یک سال از فیلترینگ تلگرام، محبوب‌ترین شبکه اجتماعی نزد ایرانیان گذشت، شبکه‌ای که نه تنها برای تسهیل اطلاع‌رسانی و ارتباطات بین فردی کاربرد دارد، بلکه بسیاری از امور تجاری و اقتصادی شهروندان بر بستر آن صورت می‌گیرد و با فیلترشدن آن، انتظار می‌رفت جایگزین مناسبی برای آن پیدا شود.
دهم اردیبهشت سال گذشته، دستور قضایی یک بازپرس در دادسرای ویژه رسانه، باعث فیلترینگ سراسری تلگرام، به عنوان پرکاربردترین شبکه اجتماعی و اپلیکیشن ارتباطی بین ایرانیان شد. تصمیمی که بلافاصله مخالفان و موافقان درباره آن سخنها راندند ولی اصل این تصمیم، همچنان پابرجا ماند و بازپرس صادر کننده دستور فیلترینگ به عنوان مظهر اراده قوه قضاییه، به انتقادات توجهی نکرد و از حمایت موافقان هم خوشحال نشد، حکم همان است که بود: فیلترینگ تا اطلاع ثانوی!
حالا پس از گذشت یک سال می توان با نگاه هزینه-فایده ای، مروری بر آنچه پس از فیلترینگ تلگرام اتفاق افتاد، داشته باشیم تا بتوان تصویری کلی از سود و زیان یک ملت ۸۰ میلیون نفری در فیلترینگ تلگرام به دست آورد، چون این شبکه اجتماعی در جای جای زندگی خصوصی و عمومی شهروندان موثر بوده و هنوز هم هست و طبیعی است بشود با بررسی سودها و زیانهای فیلترینگ اپلیکیشن مزبور به عنوان مصداق یک «خیر عمومی» درباره تبعات یک تصمیم قضایی فراگیر، اظهارنظر کرد.
سود اصلی: جلوگیری از ناامنی
اصلی ترین دلیلی که باعث شد تلگرام به محاق فیلتر رود، موضوع فعالیت های ضد امنیتی برخی از شبکه های معاند و ضد امنیت بود که در تلگرام اقدام به ایجاد کانال و عضوگیری فراگیر کرده بودند. این شبکه ها در برهه ای از سال ۹۶ –که اوج آن را در دی ماه شاهد بودیم- با فعالیت ضد امنیتی خود باعث مشکلات زیادی برای شهروندان در دست کم ۷۰ شهر ایران شده بودند.
آمار ناآرامی و ناامنی هایی که با هدایت برخی کانالهای معاند در دیماه ۹۶ باعث تلاطم در شهرهای کوچک و متوسط کشور شده بود، به اندازه ای نگران کننده بود که تلگرام در آن مقطع با فیلترینگ دو هفته ای، روبرو شد و پس از دو هفته، بار دیگر تلگرام روی تلفن همراه شهروندان باز شد، ولی همین مسئله، یعنی هماهنگی هایی که عوامل ناامنی و آشوب در بستر تلگرام انجام می دادند، باعث شد تا دستگاه قضایی به این نتیجه برسد بهترین راهکار در مقابل فعالیتهای مخل امنیت، فیلترینگ کامل تلگرام است.
تلگرام، همچنان شلوغ‌ترین شبکه
واقعیت این است که با وجود فیلترینگ پر و پا قرصی که به شرکتهای ارائه دهنده خدمات اینترنتی ابلاغ شده است، همچنان مردم از تلگرام استفاده می کنند و این اپلیکیشن رتبه محبوب‌ترین شبکه اجتماعی در بین کاربران ایرانی را به خود اختصاص داده است. آمارهای ارائه شده از سوی آزمایشگاه فضای مجازی دانشگاه تهران نشان می دهد در اسفند سال گذشته که نزدیک به ۱۰ ماه از مسدود شدن این شبکه اجتماعی میگذشت، میانگین تعداد تولیدات کانالهای تلگرامی به ۱.۷۳ میلیارد مطلب می رسید. همچنین میانگین تعداد بازدیدها در این ماه بالغ بر ۱.۲۸ میلیارد بازدید بود. حتی پیش از اسفندماه ۹۷ در بهمن ماه قبل از آن، میزان تولیدات و انتشار مطالب کاربران فارسی روی شبکه تلگرام و به تبع آن، تعداد بازدیدها باز هم بالاتر بود و به ۱.۴ میلیارد بازدید در ماه رسید.
در بیان محبوبیت بی چون و چرای تلگرام با وجود فیلتر شدن همین بود که بگوییم در فروردین ماه پارسال نتایج مطالعه ملی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران وابسته به جهاد دانشگاهی درباره استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی نشان میداد نزدیک به ۶۰ درصد کاربران تلفن همراه هوشمند در ایران از تلگرام استفاده می‌کردند و آمار بالای انتشار مطالب و بازدید کاربران در اسفندماه پارسال نشان می دهد این شبکه اجتماعی محبوبیت خود را حفظ کرده است.
بنابر همین مطالعه تا پایان اسفند سال گذشته ۵۶ درصد ایرانی‌هایی که در شبکههای اجتماعی عضو بودند، از تلگرام برای ارسال پیام و فعالیتهایی از این دست استفاده می‌کردند. این در حالی بود که قبل از فیلترینگ این شبکه یعنی در فروردین سال ۹۷ این آمار برای کاربران ایرانی تلگرام بالغ بر ۶۰ درصد بود.
با محاسبه ساده ای می توان اینطور نتیجه گرفت که فیلترینگ با همه هزینه های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی آن، پس از حدود یکسال، تنها باعث شده ۴ درصد کاربران شبکه های اجتماعی، از تلگرام ریزش کنند و این نشان می دهد فیلتر کردن تلگرام تاثیری بر استفاده کاربران از این شبکه اجتماعی محبوب نداشته است. البته این تفاوت اندک به معنی ماندگاری کاربران در تلگرام، پس از فیلترینگ آن نیست، بلکه آمارها می گوید اشخاص،پس از فیلترینگ، از تلگرام دور شدند و پس از چند ماه، -و احتمال با تجربه سایر شبکه های اجتماعی از جمله اپلیکیشن های ایرانی- به این نتیجه رسیدند تلگرام بدیل ندارد. چون آمارها نشان می دهد تعداد کاربران تلگرام بعد از فیلترینگ با کاهش حدود ۱۰ تا ۱۴ درصدی روبرو شده و به ۳/ ۴۷ درصد رسید، ولی پس از گذشت نزدیک به ۸ ماه، این تعداد مجددا افزایش ۹ درصدی داشته و به نزدیک ۵۶ درصد بازگشت.
بازگشت رسانه های رسمی به تلگرام
به جز زبان سخت اعداد و آمار، نمود و نماد استقبال مردم از تلگرام، حتی با وجود فیلتر شدن را می توان در بازگشت رسانه های رسمی به این اپلیکیشن دانست. رسانه های رسمی با داشتن تصویری روشن از آنچه مردم در حوزه اخبار و اطلاعات می خواهند، خیلی زود به این نتیجه رسیدند که فیلترینگ تلگرام نمی تواند مانعی برای دسترسی شهروندان به این شبکه شود و حضور مردم در تلگرام، یعنی تجمع مخاطبان بالقوه اخبار در جایی که اگر رسانه های رسمی اطلاع رسانی سریع و صحیح نکنند، عرصه برای دروغ پردازی و شایعات باز می شود.
از جمله این رسانه ها، خبرگزاری فارس است که ۷ ماه پس از آنکه تلگرام فیلتر شد، بار دیگر کانال خود را در این شبکه اجتماعی فعال کرد و مدیر عامل این خبرگزاری هم روز شنبه ۱۹ آبان در توضیح از سرگیری فعالیت تلگرامی این خبرگزاری و نیز آغاز به کار فعالیت آن در دو شبکه طلاگرام و هاتگرام (برادران سه قلوی تلگرام) نوشته است: «وزارت ارتباطات و قوه قضائیه، دو پیام‌رسان طلاگرام وهاتگرام را قانونی می‌دانند و فیلتر نکرده‌اند، بنابراین برای فعالیت در این پیام رسان‌ها، منعی برای خبرگزاری فارس نیست. مهلت اعلام شده به نسخه‌های داخلی تلگرام پایان یافته و با توجه به ادامه فعالیت عادی و بدون اعمال فیلترینگ این پیام رسان‌ها، ظاهرا مشکل مجوز آنها توسط وزارت ارتباطات بر طرف شده است و بنابراین ما هم منعی برای ادامه فعالیت در آنها نمی‌بینیم.»
همچنین برنامه های مختلف صدا و سیما با اعلام کانال رسمی خود در تلگرام، بی سر وصدا به تلگرام بازگشتند و مخاطبان خود را در بین انبوه چند ده میلیونی شبکه‌وندان تلگرام جستجو کردند.
خرج فیلترینگ چقدر است؟
کسی به صورت دقیق و درست نمی داند هزینه فیلترینگ تلگرام چقدر است. با وجودی که برخی منابع خبری از جمله خبرگزاری دانشجو وابسته به بسیج دانشجویی در سال ۹۶ اعلام کرده بودند برای فیلترینگ سالانه ۲۰۰ میلیارد تومان هزینه می شود ولی تاکنون کسی به دقت، هزینه مالی که صرف فیلترینگ تلگرام می شود، محاسبه نکرده است.
ولی مرجع رسمی محاسبات هزینه های فیلترینگ یعنی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با ایما واشاره می گوید هزینه فیلترینگ تلگرام بسیار بالاست.
محمدجواد آذری جهرمی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در مصاحبه ای که با یک ماهنامه تخصصی داشت به صورت آمار نسبی از هزینه فیلترینگ یادکرده است. آذری جهرمی می گوید هزینه فیلترینگ را می توان ۵ درصد از هزینه اینترنت در کشور دانست. او دراین باره با بیانی فنی توضیح داده است: شرکت دیتای سابق، که بعدها به شرکت زیرساخت منتقل شد، مسئولیت این فیلترینگ را بر عهده گرفت. با توجه به نظام‌هایی که در دو سه سال اخیر پیگیری شده‌اند و تجمیع ISPهای سابق و به وجود آمدن FCPها، که تعداد آنها نزدیک به ۱۸ تاست، و حضور سه اپراتور موبایل و قابل کنترل شدن تعداد افرادی که در حال فعالیت در عرصه‌اند، ما بنا بر قانون در تلاشیم مسئولیت را به خودشان برگردانیم. کمیسیون تنظیم نیز در این‌باره مصوبه داده و در مصوبه ۲۳۷ آمده که شرکت‌هایی که تجهیزات حاکمیتی‌شان را خودشان تامین می‌کنند، می‌توانند اینترنت را پنج درصد ارزان‌تر از قیمت تمام‌شده دریافت کنند. بنابراین، کمیسیون تنظیم تاثیر فیلترینگ را پنج درصد می‌داند.
با وجودی که آذری جهرمی به صورت شفاف عنوان نکرده هزینه فیلترینگ چند تومان است ولی وقتی او سخن از هزینه های ۲۰ هزار میلیارد تومانی برای شبکه سازی اینترنت در یک سال کرده است، می توان نتیجه گرفت هزینه فیلترینگ ارقام بسیار بالایی را شامل می شود که ظاهرا «به صلاح نیست» به صورت شفاف بیان شود.
وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در این باره می گوید: اینکه فیلترینگ اینجا با چه سلیقه‌ای انجام می‌شود و آنجا با چه سلیقه‌ای، موضوع بحث ما نیست. مساله این است که این پنج درصد درست است یا خیر و براساس استانداردها تا ۱۰ درصد هم نوع هزینه در مسائل امنیتی و فرهنگی درست است. زمانی یک خبرنگار از من پرسید ۱۱۰ میلیاردی را که دولت برای پالایش هزینه کرده، اگر برای فرهنگ‌سازی مردم هزینه می‌کردید همه چیز درست می‌شد و این هزینه بسیار بالایی است. من در پاسخ گفتم البته فرهنگ‌سازی موضوع مهمی است، اما این رقم را در مقابل چه چیزی بالا می‌دانید. همراه اول و ایرانسل و رایتل در سال گذشته شاید چهار تا پنج هزار میلیارد تومان برای شبکه‌سازی هزینه کرده باشند. ما در شرکت زیرساخت سه تا چهار هزار میلیارد تومان هزینه کردیم. این هزینه مربوط به حوزه‌های مختلف است. در این سال‌ها برای ساختن این فضاها، هزینه‌های ۱۰ و ۲۰ هزار میلیارد تومانی صرف شده و در برخی از آمارها آمده و ۱۱۰ میلیارد تومان برای بخش صیانت فرهنگی هزینه بالایی نیست. حرف من این است که این پنج درصد پول جیب مردم نیست، بلکه پنج درصد قیمت بازار عمده‌فروشی است. قیمت ما پنج درصد در هزینه تمام‌شده موبایل اثر دارد، پنج درصد در هزینه تمام‌شده می‌شود ۲۵ صدم درصد و تاثیر هزینه پالایش در آن قسمت ۲۵ صدم درصد است. زمانی که می‌گوییم پنج درصد هزینه شرکتهای اینترنتی، آن هم به همین شکل است و مقدار آن مشخص است.
استقبال سرد مردم از شبکه های اجتماعی داخلی
یکی از دلایل مخالفان فیلترینگ تلگرام، نبود شبکه های اجتماعی قابل اطمینان و کارا است که بتواند خلاء تلگرام را پر کند. با وجودی که مهندسان ایرانی توانسته اند برخی اپلیکیشن ها ارتباطی از جمله شبکه اجتماعی ویسپی، سروش، بیسفون پلاس، بله، پروفایل، آی گپ و کافه سخن را تولید کنند، ولی عملا استفاده از این شبکه ها در بین کاربران فارسی زبان، فراگیری نیافت.
برخی مدیران این شبکه های اجتماعی اعلام کردند با استقبال دهها میلیون نفری مواجه شده اند که پس از مدتی مشخص شد این موضوع نمی تواند مقرون به درستی باشد، ولی چیزی که مشخص است، ۳ اپلیکیشن ارتباطی داخلی توانسته دست کم ۱۵ میلیارد تومان خرج روی دست خزانه کشور به عنوان «تسهیلات» بگذارد.
چند ماه پیش رسول سراییان، معاون وزیر ارتباطات و دبیر شورای اجرایی فناوری اطلاعات اعلام کرد ۳ پیام رسان داخلی ۱۵میلیارد تومان تسهیلات مالی در قالب وام دریافت کرده‌اند تا بتوانند خودشان را در رقابت با اپلیکیشن‌های مشابه خارجی بالا بکشند و کاربران بیشتری جذب کنند.
برخی گزارشها نشان می‌دهد پیامرسانهای سروش، بیسفون و گپ وام خود را دریافت کرده‌اند. ابوالحسن فیروزآبادی، رئیس مرکز ملی فضای مجازی جزو نخستین کسانی بود که از پرداخت این وام برای حذف انحصار تلگرام خبر داد. علاوه بر وامهای کلان که به این اپلیکیشن ها داده اند، حتی اخبار منتشر شده درباره حمایتهای گسترده نمایندگان مجلس از پیامرسانهای بومی هم نتوانست باعث اقبال مردم به آنها شود.
خبری که چندی پیش در شبکه های اجتماعی منتشر شد نشان می داد ۱۷۰ نماینده مجلس از پیامرسانهای بومی حمایت کرده و خواستار توجه بیشتر دولت به این اپلیکیشن ها شده اند، با وجود این رئیس کمیته ارتباطات مجلس درباره این نامه اظهار بی اطلاعی کرده است و گفته دولت باید درباره دور زدن فیلترینگ توسط مردم ساماندهی لازم را صورت دهد.
برخی گزارشها نشان می دهد کل کاربران شبکه های اجتماعی بومی در پایان سال گذشته تنها ۲درصد کاربران فارسی زبان بوده است. در حالی که ۱۴درصد کاربران ایرانی پس از فیلترینگ تلگرام متقاعد شده بودند از «سروش» استفاده کنند. با این حال، آمارهای انتهای سال گذشته نشان می دهد وضعیت تعداد کاربران این پیامرسانها به شرایط قبل از فیلتر شدن تلگرام بازگشت. مراجعه مجدد کاربران به تلگرام فیلتر شده نشان می‌دهد فرصت پیش آمده از فیلترینگ هم نتوانست به پیامرسانهای بومی در جذب کاربران ایرانی کمکی کند. اگرچه در برهه ای مدیران پیام‌رسان داخلی استقبال اندک کاربران ایرانی را به خاطر فعالیت نسخه‌های فارسی تلگرام اعم از موبوگرام و تلگرام طلایی دانستند و حتی از آنها شکایت کردند تا جایی که بحث فیلتر کردن آنها هم پیش آمد ولی به نظر می رسد استقبال گسترده مردم به اندازه تلگرام از شبکه های اجتماعی داخلی رویایی دست نیافتنی برای آنها شده است.
