یکی از سیاستهایی که در دولت یازدهم، توسط محمود حجتی در وزارت جهاد کشاورزی بصورت جدی پیگیری شد؛ سیاست توسعه طرح پرورش ماهی در قفس است.
بر اساس پیشینه تاریخی موجود در وزارت جهاد کشاورزی مطالعه استلزامات توسعه طرح پرورش ماهی در قفس، براساس تحقیقات متخصصین ایرانی و مطالعات مشترک سازمان شیلات و مشاور نروژی شرکت (REFA) انجام گرفت.
نتیجه این مطالعات برآورد ظرفیت بالقوه تولید حدود یک میلیون تن در فاز اول بود که این میزان تولید شامل پرورش ماهیان دریایی بومی در قفس در آبهای ساحلی شمال و جنوب کشور و دریاچه های پشت سد استانهای داخلی و ایجاد چند پایلوت آزمایشی در استانهای گیلان، مازندران، خوزستان ، هرمزگان و بوشهر و بهرهگیری از پهنه های دریایی میشود.
افزایش تولید آبزیان، تحکیم امنیت غذایی و کاهش فشار بر ذخایر آبزیان دریا از دستاوردهای این طرح خواهد بود. طرفه اینکه اجرای این طرح از منظر اجتماعی، به دلیل زمینه هایی که در راستای توسعه فرصتهای شغلی بصورت مستقیم و غیر مستقیم فراهم می سازد، کاهش نرخ بیکاری در استانهای شمالی، جنوبی و داخلی و افزایش تولید و رضایتمندی اجتماعی را به دنبال آورده، و بستری را برای توسعه صادرات و ارزآوری و پدافند غیر عامل در مناطق مرزی فراهم خواهد ساخت.
واقعیت دیگر این است که کشور با سه مسئله عمده یعنی فقدان آب شیرین، تهدید امنیت غذایی و روند تخریب محیطزیست مواجه است.
برای مقابله با این چالشهای بزرگ ، می‌بایست شیوه‌های جدیدی بکارگرفته میشد تا میزان تولید مواد غذایی در راستای توسعه پایدار و حفظ تنوع زیستی افزایش یابد.
در حالی که تولید گوشت قرمز و محصولات کشاورزی با برخی محدودیتها روبرو است، در عوض دریاهای شمال و جنوب کشور از ظرفیت های بالقوه کشور برای تولید مواد غذایی هستند.
در سالهای اخیر روند رشد فزاینده جمعیت، محدودیت منابع غذایی، کاهش صید برخی از گونه های دریایی، اولویت استفاده از منابع آب شیرین برای شرب و کشاورزی، کشورهای تولید کننده آبزیان از جمله کشور ما را به سمت آبزیپروری دریایی دریایی سوق داده است.
بر اساس آمار فائو در سال 2017 بیش از 71 کشور در جهان در زمینه پرورش آبزیان در قفس مشغول به فعالیت هستند و پیشبینی میشود تولید ماهیان دریایی با این روش تا سال 2025 در حدود 10 میلیون تن افزایش یابد . کشورهای مالزی، تایلند، ویتنام، چین، ایسلند، نروژ ، شیلی ، ژاپن ، انگلستان ، کانادا ، یونان ، ترکیه ، کره و دانمارک ، کشورهای پیشرو و مطرح پرورش ماهی در قفسهای دریایی هستند.
ظرفیت تولید بالا به علت وسعت دریا ، قدرت خود پالایی بالا در محیطهای دریایی، تهویه خوب آب در محیط پرورش، عدم نیاز به اکسیژن دهی ، کاهش هزینه های استهلاک و تعمیر و نگهداری ، استفاده از محیط طبیعی ، شرایط مناسب پرورشی برای تولید ماهیان با ارزش دریایی، کاهش هزینه نسبت به پرورش ماهی در استخرهای خاکی یا سیستم های مداربسته، مدیریت آسانتر و کم هزینه تر، سهولت در مشاهده و بررسی میزان تغذیه ماهی و سلامت آنها، سهولت و اقتصادی بودن درمان بر علیه انگلها و بیماریها و ..... از جمله مزایایی هستند که دولت یازدهم را به توسعه طرح پرورش ماهی در قفس تشویق و ترغیب نموده است.
این شیوه در مقایسه با استخرهای خاکی و سیستم های مداربسته به سرمایه گذاری کمتری نیاز دارد. در هنگام نصب قفس در استخر پرورشی میتوان از استخر برای پرورش گونه های دیگر آبزی استفاده نمود، در صورت بروز آلودگی های محیطی و یا وجود مواد معلق مشکل ساز برای قفس می توان قفس را جابجا نمود.
بر اساس گزارش فائو صید جهانی آبزیان به حدی رسیده که با شیوه‌های کنونی مدیریت ذخایر، نمیتوان تولید بیشتری را انتظار داشت. از سوی دیگر تقاضا برای ماهی و دیگر غذاهای دریایی رو به فزونی است. در طی دو دهه اخیر، پرورش آبزیان با رشد سالانه حدود 8 درصد سریعترین و با ثباتترین نرخ رشد را در تولید پروتئینهای جانوری در جهان داشتهاست. سرانه مصرف آبزیان در کشور، هم اکنون ۱۰.۶ کیلوگرم است، برای افزایش رفاه عمومی، ارتقای سطح سلامت جامعه و تأمین امنیت غذایی باید این مقدار افزایش یابد. به اعتقاد متخصصین، بهرهبرداری از ظرفیت محیطهای دریایی علاوه بر اینکه موجب تشدید محدودیت حاکم بر استفاده از منابع آب شیرین نخواهد شد بلکه با کاهش فشار بر استفاده از منابع آبی، سهم مؤثری در کاهش بحران آب ایفا میکند.
از سال 1393-1392 با توجه به ضرورتها و چالشهای فوق، سیاست وزارت جهاد کشاورزی در حوزه محصولات شیلاتی برای توسعه طرح پرورش ماهی در قفس، به گونهای طراحی و اجرا گردید که ترویج و آموزش این شیوه به همراه سرمایهگذاریهای لازم در اولویت برنامه های شیلاتی وزارت جهاد کشاورزی قرار گیرد. براساس سیاستهای اعتباری وزارت جهاد، میزان سرمایه گذاری به ازاء هر تن 180 میلیون ریال شامل ثابت و جاری است و نحوه سرمایهگذاری بصورت 20% بخش خصوصی و 80 % تسهیلات دولتی با نرخ سود 15 درصد از منابع داخلی بانکها و نرخ سود 14 درصد از منابع صندوق توسعه ملی برای مناطق برخوردار و 10 درصد برای مناطق کمتر توسعه یافته، همچنین نرخ سود تسهیلات ارزی از صندوق توسعه ملی 4 درصد می باشد. معمولا دوره بازگشت سرمایه 5/2 سال است. در حال حاضر، پس از ابلاغ آئین نامه پرورش ماهی در قفس از سوی وزیر جهاد کشاورزی، سازمان نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی و واحدهای استانی آن، موظفند در خصوص صدور پروانه تأسیس و بهرهبرداری برای متقاضیان، صرفاً بر اساس شیوه نامه نظارت عالیه پرورش ماهی در قفس -ابلاغیه از سوی سازمان شیلات-عمل کنند. در نتیجه ادامه این سیاست درست وزارت جهاد کشاورزی در حوزه شیلات و پرورش آبزیان امروزه شاهد شکوفایی این رشته فعالیت با توان اشتغالزایی قابل توجه هستیم؛ به گونهای که در استانهای جنوبی تا کنون برای هرمزگان هفت فقره برای ۲۰ هزار تن، بوشهر سه فقره برای ۸۵۰۰ تن و سیستان و بلوچستان دو فقره ۵۰۰ تنی مجوز صادر شدهاست.
بر اساس گزارشهای موجود تا پایان سال 1395 تعداد 21 طرح در مناطق برخوردار کشور به ظرفیت 20 میلیون قطعه (13400تن) و 4 طرح در مناطق کمتر توسعهیافته به ظرفیت 4700 تن معرفی شده است. در آبهای خلیج فارس، تنها در استان بوشهر 11 طرح از سوی سرمایه‌گذاران ارائه شده که در سال 1396- 1395 تعداد 3 طرح به مرحله اجرا میرسد. در طرح پرورش ماهی در قفس در استان بوشهر 4 قفس خریداری شده که این قفسها در سال 2 بار 160 تن ماهی پرورش می‌دهند. هر طرح قادر است 500 تن ماهی تولید و 15 نفر را مشغول بکار کند. بر اساس تحقیقات شیلات، ظرفیت تولید بچه ماهی دریایی در جنوب کشور برای پرورش ماهی در قفس ۱۰ میلیون قطعه برآورد شده است. ظرفیت تولید بچه ماهی دریایی در بوشهر بین پنج تا ۶ میلیون قطعه، قشم ۲ میلیون قطعه و چابهار ۲ تا ۳ میلیون قطعه ارزیابی شده که تحقق آن دور از ذهن نیست. در آبهای جنوب گونههای شانک، هامور، میش ماهی، سوف و صبیتی در اولویت قرار دارند.
متخصصین شیلات، درمنطقه چابهار و کنارک در محدوده آبهای دریای عمان با بیش از 300 کیلومتر مرز آبی تاکنون 100 هزار هکتار در پهنه آبی سواحل مکران را برای پرورش آبزیان در قفس شناسایی کرده اند. حتی 11 ناحیه در محدوده سواحل مکران در منطقه بلوچستان تعیین شده است و علاوه بر آن 9 بندر صیادی و 6 موجشکن چند منظوره در نوار ساحلی از شرق تا غرب استان برای فعالیت شیلاتی و حضور سرمایه گذاران بخش خصوصی شناسایی شده است. کیفیت آب مناسب و عاری از هرگونه آلودگی صنعتی در سواحل استان، عمق مناسب آب در حداقل فاصله از سواحل، نیروی کار بومی و ماهر آشنا با فنون دریانوردی و آبزیپروری در قفس، از مزایای مهم موفقیت اجرای طرح پرورش ماهی در قفس در این منطقه است. در این منطقه تاکنون 45 سرمایه گذار برای اجرای طرح پرورش ماهی در قفس اعلام آمادگی کردهاند که موافقت اصولی برای 17 نفر صادر شده و 12 فقره پروانه بهداشتی نیز دریافت کردهاند. براساس پیش بینی های صورت گرفته در سال 1396 تولید 2 هزار تن ماهی در قفس انجام خواهد شد و به ازای هر 12 تن تولید یک نفر اشتغال پیش بینی شده است.
بر اساس همین برآوردها میزان ظرفیت تولید در سال سه هزار تن است و تا پایان برنامه ششم توسعه به 60 هزار تن تولید ماهی خواهد رسید. افتتاح طرحهای پرورش ماهی در قفس(ماهیان سوکلا، شانک، هامور، سی باس آسیائی، تون ماهیان، صبیتی، شوریده و راشگو ) با مشارکت نروژیها در بندر چارک و طرح تولید دو هزار و 500 تنی ماهی در قشم نیز از دیگر نمونههای موفق این طرح بهشمار می رود. حضور بخش خصوصی در این حوزه نشان از حاشیه سود مطمئن این فعالیت اقتصادی دارد. در سال ۹۵ برای تولید حدود ۴۸ هزار تن ماهی در قفس پروانه تأسیس صادر شدهاست. به عنوان مثال، یک شرکت خصوصی در سال ۱۳۹۴ با هدف آبزیپروری جهت مصرف در داخل ایران و در وهله بعدی صادرات این محصولات، اقدام به تأسیس و استقرار قفس پرورش ماهی در خلیج فارس نمود. طبق برنامهریزیهای انجام شده چشمانداز پرورش ماهی های سیباس و سیبریم تا سقف ۵۰۰۰ تن در سال بود.
در استانهای مازندران ۲۰ فقره پروانه تأسیس برای تولید هفت هزار تن، و در گیلان ۱۰ فقره برای ۱۲ هزار تن مجوز از سوی شیلات صادر شده است. سامانههای پشتیبانی پرورش ماهی در قفس همچون اسکله های پشتیبانی، بهسازی اسکلهها و تأمین بچه ماهی در حال توسعه است. به کمک سیاستهای وزارت جهاد، در شمال کشور ۱۱ مرکز تکثیر و بازسازی ذخایر شیلات در تأمین بچه ماهی دریایی تأسیس و تقویت شده است. گونه های مورد نظر برای پرورش ماهی در قفس در آبهای شمال کشور عمدتا از گونه های آزاد ماهیان و کپور ماهیان دریایی میباشند.
یکی از طرح های مهم در استان مازندران احداث 8 قفس پرورش ماهی در قفس در دریای خزر در محدوده کیاشهر با ظرفیت تولید500 تن کپور دریایی با سرمایه گذاری بخش خصوصی یه میزان 100 میلیارد ریال است و تفاهم شده است تا با حمایت بنیاد مستضعفان و همکاری استانداران 3 استان شمالی کشور از ظرفیت دریای خزر برای اجرای طرحهای پرورش ماهی در قفس بیشتر استفاده گردد. همچنین در راستای بومیسازی فناوری نروژی پرورش ماهی در قفس در استان گیلان در مرحله اول اجرای طرح حدود 70 سرمایهگذار اعلام آمادگی کردند که پس از بررسی 9 سرمایه گذار انتخاب شد و قرار است حدود 6 هزار تن ماهی در قفس پرورش یابد و در صورت تخصیص اعتبارات و سرمایه گذاری بیشتر بخش خصوصی و با مشارکت شرکت جهاد نصر به 12 هزار تن افزایش یابد. یکی دیگر از طرحهای مهم استان گیلان، طرح پرورش ماهی در قفسهای دریایی در ساحل جفرود انزلی است که دولت و بخش خصوصی برای اجرای این طرح بیش از 4 میلیارد و 500 میلیون ریال هزینه کرده اند و 2 قفس 50 و 30 تنی در فاصله هفت کیلومتری از ساحل جفرود و در عمق 42 متری دریا نصب شده است. با نصب این 2 قفس دریایی ، بعد از طی دوره پرورش ماهی که حدود 18 تا 24 ماه است ، 30 تا 50 تن ماهی پرورش مییابد.
دست کم در سه منطقه از سواحل گیلان در شرق ، غرب و مرکزی قابلیت نصب قفسهای دریایی وجود دارد. در این قفس ها گونه های بومی فیل ماهی که از ماهیان خاویاری و ماهی آزاد دریای خزر که جزو ماهیان استخوانی است، پرورش داده میشود. با توجه به افزایش تولیدحاصل از پرورش ماهی در قفسهای دریایی در شرایط محیطی مناسب، فشار صید بر ذخایر دریای خزر نیز کاهش خواهدیافت . کارشناسان شیلات ، ظرفیت تولید ماهی در قفس را در گیلان تا 200 هزار تن در سال برآورد کردهاند.
طرح توسعه پرورش ماهی قفس در استانهای داخلی کشور نیز از سال 1384 با استقبال قابل توجه بخش خصوصی و موفقیتهای عدیدهای روبرو بوده است . به طوریکه پرورش ماهی در قفس در استان کرمانشاه در دو سد شهدای گمنام(تنگ حمام) سرپل ذهاب با دارا بودن 10 باب قفس انجام شده و با انعقاد قراردادهای جدید، تولید آبزیان در این سد رو به افزایش است. همچنین در سد زاگرس گیلانغرب نیز عملیات پرورش ماهیان در 25 باب قفس پرورش ماهی در حال انجام است. حتی پیگیری اجرای طرح پرورش ماهی در قفس در دو سد داریان پاوه و زمکان دالاهو که مصرف شرب ندارند، در دستور کار شیلات و سازمان جهاد کشاورزی این استان قرار دارد. با اجرای طرح پرورش ماهی در قفس در کاسه سدهای مذکور در شرایط آرمانی، امکان تولید 2650 تن انواع ماهیان و اشتغالزایی جهت 370 نفر در یک بازه زمانی سه ساله فراهم می‌گردد. سهولت در احداث و اجرا نسبت به استخرهای خاکی و بتونی، هزینه سرمایهگذاری کمتر و تولید بیشتر آبزیان در واحد سطح و استفاده بهینه از منابع آبهای طبیعی و نیمه طبیعی با توان تولید پایین، از مزایای پرورش ماهی در قفس در کاسه سدها است. محدود کردن ماهیان در یک سطح کم و همچنین مصرف انرژی کمتر و در نتیجه تبدیل انرژی به ماده بیشتر، امکان توسعه بیشتر و قابلیت جابجایی راحت‌تر قفسها و استفاده از غذای طبیعی و زنده و در نتیجه کاهش میزان خوراک دستی در راستای کاهش هزینه‌ها از دیگر مزایای پرورش ماهی در قفس در کاسه سدها است.
در استان لرستان نیز موفقیتها چشمگیر است. پرورش ماهی در قفس در سد ایوشان با ظرفیت تولید سالانه ۵۰۰ تن ماهی در دستور کار قراردارد که در حال حاضر با ۱۰ درصد ظرفیت ۳۰ تن ماهی در هر ۶ ماه تولید میکند. تاکنون ۸۰ میلیون تومان در بحث عمرانی و ۲۰۰ میلیون تومان در بحث جاری هزینه این طرح شده است. در یکی دیگر از طرح های الگویی با ارزش در این عرصه در محل دریاچه پشت سد شهید قنبری ماکو ماهی سردآبی قزل آلا پرورش داده شدهاست. این پروژه درفاز اول با ظرفیت تولید 200 تن درهردوره 7 ماهه پرورش و آماده عرضه به بازار مصرف میشود که با تکمیل و راهاندازی فاز دوم ظرفیت تولید آن را به هزار تن افزایش خواهد داد. برای اجرای این طرح ، یک میلیارد و 300 میلیون تومان اعتبار هزینه شده است که از این طریق برای 50 نفر فرصت شغلی ایجاد شده است . فاز اول طرح به صورت یک پکیج متحرک برسطح دریاچه سد بوده و همزمان با چرخش پکیچ، هوادهی قفسها به صورت اتوماتیک و طبیعی انجام می شود. کیفیت بهتر لاشه و پرورش در حالت طبیعی و افزایش میزان تولید ماهی پرورش یافته در واحد سطح از مزایای اجرای این طرح است. پیشبینی میشود تا پایان سال جاری ، دو هزار تن انواع آبزیان از منابع آبی پشت سدها استحصال و مورد بهرهبرداری قرار گیرد. با استفاده از روشهای نوین پرورش ماهیان در قفس ، میزان تولیدات بخش شیلات استان آذربایجان غربی از 15 هزار و 500 تن درسال 91 ، نزدیک به 18 هزار تن در سال جاری افزایش پیدا کند.
نمونه هایی از این دست در گوشه و کنار کشور توسط بخش خصوصی پیاده و اجرا شده که ذکر آنها در این نوشته کوتاه نمیگنجد و نشان از هدفگذاری صحیح وزارت جهاد کشاورزی در این رشته فعالیت دارد. به هر حال طرحهای پرورش ماهی در قفس و توسعه آبزیپروری، از برنامه‌های اقتصاد مقاومتی در برنامه ششم است، البته چشم انداز وزارت جهاد کشاورزی و سازمان شیلات ایران در زمینه پرورش ماهی در قفس، دستیابی به تولید 200 هزار تن است که با توجه به اولویتی که مدیریت محمود حجتی در وزارت کشاورزی برای آن قایل شده و ایجاد زیر ساختها و مطالعات لازم این مهم دست یافتنی به نظر میرسد. برای نیل به این هدف ۸5 هزار میلیارد ریال تسهیلات بانکی(آورده غیر سرمایه ای-استقراضی) و بین 3۰ تا ۴5 هزارمیلیارد ریال آورده بخش خصوصی(منابع سرمایه ای) مورد نیاز است. طبق برنامه ششم توسعه، سهم بخش دولتی برای توسعه سامانه های پشتیبانی و اسکله ها و سایر زیر ساختها حدود یکصد میلیارد تومان در یک دوره پنج ساله برآورد شده است. پیگیری و ادامه مطلوب سیاستهای وزارت جهاد کشاورزی در این راستا به همراه روند منظم و قابل برنامه ریزی تولید محصول به این روش با همکاری سرمایه گذاران فرانسوی و نروژی می تواند صنایع متعددی مانند کنسروسازی ، تولید پودر ، بسته بندی و فیله کنی را به خوبی تغذیه نموده و بازدهی این صنایع را به حداکثر برساند .
به بیان دیگر ، این روش میتواند سنگ بنای ایجاد مجتمع ها و یا خوشههای شیلاتی شده و از نوسانات رایج در روش صید سنتی(روش های منسوخی نظیر صید پره و یا استفاده از قایقها و لنج های نامطمئن) در امان باشد. ترویج صنعت پرورش آبزیان در قفس میتواند شامل آبزیان حلال با هدف بازارهای داخلی و کشورهای مسلمان باشد و حتی در جایگاه صادراتی نیز کالایی ارزآور باشد. قابلیت دیگر این روش اشتغالزایی آن بوده که به ویژه در مناطق مرزی و محروم و توسعه نیافته سیستان و هرمزگان، مانند نواحی روستایی کوهستک و جزایرلارک، هنگام، قشم، فارو، کیش، هندورابی ، بندرچارک، روستاهای گرزه، حسینه، شیرویه، لنگه و همچنین بندرجواد الائمه درپارسیان و بسیاری از دیگر مناطق روستایی غرب و شمال کشور که با مسئله اشتغال روبرو هستند، میتواند برای گروههای بزرگی از مردم شغل و رفاه ایجاد و در تأمین و کشور را در مسیر توسعه متوازن یاری کند.
*کارشناس توسعه کشاورزی
