محمدجواد مرادی نیا، محقق و پژوهشگر تاریخ در سال 1345 در خمین متولد شده و تا حد زیادی با ویژگی های این شهر و روحیات مردم آن آشنا است. وی مطالعات زیادی را راجع به زادگاه امام خمینی، تاثیری که ایشان از خمین گرفته و تاثیراتی که امام بر این شهر گذاشته اند را در طی سال ها تحقیق و پژوهش انجام داده است. از نمونه آثار وی می توان به "خمین در انقلاب" اشاره کرد، پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران گفت و گویی با وی انجام داده است. دکتر مرادی نیا در این گفت وگو درباره اطرافیان امام خمینی و تاثیرات تربیتی و پرورشی اطرافیان و محیط خمین در رشد چند وجهی و همه جانبه وجود امام خمینی می پردازد.
به گزارش جماران متن این گفت و گو به شرح زیر است:
چه عواملی در شکل دادن شخصیت امام خمینی(س) موثر بودند؟
اگر بخواهیم راجع به شخصیت امام صحبت کنیم، من عوامل شکل دهنده شخصیت امام را به سه دسته تقسیم می کنم. عامل خانواده، شرایط تاریخی خمین ، سپس قم و بعد کل ایران و عامل سوم آموزه های علمی سیاسی و اخلاقی ایشان است، که شخصیت آقا روح الله را شکل داده اند.
این نکته ای بسیار مهم است که، امام فردی تک بعدی نیستند که فقط یک عامل در شکل دهی شخصیت ایشان تاثیر داشته و منحصر به محل تولد، خانواده، محل تحصیل و یا استاد ایشان باشد. برای شناخت امام ناچار به مطالعه و بررسی تمام عوامل در زندگی ایشان به ویژه از کودکی تا جوانی هستیم.
عامل اول در پرورش امام را خانواده ایشان دانستید، درحالی که پدر ایشان زمانی به شهادت رسیدند که امام کمتر از 5 ماه داشتند، این خانواده چگونه در تربیت امام خمینی موفق بودند و توانستند رهبری کبیر را پرورش دهند؟
هرچند پدر امام زمانی که به شهادت رسیدند، امام خمینی کمتر از 5ماه داشتند؛ اما حلقه تربیتی ایشان در خانواده بسیار محکم و تاثییر گذار بود.
تاثیر خانوداه ایشان را می توان در دو حلقه بررسی کرد. حلقه اول نزدیکان ایشان را تشکیل می دهند و در حلقه دوم خانواده پدری و مادری ایشان جای دارند با یک بررسی می بینیم که امام از هر دو این حلقه ها تاثیر گرفته است.
در حلقه اول نمی توان تاثیر مستقیم تربیتی پدر امام بر آقا روح الله را بررسی کرد، اما فضای تربیتی که ایشان بر خانه و خانواده حاکم کرده بودند به هر حال شخصیت امام را هم تحت تاثیر قرار داده است. فرد بعدی مادر امام بودند که تا 16 سالگی امام زنده بودند و ایشان در دامان مادری مومنه و عالم پرورش پیدا کردند.
برادران و خواهر امام چطور؟
برادارن و خواهران امام آنقدر بزرگ نبودند و فاصله سنی زیادی با امام نداشتند که تاثیر زیادی بر تربیت ایشان داشته باشند برادر بزرگ ایشان آقای پسندیده بود که هفت سال با امام تفاوت سنی داشتند و ایشان هم نمی توانستند از پدر تاثیر فراوانی گرفته باشند، ولی به هر جهت از نظر فرهنگی و علمی آیت الله پسندیده بر امام تاثیر داشتند.
حلقه دوم خانواده امام چه تاثیری در پرورش امام داشتند؟
حلقه دوم از سویی خانواده پدری شامل عمه ها و فرزندان آنها در خمین است، که به لحاظ سیاسی و علمی شخصیت های تاثیرگذاری در خمین بودند. همچنین این خانواده تمکن بالایی داشتند و از زمین داران خمین محسوب می شدند.
در خانواده مادری امام نیز فضای علمی، سیاسی حاکم بود. دایی های امام روحانی بودند و پدر بزرگ مادری ایشان، مرحوم حاج شیخ احمد مجتهد امام جمعه خمین بوده و همه ایشان را به زهد و تقوا می شناختند، علاوه بر اینکه در زمینه حوزوی و علوم قدیمه تدریس داشتند مردم ایشان را به عنوان فردی سیاسی می شناختند.
در خانواده امام چه کسی تاثیرگذاری زیادی بر امام خمینی داشت؟
آنچه من در تحقیقاتم به آن رسیده ام این بود که تاثیرات شخصیتی صاحبه خانم بیش از سایرین بر امام بوده است. صاحبه خانم عمه حضرت امام بودند، ایشان بعد از اینکه پدر امام شهید می شوند، چون بچه ای نداشتند، از خانواده همسر جدا شدند و سرپرستی یتیم های برادر خود که کوچکترینشان آقا روح الله بود را به عهده می گیرند.
منش، روش، رفتار و کردار صاحبه خانم، در شکل گیری شخصیت اولیه امام تاثیر به سزایی داشته است؛ اما مهمترین ویژگی صاحبه خانم که در امام به شکل برجسته ای وجود داشت، شجاعت ایشان بوده است. بر اساس تحقیقات ما در خمین هیچ مردی در شجاعت به پای ایشان نمی رسید.
نشانه های این شجاعت را در شخصیت امام خصوصاً در دوران طراحی، مدیریت و به پیروزی رساندن انقلاب اسلامی می بینیم. به عنوان مثال در سال 41 که امام نهضت اسلامی را شروع کرد دیدار و رو در رویی با مقام های درجه دو یا سه کشور هم کار ساده ای نبود؛ در آن شرایط امام با نخست وزیر و شخص شاه رو به رو شدند.
نمونه ی دیگر این شجاعت را زمانی می بینیم که در باره زمان دستگیری و انتقال به تهران، امام بدین مضمون می گویند: ماشین از جاده اصلی قم به سمت دریاچه نمک خارج شد پیش خودم گفتم شاید می خواهند کار را تمام کنند، به خودم رجوع کردم ببینم می ترسم، والله نشانه ای از ترس در وجود خودم نیافتم.
زادگاه و محل پرورش امام در شکل گیری شخصیت ایشان چه نقشی داشت؟
همانطور که گفتم عامل دوم شرایط تاریخی خمین بود که آقا روح الله را تبدیل به رهبر کبیر انقلاب کرد. امام متولد 1281 شمسی هستند یعنی درست زمانی که ایران در تب و تاب انقلاب مشروطه می سوخت. از مسائل مهم تاریخی که امام را تحت تاثیر قرارداد انقلاب مشروطه، جنگ جهانی اول و کودتای رضا خان طی دوره زمانی است که بیست سال اول زندگی امام را شامل می شود. در این مدت خمین یک دوره ناآرامی را مثل خیلی از جاهای دیگر ایران تجربه کرد.
در این دوران دسته بندی های سیاسی مختلفی مثل مشروطه خواه و مشروعه خواه انجام شد. امام به عنوان یک نوجوان شاهد این بحث و درگیری ها بودند و حتی در بین نزدیکان ایشان هم مشروطه خواه و هم مشروعه خواه وجود دارد. در زمان جنگ جهانی اول که امام 14 سال داشتند خمین یکی از کانون های متاثر از این حوادث بود.
از مهمترین وقایعی که در پرورش سیاسی امام تاثیر داشت، حرکت گروه بزرگی از آزادی خواهان و مشروطه خواهان، شامل فعالان سیاسی و نمایندگان مجلس به سرکردگی مدرس و تعدادی دیگر بود، که از تهران به سمت غرب کشور می رفتند تا در کرمانشاه یک دولت ملی را تأسیس کنند.
یکی از مسیرهای عبوری این گروه شهرخمین بود که مجموع زمان عبور و اقامت دسته هایی که در روزهای مختلف می آمدند و می رفتند، نزدیک به یک ماه طول کشید؛ این مسئله فرصتی برای امام فراهم کردتا تا با افکار سیاسی موجود در آن زمان آشنا شوند.
من حدس می زنم یکی از منزل هایی که مهاجرین درش اقامت کرده بودند منزل امام بوده است به دلیل وسعت و بزرگی و مهمان نوازی که در خاطرات آمده در این خانه صورت می گرفته است.
بعد از آن هم قوای اشغالگر روس بودند که از خمین عبور می کنند و برای امام تجربه ای تاریخی را رقم می زنند. حادثه بعدی که تجربه تاریخی امام را می سازد، قحطی در ایران بود که موج مرگ و میر زیادی را در خمین ایجاد می کند، که در آن موج دو تا از نزدیکان امام یکی مادر و دیگری صاحب خانم که در فاصله ای دو یا سه ماهه فوت می کنند.
آیا امام مبارزات آن زمان را دیده بودند؟
جنگ های مختلف تا زمان کودتای رضا خان ادامه داشت و در این میان مردم خمین از شهر و مردم خود در برابر این جنگ ها دفاع می کردند. یکی از جاهایی که به عنوان سنگر برای مبارزه استفاده می شد، منزل پدری امام بود، آیت الله پسندیده هم در خاطرات خود به این اشاره می کند که به سمت اشرار از منزل تیراندازی می کردیم و به طبع امام هم بیننده این جریانات بوده اند. [حضرت امام در دو سه مورد به حضور در جنگ با اشرار اشاره دارند]
جایگاه خانواده امام در خمین به چه شکل بود؟
به دلیل اینکه پدر امام روحانی برجسته و تحصیل کرده از نجف بودند، همه ایشان را به عنوان حاج سید مصطفی کمره ای می شناختند. اسنادی داریم که ایشان مرجع مردم برای مشکلاتشلان بودند، پای قباله های ملکی مردم را ایشان تایید می کردند. از طرف دیگر زمانی که خمین با خطر مواجه می شد، ایشان به دلیل اینکه نیروی نظامی کوچکی در اختیار داشتند، به شکل سواره نظام مسلح در اختیار مردم قرار می دادند و به نحوی در کنار دیگر مردان امنیت شهر را تامین می کردند. ایشان یکی از بزرگان خمین بودند که شهر را هدایت و حفاظت می کردند.
مجموعه اتفاقاتی که در زندگی تادوران جوانی حضرت امام پیش آمد چه تاثیراتی در پرورش داشت؟
این اتفاقات مجموعه تجربیات مثبت و منفی برای افراد را می سازند که یا می تواند چراغ راه آینده افراد باشد و یا اینکه آنها را به انزوا، ترس و تردید بکشاند و مانعی از پیشروی افراد شود.
بعضی از افراد آدم های تیز هوشی هستند و سعی می کنند اتفاقات را چراغ راه پیشرفت و بهتر کردن زندگیشان کنند. امام به دلیل هوش بالایی که داشته اند از همه تجربیات مثبت یا منفی درس گرفته اند. این اتفاقات تلخ نه تنها امام را کوچک نکرد که روح ایشان را جلا داد و وسعت بخشید و هر تکه ای از این اتفاقات درسی برای ایشان بود.
مردم خمین در جریان انقلاب چقدر سهیم بودند و تا چه حد از امام خمینی تاثیر می گرفتند؟
مردم خمین در جریان انقلاب اسلامی نقش برجسته ای داشتند. اکثریت مردم خمین بعد از فوت آیت الله بروجردی برای تقلید به امام خمینی رجوع کردند. به دلیل حضور برادر امام در خمین مردم با امام ارتباط داشتند و پیام های امام به سرعت به مردم می رسید.
وقتی سال 42 خبر دستگیری امام خمینی منتشر شد مردم خمین جزو محدود شهرهایی بودند که به رهبری آیت الله پسندیده در خیابان های شهر تظاهرات گسترده ای انجام دادند. ما روحانیون و مبارزین زیادی را از خمین داشتیم که در جریان انقلاب زندانی و تبعید شدند و یا به شهادت رسیدند.
از جمله آنها می توان به نام شهید محمد کاظم قریشی اشاره کرد که به دلیل مخالفت با کاپیتولاسیون به زندان قزل قلعه تهران افتاد و نهایتا هم و به شهادت رسید. همچنین از نشانه های حضور این مردم در انقلاب می توان به این موضوع اشاره کرد که، از نیمه دوم سال 57 مدارس و مشاغل دولتی و ادارات در خمین، در اعتصاب به سر می بردند.
به نظر شما چه چیزی امام خمینی را برجسته و بزرگ کرد؟
به نظر من، خیلی های دیگر هم بودند که با شرایط امام خمینی بزرگ شدند و حوادثی را تجربه و لمس کردند که امام خمینی دید و لمس کرد و نزدیک ترین و مشابه ترین آنها به تجربه امام، تجربه سایر اعضای خانواده ایشان بود، اما اینکه چرا امام خمینی تنها خمینی زمان شد اول به این دلیل بود که امام ظرفیتی متفاوت با همه داشت و دیگر اینکه تحت تاثیر اساتید بزرگی مثل آیت الله محمد علی شاه آبادی و مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری بود و دم مسیحایی این افراد در امام اثر کرد. امام را نباید با هیچ کس مقایسه کرد نه با اعضای خانواده خودش و نه با سایر روحانیون و مراجع و نه با هیچ یک از شخصیت های سیاسی یک قرن گذشته.
امام قابل مقایسه با هیچ یک نیستند. ویژگی شخصیتی امام چند وجهی بودن ایشان است در حالی که دیگران همه اینها را با هم ندارند و فقط در بعضی از ابعاد بر جسته اند. بنابراین هیچ کس را نباید با امام قیاس کرد.
عکسها از آرشیو شخصی آقای مرادی نیا گرفته شده است.
