولت را به «خوش خیالی»، «ذوق زدگی»، «بایدن‌گرایی» و انواع و اقسام صفاتی متهم می‌کنند که به نوعی از «تسامح» و «وادادگی» نشان دارد.
برخی جناح‌های سیاسی با پیش‌بینی امکان کاهش تنشها میان تهران و واشنگتن و کاهش تحریم‌ها، در برابر رویکرد تنش زدای دولت های روحانی و بایدن موضع تقابل‌جویانه اتخاذ کرده و با اظهارنظرهایی خارج از چارچوب دستگاه دیپلماسی، تعامل احتمالی را هدف قرار می‌دهند. گزاره‌هایی چون منوط کردن تعامل با واشنگتن به قصاص ترامپ به عنوان قاتل شهید سلیمانی از سوی بایدن، پرداخت غرامت و خسارات ناشی از عملکرد آمریکا در برابر ایران از آغاز انقلاب تاکنون و ... پیام‌هایی است که در چنین فضایی مخابره می‌شود؛ پیام‌هایی که به گفته ظریف، غلط است و ناشی از نگرانی‌های سیاسی برخی جناح‌ها.
مخالفان دیروز برجام، امروز و در آستانه سیزدهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری کشورمان، بیش از همیشه نگران دستاورد دولت در حوزه دیپلماسی هستند. در چند سال گذشته و در سایه خروج یکجانبه ترامپ از برجام، توافق هسته‌ای که به عنوان یکی از موفق‌ترین دستاوردها در حوزه دیپلماسی شناخته می‌شد، به بهانه‌ای برای هجمه‌های مخالفان به دولت تبدیل شد.
هرچند دلواپسان دستاوردهای توافق در دوره اجرایی‌سازی برجام (۹۶-۹۴) را هم انکار می‌کردند، ولی از خروج واشنگتن از برجام به عنوان بهانه‌ای تمام عیار برای زیر سوال بردن رویکرد تعامل جویانه دولت بهره بردند. این در حالی بود که پیمان‌گریزی ترامپ نه تنها برجام، بلکه دامن بسیاری از تعهدات بین‌المللی چون یونسکو، نفتا، پیمان اقلیمی پاریس و ... را هم گرفته بود.
حال با پیروزی دموکرات‌ها در انتخابات آمریکا، تقویت احتمال بازگشت آمریکا به تعهداتش در توافق هسته‌ای و بالتبع احیای برجام به عنوان یکی از مهمترین دستاوردهای دولت، برخی جناح‌های سیاسی در داخل که از شکست ترامپ در انتخابات ناخرسند هستند، از هم اکنون برای سنگلاخی کردن مسیر تعامل تهران و واشنگتن تلاش می‌کنند.
هوشمندی دولت در حفظ برجام، پیشبرد منافع ملی و حفظ عزت ملی
در حالی طی سال‌های گذشته مخالفان، دولت را به خروج از برجام تشویق می‌کردند که یکی از اهداف فشار حداکثری آمریکا بر ایران همین بود که تهران از توافق خارج شده و با ایجاد اجماعی بین‌المللی، مسیر پیاده‌سازی سیاست‌های ضد ایرانی ترامپ را هموار کند. ولی دولت روحانی طی سه سال سخت گذشته، با هوشمندی تمام، ضمن کاهش تدریجی و مرحله‌ای تعهدات هسته‌ای خود در چارچوب برجام، از توافق خارج نشد و به این ترتیب نه تنها اجازه نداد دولت ترامپ از فرصتی که مترصد آن بود بهره ببرد، بلکه شکستی تمام عیار را علیه واشنگتن در تلاش برای تمدید تحریم تسلیحاتی ایران در سازمان ملل رقم زد.
به این ترتیب به رغم تنگناهای سخت اقتصادی در کشور و فشارهای سخت معیشتی بر مردم، دولت توانست با حفظ ابتکار عمل، از سویی عزت ملی کشور را مطابق با رهنمودهای رهبری حفظ کند و از سویی دیگر با حفاظت از ساختار حقوقی برجام و در عین حال کاهش تعهدات، منافع خود را تامین کند.
از دید منتقدان بازگشت احتمالی دولت بعدی آمریکا به تعهداتش در قطعنامه ۲۲۳۱ سازمان ملل، رفع تحریم‌های هسته‌ای و گشایش اقتصادی برای کشور، برد دیپلماتیک قابل توجهی برای اعتدال‌گرایان و اصلاح‌طلبان در انتخابات ۱۴۰۰ محسوب شود. به باور ناظران، بخشی از مخالفت پیش هنگام برخی جریان‌های سیاسی با تعامل احتمالی با واشنگتن بر سر بازگشت این کشور به تعهدات، ناشی از همین رقابت‌های سیاسی داخلی است. چنانکه وزیر امور خارجه هم به آن اشاره کرد.
مخالفان حتی اظهارات اخیر ظریف را هم به «ذوق‌زدگی قابل تأمل» و «پالس ضعف و تشدید فشار به آمریکا» به آمریکا تعبیر کردند. این در حالی است که مواضع و عملکرد دستگاه دیپلماسی کشورمان به ویژه در سال‌های گذشته خارج از در چارچوب سیاست‌های نظام نبوده و نخواهد بود.
پرسش اینجاست که مخالفان کدام بخش از اظهارات ظریف را به پالس ضعف یا ذوق‌زدگی تعبیر می‌کنند؟ در جایی که ظریف به صراحت و با موضعی مقتدرانه ولی تعامل‌جویانه گفت: اگر آمریکا بخواهد دوباره وارد برجام شود ما حاضریم گفت‌وگو کنیم که آمریکا چگونه می‌تواند وارد برجام شود... اگر تعهدات آنها اجرا شود، ما اعلام می‌کنیم آمادگی داریم چه کارهایی را در اجرای تعهدات برجامی خود انجام دهیم. چنانکه در نامه آقای رئیس جمهوری صریحاً نوشتیم که به هر میزان تعهدات طرف مقابل اجرا شود، ما هم تعهدات خود را برمی‌گردانیم.
این پرسش پاسخی ندارد جز آنکه «علی ربیعی» سخنگوی دولت گفت و آن اینکه، عده‌ای در داخل کشورمان با منفعت بینی کوتاه‌مدت در پس شعار ایدئولوژیک آمریکایی‌گرا بودن دولت و هر کسی که صحبت از تعامل جهانی می‌کند، تلاش می‌کنند واقعیت این جنگ چند جانبه و ترکیبی برضد مردم ایران را انکار کنند و دردناک‌تر اینکه چنین اقدام ناپسندی را به‌خاطر سیاست ورزی‌های داخلی و رقابت‌های جناحی و احتمالاً انتخاباتی انجام می‌دهند.
منافع ملی کشور، سیاست‌های کلی نظام و عقل سلیم حکم می‌کند، در صورت تامین خواست کشورمان مبنی بر بازگشت آمریکا به برجام و رفع تحریم‌ها، در راستای منافع ملی کشورمان گام برداریم و فشار را بر مردم کم کنیم.
به گفته ظریف، هدف همگی ما باید کاهش فشار بر مردم ایران و آرامش در جهان و جلوگیری از پروژه تندروهای صهیونیست برای امنیتی سازی شرایط در منطقه باشد. هر زمانی که امریکا به تعهدات خود در ۲۲۳۱ برگردد، این به نفع آمریکا، به نفع دنیا و به نفع ایران است و لذا نباید سایر ملاحظات را وارد کرد.
