آثار اقتصادی جنگ

بایزید مردوخی

برادل (F.braudel)با مطالعه جنگ به عنوان طیفی از تضادها و منازعات گروهی،همچون کلازویتر(Clausewitz)و مارکس (Marx)براین باور است که نمی توان جنگ را شناخت اگر آن را از تحولات غیرنظامی جدا کنیم. تحولاتی که هم برجنگ موثر است و هم از آن تاثیر می پذیرد.لین (f.C.lane)مورخ آمریکایی نیز تاریخ شناسان را به توجهی دقیق به موضوع جنگ فراخواند و در 1985 نوشت:نظریه پردازان اقتصادی عموما به طور سنتی موضوع علم اقتصاد را به گونه ای تعریف کرده اند که تحلیل کاربرد خشونت را از بحث های خود خارج کرده اند،یکی از وظایف تاریخ اقتصادی جبران این چشم پوشی است.
........
تخمین خسارت های یک جنگ سنتی که با تخریب و انهدام تاسیسات زیربنایی و تولیدی،تخریب و تخلیه مناطق مسکونی شهرها و روستاها،تخریب و انهدام سرمایه های طبیعی ومیراث فرهنگی و همچنین تلفات انسانی و قربانیان شیمیایی و مصدومین،همراه است هنوز درحد یک تقریب توام با فرض های متعدد صورت می گیرد که به هیچ وجه دربرگیرنده برآوردی از رنج ها،مشقت ها و آلام جنگ دیدگان و آثار و عواقب بلند مدت جنگ نیست.به این فجایع باید خسارت های دیگری را اضافه کرد که دراثر جنگ به بار می آیند:سرمایه گذاری های وانهاده،سرمایه گذاریهای به بهره برداری نرسیده،عدم تشکیل سرمایه و سرمایه گذاریهای انجام نشده،اشتغال های ایجاد نشده،رشد های تحقق نیافته،رفاهیات از بین رفته .......

برآورد خسارت های اقتصادی ایران در جنگ 1359-1367
به منظور بر آورد خسارت های جنگ ،سه نوع خسارت را باید در نظر گرفت:
1.خسارت های مستقیم مادی و فیزیکی،شامل امکانات و تجهیزات و ظرفیت های مادی که بر اثر ضربه مستقیم دشمن نابود شده اند و خود به سه گروه قابل تقسیم است:ساختمان و تاسیسات،ماشین الات و تجهیزات و مواد و کالا.
2.خسارت های مستقیم انسانی،شامل مجموعه افراد و نیروهای جان باخته اعم از نظامی وغیر نظامی و هم چنین نیروی انسانی مصدوم و معلول که علاوه بر صدمات غیر قابل جبران روحی،قدرت کار کردن وامرار معاش خود را به طور کامل یا جزئی از دست می دهند و برای خانواده یا دولت،هزینه های معالجه و مراقبت در پی دارند.
3.خسارت های غیر مستقیم،شامل ارزش تولید حاصل از امکانات،تجهیزات و ظرفیت هائی که در صورت عدم وقوع جنگ،قابل حصول و بهره برداری بود،مانند خسارت های ناشی از عدم تولید بر اثر از بین رفتن دارائی ها و ذخایر سرمایه ای(ساختمان و تاسیسات،ماشین آلات و تجهیزات،مواد و کالا)،هزینه ها و منابع اختصاص داده شده به جنگ که در صورت عدم وقوع جنگ جزء هزینه های دفاعی کشور نمی بود و به مصارف دیگر می رسید.
جمع خسارت های وارده شده بر ایران در جنگ تحمیلی عراق معادل 7/65353 میلیارد ریال(حدود 1000 میلیارد دلار)بر آورد شده است، که خسارت های مستقیم آن 4/30811 میلیارد ریال و خسارت های غیر مستقیم 3/34542 میلیارد ریال است(جدول 1)در مورد خسارت های مستقیم انسانی این جنگ بر آوردی تا کنون صورت نگرفته و یا منتشر نشده است.
در جنگ ایران و عراق،بر کلیه بخش های اساسی اقتصاد ایران از نظر ساختمان و تاسیسات،ماشین آلات و تجهیزات،مواد و کالا،خسارت های عمده ای وارد شده که بیشترین خسارت ها در خدمات عمومی(9/34 درصد)،بخش نفت(8/31 درصد)و در مرتبه سوم بخش کشاورزی (4/24 درصد)بوده است(جدول 2)تنها جبران خسارت های غیر مستقیم جنگ ایران و عراق به تلاش و کوششی معادل تامین رشد سالانه 6 درصد در تولید ناخالص داخلی در حداقل 5/4 سال نیاز دارد. اقتصاد ایران در طول 8 سال جنگ تحمیلی جمعا 3/27 درصد از تولید ناخالص داخلی خود را از دست داد.این نسبت در سال 1365 معادل2/60 درصد تولید ناخالص داخلی و در سال های 1361 ،1362 به ترتیب معادل 4/40 درصد و 3/39 درصد بوده است.(جدول 3).
تشکیل سرمایه و سرمایه گذاری در دوران جنگ ها معمولا رشد و رونق چندانی ندارد زیرا در نتیجه جنگ،چشم انداز آینده مبهم و گاه تیره است و فعالان اقتصادی اگر حداکثر بتوانند به جبران استهلاک ساختمان ها و ماشین آلات بپردازند،موفقیت چشم گیری خواهد بود. سرمایه گذاری در ساختمان و ماشین آلات و لوازم کسب و کار،یا آن قسمت از تولیدات داخلی و واردات کالاهای سرمایه ای که در طی هر سال مورد مصرف قرار نگرفته یا صادر نشده باشد،در دوران جنگ ایران و عراق،دستخوش نوسان ها و افت و خیزهایی بوده که در اکثر سالهای این دوره قادر به جبران خسارت ها مستقیم جنگ نبوده است. جدول (3)نشان می دهد که در طول سالهای جنگ سرمایه گذاری کل یا تشکیل سرمایه در اقتصاد ایران،تنها 70 درصد از خسارت های جنگ را پوشش داده است.سال 1365 ،از این نظر بدتیرین سال بوده و تشکیل سرمایه در آن سال معادل تنها 30 درصد خسارتهای مستقیم جنگ بوده است.
شاخصی که میتوان برای سنجش هزینه هائی که اقتصاد ایران در این سه دهه،به خاطر جنگ و تحریم پرداخته است به کار گرفت،از مقایسه درآمد کشورهای منطقه در سال 2007 به دست می آید:

جدول (1)خسارتهای وارد شده به بخش های اقتصاد در ایران در اثر جنگ تحمیلی عراق

جدول (2)توزیع خسارت های مستقیم و غیر مستقیم به بخش های اقتصادایران در اثر جنگ تحمیلی عراق در دوره 1359 - 1367 (درصد)

جدول (3)خسارتهای وارده شده به اقتصاد ایران در اثر جنگ تحمیلی عراق:نسبت خسارتهای غیر مستقیم به تولید ناخالص داخلی و نسبت خسارتهای مستقیم به تشکیل سرمایه کل(میلیارد ریال- قیمت های جاری)
سال