در دهه‌های گذشته، وجود نیروی کار کافی در ایران، امتیاز بزرگی برای اقتصاد کشور درنظر گرفته می‌شده است، چرا که یکی از مشکلات جدی بسیاری از کشورهای در مسیر توسعه یا توسعه یافته، کمبود نیروی کار است. درعین اینکه نیروی کار ماهر و آموزش دیده، اهمیت زیادی دارد، تعداد نیروی کار هم مساله مهمی است. نبود نیروی کار کافی در اکثر کشورهای صنعتی، چالش مهمی است که باعث افزایش هزینه تولید و کاهش ارائه تولید و خدمات می شود.
هر چند نیروی کار ارزان، در برخی رویکردهای اقتصادی، نیروی محرکه ای برای رشد اقتصادی قلمداد می شود، اما پژوهشهای متعددی نشان می دهد، نیروی کار ارزان، در ذات خود، چنان آسیبهای گسترده و عمیقی به همراه دارد که پیامدهایش، توسعه در آن کشورها را به چالش می کشد.
حقیقت ساده این است که کارگران ارزان، برای آینده اقتصاد هر ساختاری، گران تمام می شوند. برای بررسی این پیامدها، قطعا نمی توان تنها به گردش مالی صورت گرفته توجه داشت. کارگران با دستمزد پایین این امکان را دارند که با همان فوریتی که کارگران با دستمزد خوب سر کار می‌آیند، سر کار نیایند. دستمزد پایین، فقدان بهره وری و در نتیجه فقدان رشد اقتصادی کافی را به همراه دارد. اهمیت این مساله باعث شده، اکنون، بازگرداندن نیروی کار، به ویژه آسیب پذیرترین اعضای بازار کار، به هسته اصلی اقتصاد سیاسی در کشورهای توسعه یافته تبدیل شود.
در ایران اما، در تازه ترین گزارش، اتاق بازرگانی ایران اعلام کرد؛ شاخص میزان استخدام نیروی کار در آذرماه در مقایسه با ماه گذشته کاهش داشته و بیشترین نرخ کاهش 21 ماه گذشته از اسفند 1400 را به ثبت رسانده است، در این شرایط برخی شرکت‌ها نیز با کمبود شدید نیروی کار به دلیل عدم تمایل آنها به اشتغال در شرکت‌های تولیدی یا مهاجرت نیروی کار، متاثر از شرایط اجتماعی-اقتصادی روبرو هستند که باعث کاهش سریع‌تر در شاخص میزان استخدام شده است.
پیش از این نیز، یونس ژائله، رئیس اتاق بازرگانی تبریز، کمبود شدید نیروی کار را در این استان یکی از چالش‌های مهم حوزه صنعت دانسته و گفته بود: تامین نیروی انسانی ماهر و کارگر ساده در بنگاه‌ها به یک چالش بزرگ تبدیل شده و برخی خطوط تولیدی با سرمایه‌گذاری میلیاردی این منطقه به دلیل عدم تامین نیروی کارگری تعطیل است درحالی که مشکل فروش و هزینه‌ای ندارند. نیروی کار متخصص و ساده در بخشهای مختلف صنعت استان به شدت احساس می‌شود و در حال حاضر به اوج خود رسیده است و کارخانه‌‌داران به دلیل کمبود کارگر به جذب بانوان کارگر روی آورده اند.
پایین ترین دستمزدها را در دنیا پرداخت می کنیم
قدرت چانه زنی از نیروی کار ایرانی گرفته شده
متوسط یک ساعت کار در کشورهای اروپایی 22 تا 25 یورو
دستمزد یک کارگر ایرانی 140 یورو در ماه
در این رابطه، حمید حاج اسماعیلی، کارشناس بازار کار در گفت و گو با جماران، با بیان اینکه به دلیل شرایط فعلی کشور، قدرت چانه زنی از نیروی کار ایرانی گرفته شده است، تصریح کرد: ایران، یکی از کشورهایی است که پایین ترین دستمزدها را در دنیا پرداخت می کند، متوسط یک ساعت کار در کشورهای اروپایی 22 تا 25 یورو است. در ایران،یک کارگر ایرانی به طور متوسط در ماه140 یورو می گیرد. هر چند که شاخصهای اقتصادی باید تعیین کننده دستمزد باشد، اما باید در نظرداشت که اکنون خط فقر در ایران، زیر 23 یا 24 میلیون نیست. نرخ تورم ما بالای 40درصد است اما دستمزدی که به نیروی کار می دهیم، با همه مزایا، حدود 7میلیون و 300 تومان است. روشن است که با این دستمزدها زندگی تامین نمی شود. چنین فردی برای چه باید تمایل داشته باشد کار کند!
شاهد تمایل بیشتر برای حرکت به سمت مشاغل غیرمولد هستیم
وی افزود: متاسفانه اکنون شاهد تمایل بیشتر برای حرکت به سمت مشاغل غیرمولد مانند دلالی، واسطه گری، مشاغل کاذب و خلاف قانون و قاچاق و یا دستفروشی هستیم. بیشتر افرادی که مجبور به ترک کار از واحدهای تولیدی هستند، معتقدند حتی دستفروشی درآمد به مراتب بیشتری از کارکردن در کارخانه ها و واحدهای تولیدی دارد.
هیچ نظارت و بازرسی موثری در بازار کار ما نیست
حاج اسماعیلی با تاکید بر اینکه با این حال، تضمین اجرای قانون در کشور ما وجود ندارد، گفت: قانون کار، با همین حداقلهایی که برای آن تعریف شده، ضمانهای اجرایی ندارد. خیلی از کارفرمایان سوء استفاده می کنند و هیچ نظارت و بازرسی موثری در بازار کار ما نیست. حتی به خود کارگران برای پیگیری مطالباتشان اجازه نمی دهند اتحادیه، نهادهای کارگری و نماینده داشته باشند. این مشکلات و مسائلی مانند حوادث کار و وضعیتی که در جنوب کشور با خودکشی برخی از کارگرها ایجاد شده، ناشی از این است که به آنها توجهی نمی شود، سازمانی ندارند و کسی نیست که پیگیر حقوق آنها باشد.
نیروی کار در ایران اهمیت لازم را ندارد
این کارشناس بازار کار با بیان اینکه دولت خود را قیم و عقل کل می‌داند و تصور می کند حق دارد در همه کارها برای دیگران تصمیم گیری کند، ادامه داد: این عوامل باعث شده بحرانی را در حوزه های اقتصادی و اجتماعی در ایران شاهد باشیم. در واقع، با اینکه ایران به لحاظ جمعیت و شرایط اقتصادی، نیروی کار ارزان و فراوانی دارد، اما هیچ گاه نتوانسته از آن استفاده کند. ایران کشوری تولیدی و صنعتی نیست، به همین دلیل نیروی کار در ایران اهمیت لازم را ندارد. نیروی کار بیشتر در کشورهایی ارزش دارد که کار تولیدی انجام می دهند، اقتصاد ما اقتصادی خدماتی است و به دلیل وابستگی به نفت، برنامه های دقیق و مدونی برای حرکت به سمت تولید نداشته ایم.
از سرمایه ای به نام نیروی کار غفلت کردیم
بازار کار را توسعه ندادیم
وی با تاکید بر اینکه ما از سرمایه ای به نام نیروی کار غفلت کردیم و پیامدهای آن، چند سالی است که مشکلات متعددی را برای کشور ایجادکرده، گفت: باید برای نیروی کار برنامه داشته باشیم. در عین اینکه تحول و تغییرات اساسی برای حرکت به سمت تولید و ظرفیت سازی برای استفاده از نیروی کار متخصص دانشگاهی در بازار کار وجود دارد، باید به روند توسعه و ایجاد کار در کشور و توسعه بازار کار کمک کرد. ما بازار کار را توسعه ندادیم، همچنان اقتصاد در اختیار دولت است، تولید و صنعت رشد آنچنانی نداشته و به درآمدهای نفت وابسته هستیم.
مردم باید بتوانند در اقتصاد مشارکت کنند
به گفته این کارشناس بازار کار؛ اقتصاد دولتی نمی تواند توسعه پیدا کند و مردم باید بتوانند در اقتصاد مشارکت کنند. بازار کار باید بتواند به بخش خصوصی واگذار شود و مشارکت مردم افزایش یابد، اما اکنون بیش از 80درصد اقتصاد ایران در اختیار دولت است و حتی کارگاه ها و بنگاه هایی که با عنوان خصوصی از آنها یاد می شوند، در اختیار افرادی قرارگرفته که کاملا دولتی هستند و از رانتها و ارتباطات دولتی و حاکمیتی برخوردارند. بنابراین اولین گام این است که تصدی گری دولت در اقتصاد کم شود و برنامه ای برای حرکت به سمت تولیدات مولد داشته باشیم.
حاج اسماعیلی با تاکید بر اینکه باید ارزش نیروی انسانی در کشور فهمیده شود، اظهارداشت: نیروی کار در ایران، هنوز جایگاه واقعی خود را پیدا نکرده است. به همین دلیل است که در اعتراضات و انتقادها به جای اینکه بتوانیم آنها را درک و با پاسخگویی، نیارهای آنها را رفع کنیم، برخوردهای خشن و دفعی داشته ایم.
با بی توجهی به نیروی کار باعث شدیم آنها مهاجرت کنند و آنها که مانده‌اند ، انگیزه ای برای کار ندارند
توجه به نیروی کار در ایران، در پایین ترین سطح در دنیا قراردارد
وی با یادآوری اینکه نرخ بیکاری فارغ التحصیلان دانشگاهی در کشور بالای 42درصد است، اضافه کرد: آنها وقتی می بینند، نمی توانند جذب بازار کار شوند، سدها و فیلترهای متعدد برای جذب آنها وجود دارد، به آدمهای خوب و بد تفکیک می شوند و یک بستر مناسب برای کار در ایران نمی بینند، مهاجرت می کنند. با بی‌اعتنایی و بی‌توجهی به نیروی کار و نیروی انسانی کشور، باعث شدیم آنها مهاجرت کنند و آنها که مانده‌اند ، انگیزه ای برای کار ندارند. کارآفرینی از نیروی کار سلب شده و حقوقی که پرداخت می شود، در شرایط تورم کنونی، کفایت زندگی آنها را نمی کند. کار کارخانه‌ای و تولید در واحدهای صنعتی ایران، به صرفه نیست و اینها باعث شده توجه به نیروی کار در ایران، در پایین ترین سطحش در دنیا قراردارد.
حاج اسماعیلی خاطرنشان کرد: برای مسئولان ما، اهمیتی ندارد که نیروی کار که این همه سال آموزش دیده، در دانشگاه ها تحصیل کرده و یا مهارت به دست آورده، چگونه ایام خود را گذران می کند.
جذب سه میلیون نیروی کار خارجی در بازار کار، اقدامی خلاف منافع ملی است
وی در ادامه جذب سه میلیون نیروی کار خارجی در بازار کار را اقدامی خلاف منافع ملی دانست و ادامه داد: حاکمیت و دولت باید دراین خصوص پاسخگو باشند که چرا جا را برای کارگر ایرانی تا این اندازه تنگ کرده اند. این مساله مهمی است، ورود این سه میلیون نفر، قدرت رقابت و چانه زنی را از کارگر ایرانی سلب کرده و انگیزه های آنها را تنزل می دهد و حقوق کار به درستی اجرا نمی شود. کارفرمایانی که این قدرت مانور را داشته باشد که نیروی کار خارجی را با قیمت ارزان، بدون بیمه و پاسخگویی و رعایت حقوق کار استخدام کنند، حاضر نمی شوند نیروی کارگر ایرانی را بگیرند.
حاج اسماعیلی با بیان اینکه بخشهای حاکمیتی این تخلف بزرگ را در بخش کار و بنگاه داری انجام می دهند، توضیح داد: بخش زیادی از نیروی کار در شهرداری ها به عنوان نهادی حاکمیتی در کشور، برای کارهایی مانند مغنی گری، امور فضای سبز و سرایداری، از نیروهای کار خارجی هستند. آنها نه روادید سیاسی و نه پروانه کار دارند، از این جهت بخشی از این تخلفات و اشکالات اساسی از سوی نهادهای حاکمیتی اتفاق می افتد.
در ایران کار ارزش ندارد
وی با تاکید بر اینکه فرهنگ کار در ایران ضعیف است، گفت: خیلی از ایرانیانی که به هر دلیلی از کشور مهاجرت می کنند، پست ترین مشاغل را در کشورهای توسعه یافته انتخاب می کنند، اما با افتخار کار می کنند، چرا که در آنجا کار ارزش دارد. هیچ کس حق توهین و تضعیف شخصیت افراد را ندارد و در مقابل کاری که در کشورهای توسعه یافته انجام می دهند، مورد تکریم قرار می گیرند. حقوق مناسب به آنها داده می شود و هیچ کس حق سوء استفاده از آنها و اهانت به آنها را ندارد . اما در ایران کار ارزش ندارد و شخصیت اجتماعی افراد با شغلشان تعریف می شود. این نشان می دهد که فرهنگ کار در ایران ضعیف است و خیلی ها خجالت می کشند بگویند من کارگر خدمات و یا نظافت هستیم. باید در رابطه با فرهنگ کار در ایران کار می کردیم که متاسفانه در این بخشها غفلت شده است.
نیروی کار، انگیزه ای برای کار ندارد
تداوم این شرایط، باعث عقب ماندگی کشور می شود
این کارشناس بازار کار تامید کرد: قطعا تداوم این شرایط، که نیروی کار انگیزه ای برای کار ندارد، باعث عقب ماندگی کشور می شود. وقتی نیروی کار کشور دچار بی انگیزگی می شود و تمایلی برای فعالیت جدی و مشارکت در بخشهای اقتصادی و اجتماعی کشور ندارد، پایه های امنیت عمومی و ملی دچار تزلزل می شود این واقعیت آشکاری است. یکی از انتقادات جدی به دولت و حاکمیت، که در چند سال اخیر، بسیار گسترده تر شده، این است که به مردم بی اعتنایی می شود. مردم در متن برنامه های کشور، محوریت ندارند، اگر مردم محور برنامه ها باشند، حتما برای حقوق ،مسکن، معیشت، رفاه و آزادی آنها برنامه ریزی می شود و هیچ گاه درباره آنها واژه هایی مانند بد، خائن، غیرخودی، عامل خارجی به کار نمی بریم. چتر بزرگی را باید از طرف دولت و حاکمیت شاهد باشیم که همه زیر آن قرارگیرند و بتوانند با انگیزه برای کشور کار کنند. همه باید متعلق به کشور باشند و این دیدگاه باید ترویج شود تا همه با انگیزه در کشور کار کند.
با ادامه این روند، سنگ روی سنگ بند نمی شود
حاج اسماعیلی اظهارداشت: با تداوم این وضعیت، همچنان بسیاری از جوانان و نیروهای متخصص و خلاق رفته رفته از کشور فرار می کنند، همانطور که در چند سال اخیر، جزء کشورهای اول مهاجرفرست هستیم. این مسیر همچنان ادامه می یابد. ما در برخی بخشها مانند آموزش، در حال رسیدن به مشکلات اساسی هستیم. با ادامه این روند، سنگ روی سنگ بند نمی شود. اکنون ما در حوزه های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی با مشکلات جدی دست به گریبان هستیم و در حوزه هایی مانند بهداشت و درمان نیز هشدارهایی می دهند. اگر این وضعیت در امور اساسی کشور ادامه پیدا کند، کشور دچار تزلزل اساسی می شود.
وی در پایان تاکید کرد: ضعف در حکمرانی، فقر گسترده و نابرابری فزاینده، مشارکت کم نیروی کار و بیکاری بالا، فرار سرمایه انسانی، کاهش بهره وری، بحران های بانکی و بازنشستگی، بدهی های عمومی بالا و فزاینده، از دست دادن سرمایه های اجتماعی و مسائل جدی زیست محیطی از جمله چالش هایی است که در حال حاضر کشور با آن مواجه است. در این میان، فساد سیستمی و به مارپیچی نزولی تبدیل شده که به مرور زمان خود را تقویت می کند. در این شرایط، با کاهش پتانسیل نیروی کار، پنجره فرصت برای ایران درخصوص استفاده از این میزان نیروی کار، برای اجتناب از آینده ناگوار در دهه های آینده به سرعت در حال بسته شدن است.
