امروز در شهرهای بزرگ و کلانشهرها، آسمان خراش‌ها و آپارتمان‌های کوچک و بزرگ جای خانه‌های ویلایی حیاط‌دار را گرفته‌اند و با توجه به افزایش تراکم و هزینه خرید زمین و مسکن، روز به روز از مساحت و ابعاد خانه‌ها، کاسته و فضاهای زندگی، بسته‌تر و تاریکتر می‌شود.
خانه‌های قدیمی ایرانی با الهام‌گیری از معماری سنتی دارای فضاهای باز و نیمه‌باز بسیاری مانند حیاط، ایوان، نورگیر و بهار خواب برای ایجاد آرامش هرچه بیشتر ساکنان منزل بودند اما امروز در آپارتمان‌های کوچک و به عبارتی" نُقلی" دیگر خبری از این فضاها نیست بلکه جای خود را به ساختمان‌هایی تمام ساز داده‌اند که در برخی از آنها شاید به زحمت بتوان روزنه‌ای به فضای بیرون از خانه پیدا کرد.
با گشت و گذار کوتاهی در شهرهای کشور از جمله اصفهان به آپارتمان‌هایی برخورد می‌کنیم که از حداقل فضای باز و نیمه باز برخوردارند، یک یا ۲ یا همه اتاق خواب‌های آن فاقد پنجره یا نورگیر و تهویه مناسب هستند، بالکن یا تراس ندارند و در مجموع می‌توان گفت که فضای کامل بسته و دَخمه مانندی با کمترین نوردهی از بیرون به عنوان خانه ساخته و تحویل مردم شده است.
این در حالی است که به گفته کارشناسان معماری با توجه به زندگی آپارتمان نشینی امروز، محیط‌های نیمه‌بازی مانند بالکن از معدود فضاهایی است که می‌توان از طریق آن به هوای بیرون دسترسی داشت، در آن نفسی تازه کرد و از مناظر، آسمان و نور مستقیم خورشید بهره برد.
از طرفی باید به این نکته توجه کرد که تاب آوردن در چنین خانه‌هایی با کمترین فضای باز و نیمه باز برای تک تک اعضای خانواده بویژه کودکان در چنین روزهایی که برای در امان ماندن از خطر بیماری کرونا به خانه ماندن توصیه می‌شود، بسیار دشوار است و فضای دلتنگ و افسرده کننده‌ای را برای ساکنان آن به دلیل طولانی شدن مدت ماندن در خانه و دسترسی نداشتن به هوای آزاد و نور خورشید ایجاد می‌کند.
یکی از این فضاهای نیمه باز در آپارتمان‌ها که نقش مهمی در ایجاد ارتباط بین داخل و خارج خانه دارد و به کمک آن می‌توان نور خورشید و هوای تازه را به درون خانه راه داد، بالکن یا همان ایوانک است که بنا بر تعریف‌های فنی، فضایی مسقف است که متراژ آن جزو مساحت خانه محسوب می‌شود و حداقل از یک طرف رو به فضای بیرون داشته و از دیوارها بیرون زدگی دارد.
بر پایهٔ واژه‌نامه دهخدا، بالکن به گمان از ریشه فارسی "بالاخانه" اقتباس شد، بر باور برخی از زبان‌شناسان، واژه بالکن که ابتدا از زبان ایتالیایی به زبان‌های فرانسوی، انگلیسی و روسی وارد شده دارای ریشهٔ فارسی است.
ساکنان خانه می‌توانند از بالکن استفاده‌های مختلفی داشته باشند که البته بسته به متراژ آن، متفاوت است اما به طور معمول با نشستن در آن می‌توان از منظره‌ی بیرونی و زیبایی‌های آن بهرمند شد یا از این فضا برای ایجاد فضای سبز و گلکاری و قرار دادن گلدان استفاده کرد هرچند به دلایل مختلفی، عده‌ای از این فضا به عنوان انباری و محل نگهداری وسایل مختلف استفاده می‌کنند.
بالکن ها با متراژ کوچک و بزرگ، ظرفیت تبدیل شدن به مکانی آرامش بخش و رویایی، فضایی جذاب و سرگرم کننده برای هم‌نشینی دوستان و خانواده، باغچه کوچک، نشستن و لذت بردن از نسیم عصرگاهی و استراحت کردن را دارند.
درحالیکه در بسیاری از ضوابط شهرسازی و معماری بر اهمیت بالکن در واحدهای آپارتمانی تاکید شد اما در زندگی امروز از کمیت و کیفیت این فضا هر روز بیش از پیش کاسته می‌شود و حتی در مواردی شاهد فقدان آن در برخی از خانه‌ها هستیم.
یکی از شهروندان اصفهان در گفت و گو با ایرنا اظهارداشت: مدتی برای خرید یک واحد آپارتمانی، خانه‌های بسیاری را در محله‌های مختلف این کلانشهر از شمال تا جنوب همراه با خانواده‌ام از نزدیک دیدیم و نکته قابل توجه این بود که در بین این خانه‌ها، آپارتمان‌هایی به ما نشان داده می‌شد که بالکن یا هرگونه فضای باز و نیمه بازی نداشت و در برخی دیگر از خانه ها، اتاق خواب‌های آنها هیچ پنجره یا روزنه ای به بیرون نداشتند.
عدمیان با بیان اینکه این خانه ها، فضاهای بسیار بسته و تاریک داشتند، افزود: یکی از معیارهای خانواده من برای خرید خانه، داشتن نور کافی و فضاهایی مانند بالکن مناسب بود و متاسفانه پیدا کردن خانه ای که بتوان با این مشخصات پیدا کرد، کار چندان راحتی نبود.
به گفته این شهروند اصفهانی، بالکن هایی که در برخی خانه ها وجود داشت نیز آنقدر کوچک بود که فقط از آن می شد به عنوان جایی برای بند رخت استفاده کرد و عملا هیچ کاربرد دیگری نداشت.
یکی دیگر از شهروندان اصفهانی که همراه با ۲ فرزند خود به بیرون از خانه در این روزها شیوع کرونا آمده است، به خبرنگار ایرنا گفت که آپارتمان آنها ۷۰ متر و فاقد بالکن می باشد و او ناچار است که فرزندانش را هر چند وقت یک بار به بیرون از خانه بیاورد زیرا آنها امکان استفاده از فضاهای باز مانند حیاط و پشت بام را در مجتمع مسکونی خود به دلیل شکایت همسایگان ندارند و پس از چند روز آنها دچار دلمُردگی و بی حوصلگی می شوند.
سلجوقی با بیان اینکه در این آپارتمان، مستاجر هستند، افزود: این خانه دارای قیمت پایین تری نسبت به سایر خانه ها بود و با وجود شرایط نامناسب از جمله نورناکافی، نداشتن بالکن و کوچک بودن به دلیل بودجه محدودی که در اختیار داشتیم ناچار به انتخاب آن شدیم.
بالکن در خانه‌های آپارتمانی الزامی است
در حالی که آپارتمان‌هایی فاقد بالکن در مناطق مختلف شهری به چشم می‌خورند به گفته مدیرکل نظارت بر اجرای ضوابط معاونت شهرسازی شهرداری اصفهان، طبق بند ۷-۷ از ضوابط مصوب طرح تفصیلی شهر اصفهان و اصلاحیه آن ( بند ۱۰ کمیسیون ماده پنج مورخ تیر ۹۴) احداث بالکن الزامی است.
خلیل عسگرپور در گفت و گو با ایرنا اظهار داشت: مواردی مانند نورگیر، تراس و بالکن در ضوابط شهرسازی شهرداری اصفهان و مباحث مرتبط با آن مانند متراژ و مساحت در مقررات ملی ساختمان دیده شده است و هنگام صدور پروانه به آنها توجه می‌شود.
وی تصریح کرد: شهرداری اصفهان موقع صدور پروانه ساخت این استانداردها و ضوابط را در نظر می‌گیرد و رعایت می‌کند اما متاسفانه در برخی موارد در هنگام اجرای طرح ساختمان سازی، این موارد رعایت نمی شود که راهکار آن گزارش و رسیدگی به این تخلف ها در کمیسیون ماده ۱۰۰ شهرداری است.
وی با بیان اینکه اگر طراحان و شرکت‌های ساخت و ساز این موارد را رعایت نکنند با آنها برخورد می شود، تاکید کرد: این مسئله، مشکل همیشگی ماست.
عسگرپور با تاکید بر اینکه برای زندگی مطلوب در واحدهای مسکونی به ویژه آپارتمان ها نور و تهویه مناسب مورد نیاز است، خاطرنشان کرد: این نکته را نیز باید مد نظر داشت که خانه های مسکونی طبق سلیقه مردم و بازار ساخته می شود و در برخی موارد مشاهده می شود که عرف این است که تا یک اتاق خواب بدون نور اشکال ندارد.
وی با بیان اینکه بر اساس ضوابط شهرداری اصفهان در واحدهای مسکونی با متراژ کمتر از یکصد متر مربع، داشتن بالکن حداقل به مساحت ۳.۵ متر مربع الزامی است، تاکید کرد: بر اساس این ضوابط داشتن بالکن برای هر واحد مسکونی الزامی است و توصیه شده که این بالکن در مجاورت آشپزخانه باشد.
این کارشناس با تاکید بر اینکه برای بهبود این موضوع لازم است که در پرورش و تربیت دانشجویان رشته های مرتبط با ساختمان سازی، معماری و شهرسازی به نکات مذکور توجه بیشتری شود، خاطرنشان کرد: سازمان نظام مهندسی ساختمان نیز به عنوان ناظر حسن انجام کار باید روی این موضوع نظارت داشته باشد.
وی ادامه داد: مهندسانی که زیر مجموعه سازمان نظام مهندسی ساختمان هستند می توانند نقش خوبی در نظارت بر این موضوع داشته باشند و توجه به این فضاها را در طراحی و معماری خانه، الزامی کنند.
بر اساس ضوابط معاونت شهرسازی شهرداری اصفهان، آپارتمان با وسعت کمتر از ۱۰۰ متر مربع حداقل سه متر مربع بالکن، آپارتمان با مساحت ۱۰۰ تا ۲۰۰ متر مربع حداقل ۴.۵ متر مربع بالکن و آپارتمان با مساحت ۲۰۰ متر مربع و بیشتر حداقل ۶ متر مربع بالکن باید داشته باشد.
سلیقه و مقرون به صرفه بودن در احداث بالکن تاثیر دارد
درحالیکه بر اساس ضوابط شهرداری اصفهان، احداث بالکن در خانه ها الزامی است، برخی کارشناسان اعتقاد دارند که عوامل دیگری مانند سلیقه و مقرون به صرفه بودن ساختمان سازی در این موضوع تاثیر دارد.
مدیر روابط عمومی سازمان نظام مهندسی ساختمان کشور در گفت و گو با ایرنا، با بیان اینکه درباره بالکن، پنجره و نور چند عامل از جمله سلیقه و نظر مهندسی معمار مطرح است، اظهار داشت: اگر مهندس معمار وقت و سلیقه کافی در این زمینه بگذارد و دستمزد و هزینه خوبی برای او در نظر گرفته شود، اعمال نظر بهتری درباره مسائلی مانند جا نمایی و نوردهی خواهد داشت.
کمیل صرامی، عامل دیگر را مقرون به صرفه بودن ساختمان سازی خواند و افزود: متاسفانه در بیشتر موارد در خانه سازی به دلیل مقرون به صرفه بودن بسیاری از موارد و هزینه های جانبی آن را حذف می‌کنند و کمتر روی آن وقت می‌گذارند.
وی الزام برای رعایت ضوابط در نقشه خانه را نیز از عوامل دیگر دانست و گفت: شهرداری تلاش می‌کند تا تخلف ها متوقف و اصلاح شود و قانون دست شهرداری را برای اعمال قانون باز گذاشته است اما در برخی موارد مشاهده می‌شود که نقشه‌ها پس از اخذ مجوز، تغییر می کند و چیز دیگری ساخته می‌شود.
این کارشناس با بیان اینکه اگر خود مردم در این زمینه آگاهی پیدا کنند بهتر می‌توانند آن را پیگیری کنند که باید در این زمینه فرهنگسازی شود، افزود: اگر مردم می‌بینند که ساختمانی بدون رعایت ضوابط و استانداردها ساخته می‌شود آن را از طریق نظام مهندسی یا شهرداری گزارش کنند.
وی خاطرنشان کرد: لازمه اجرایی شدن این موارد نیز هماهنگی هرچه بیشتر شهرداری و نظام مهندسی ساختمان است که امید می رود برخی از کمبودهایی که در این زمینه وجود دارد، رفع شود.
به گفته وی بالکن جزو اولویت‌های هر خانه بویژه آپارتمان است و یک طراح و معمار خوب می‌تواند ۲ تا سه بالکن در واحد با توجه به طول و عرض ساختمان در نظر بگیرد.
صرامی با اشاره به اینکه به طور معمول انبوه سازان مسکن به دلیل بالا رفتن بیشتر ارزش واحدهای مسکونی مسائلی مانند بالکن را مدنظر دارند، خاطرنشان کرد: استاندارد و ضوابط خاصی برای اینکه بالکن در پذیرایی، اتاق خواب یا آشپزخانه باشد نداریم اما بهتر است شیوه نامه‌ای در این زمینه توسط شهرداری یا نظام مهندسی ساختمان تعریف شود.
وی با بیان اینکه در ساختمان‌های بسیار قدیمی همه استانداردهای لازم از جمله بالکن های بزرگ و پنجره‌های قدی در نظر گرفته می‌شد، تصریح کرد: اما در این سال ها به نظر می‌آید که مسائل مالی بر اصول ساختمان سازی ارجحیت دارد.
صرامی به مردم توصیه کرد که در مسائل فنی و تخصصی حرفه مهندسی ساختمان اعمال نظر و نفوذ نکنند و گفت: مردم در ساختمان‌های زیادی به طور سلیقه‌ای اعمال نظر می‌کنند درحالیکه باید حسن اعتماد به مهندسان داشته باشند.
وی به مهندسان نیز توصیه کرد که اصول تخصصی حرفه‌ای در کار را تحت هر شرایطی رعایت کنند و همه شاخص‌ها را در نظر بگیرند و آنها را فدای مسائلی مانند رقابت ناسالم و مسائل مادی نکنند.
فضاهای بسته خانه‌ها نیازهای متنوع ساکنان را رفع نمی‌کند
استاد گروه معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اصفهان اعتقاد دارد که در شرایطی مانند شیوع بیماری کرونا و قرنطینه، مردم ناچار به ماندن در خانه هستند و وقتی به فضای بسته محدود شوند، در دراز مدت دچار خستگی مزمن و کسالت می‌شوند زیرا فضاهای بسته خانه ها نیازهای متنوع ساکنان را رفع نمی‌کند البته فضای سبز داخل خانه مانند گلدان و پاسیو تا حدودی این موضوع را جبران می‌کند.
محمودرضا ثقفی با اشاره به تحقیقاتی که در سال‌های گذشته انجام داده است، گفت: یکی از کاستی‌هایی که در این زمینه وجود دارد، بحث نگاه به فضاهای باز و نیمه باز واحدهای مسکونی شهری از سوی جامعه و در ضوابط و مقررات شهری است.
وی در گفت و گو با ایرنا با بیان اینکه نگاه به این موارد همچون فضاهای غیر مفید است، افزود: بیشتر ساخت و سازهایی که صورت می‌گیرد بر مبنای متراژ فضاهای بسته است و این‌طور بنظر می‌آید که پیش ورودی، حیاط، ایوان و بالکن ارزش زیادی نسبت به این فضاها ندارند.
دانشیار دانشگاه هنر اصفهان ادامه داد: این در حالی است که در معماری سنتی، فضای باز، هم‌ارزش و مکمل فضای بسته و در تعامل و تماس کالبدی و کاربردی با آن بود، همچنین فضاهای باز حاصل نگرش کلی به مجموعه بنا و جایگاه و روابط بین فضاهای باز و بسته بوده و در خانه های اقلیم گرم و خشک، حیاط مرکزی قلب خانه محسوب می‌شد.
وی با بیان اینکه امروزه با تغییر الگوی معماری و شهرسازی به الگویی ساده و مناسب برای حرکت خودروها و شبکه معابر خطی با پلاک های شمالی و جنوبی و ۶۰ درصد ساخت در شمال پلاک مواجه هستیم، گفت: با این روند، جامعه شهرنشین نیز پس از چند دهه فراموش کرده است که این فضاها چه نقشی در زندگی آنها داشت.
ثقفی با بیان اینکه از بالکن انتظار زیادی می‌توان داشت اما متاسفانه بسیاری از آنها به گونه ای طراحی و مبلمان شده اند که به درستی نمی‌توان از آنها بهره برداری کرد، افزود: به عنوان مثال در دهه های ۶۰ و ۷۰ آپارتمان‌هایی ۲ تا چهار طبقه ساخته شدند که در سمت جنوب آن بالکنی با عرض یک تا ۲ متر وجود داشت و طول آن به اندازه عرض ساختمان بود که کارایی این بالکن های ۲۰ متری از یک اتاق یک متری کمتر بود این درحالی است که از بالکن می‌توان مانند یک فضای نشیمن در هوای آزاد، غذاخوری و فضای بازی کودکان استفاده کرد.
این استاد دانشگاه تاکید کرد که وقتی حضور مردم در فضای باز حیاط و بالکن کمرنگ و از طرف دیگر اوقات فراغت خانواده به تماشای تلویزیون و سرگرمی های رایانه ای محدود می‌شود تبعاتی مانند افسردگی و کم تحرکی ایجاد خواهد شد.
وی یکی از مسائل مرتبط با این موضوع را ضوابط ساختمانی، معماری و شهرسازی درباره آپارتمان‌های مسکونی در شهرها خواند و خاطرنشان کرد: بیشتر این ضوابط محدود به شاخص‌های کمی از جمله سطح اشغال، زیربنا و ارتفاع ساختمان است.
ثقفی ادامه داد: با وجودیکه در برخی مراجع مانند مجموعه مقررات ملی ساختمان، قوانین و توصیه هایی درباره مباحث کیفی از جمله آسایش حرارتی با مصوبه اجرایی وجود دارد، اجرای کامل آنها به تاخیر می‌افتد.
این استاد معماری با بیان اینکه رفع معضل کمبود فضای نیمه باز و باز در خانه های امروز با تکرار معماری تاریخی ممکن نیست، اظهار داشت: اما می‌توان در چند بخش به اصلاح این موضوع پرداخت که یکی از آنها، فرهنگسازی برای کاربران (مصرف کنندگان) و نیز تنظیم ضوابط تشویقی برای تولیدکنندگان است.
به گفته وی، هنگام نوسازی می توان کیفیت کالبدی خانه را ارتقا بخشید و با بهسازی می توان فضاهای باز و نیمه باز موجود را برای کاربردهای مناسب ساماندهی کرد.
وی با بیان اینکه رفع این چالش نیازمند بازنگری درباره فضای باز و نیمه باز مسکونی است، اضافه کرد: با انجام مطالعات میان رشته‌ای از جمله در حیطه روان‌شناسی و نظرسنجی های جدید می توان به راهکارهای موثری دست یافت و برونداد این تحقیقات می تواند ضوابط پیشنهادی ، ایده‌های طراحی معماری و الگوهای طراحی برای شهرسازی باشد.
بام سبز، راهکاری برای جبران فقدان فضای نیمه باز و باز در خانه
ثقفی، یکی از راهکارها برای جبران فقدان فضای نیمه باز و باز در خانه‌ها را تبدیل کردن پشت بام به فضای کاربردی خواند و گفت: پشت بام را می‌توان به حیاطی دلپذیر در ارتفاع تبدیل کرد درحالیکه امروزه بام خانه‌ها به مکانی در حد انبار تاسیساتی مانند کولرها تقلیل یافته است.
این استاد دانشگاه هنر اصفهان توضیح داد: می توان همانطور که در حیاط، فضای سبز و گلکاری داریم روی بام نیز با اتخاذ تدابیری ماند کفپوش مناسب این کار را انجام داد و با طراحی مبلمان، سایه بان و گیاهان مناسب پشت بام را به فضایی دلنشین تبدیل کرد.
وی به چالش های استفاده از بام سبز مانند حریم و دید و نحوه مشارکت و مدیریت همسایگان در فضاهای مُشاع اشاره کرد و افزود: هریک از این چالش‌ها راهکارهای خود را دارد مانند طراحی حصار مناسب برای ایجاد حریم نیمه خصوصی یا استفاده از فضای مشاع در آپارتمان‌ها با مشارکت اجتماعی به نفع همه ساکنان.
مدیرکل نظارت بر اجرای ضوابط معاونت شهرسازی شهرداری اصفهان با بیان اینکه شهرداری اصفهان در چند سال اخیر به موضوع " بام سبز " ورود پیدا کرده است، گفت: هنوز ضوابط آن مصوب نشده است اما اگر کسی در این زمینه با رعایت اصول ساختمان سازی کار کند به آن ایرادی گرفته نمی‌شود.
عسگرپور افزود: در بام سبز می‌توان با رعایت اصول ساختمان سازی مانند نزدن سقف، استفاده از سازه های غیر بنایی و رعایت حریم همسایه‌ها و مسائل فرهنگی، فضای مناسبی برای درخت و گل و گذران اوقات فراغت ایجاد کرد.
مدیر روابط عمومی سازمان نظام مهندسی ساختمان کشور به بام سبز به عنوان یکی از راهکارها برای استفاده مفید و کاربردی از فضا اشاره و خاطرنشان کرد: اصفهان از شهرهای موفق در این کار است و باید فرهنگسازی در این زمینه و در شهرهای دیگر توسعه یابد.
صرامی اضافه کرد: این مساله به افزایش آرامش مردم در خانه ها کمک می‌کند و می‌توان با اتخاذ راهکارهای ساده موضوع رعایت حریم همسایه ها را نیز حل کرد.
یکی دیگر از استادان دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اصفهان به ایرنا گفت: یکی از مواردی که در اصول شهرسازی به آن تاکید بسیار می‌شود داشتن فضای نیمه باز و باز در خانه‌هاست که متاسفانه بسیاری از شرکت های ساخت و ساز، این فضاها را کور می کنند و جزو فضای ساخته شده قرار می دهند تا سود بیشتری در فروش داشته باشند.
احمد شاهیوندی افزود: در بسیاری از خانه ها نیز ضوابط ۶۰ درصد ساخت و ۴۰ درصد حیاط و فضای باز و عمومی رعایت نمی‌شود و با یک تخلف ساده و پرداخت جریمه آن، چنین خانه هایی ساخته می شود.
شاهیوندی به موضوع قرنطینه خانگی در بحران‌هایی مانند شیوع بیماری کرونا اشاره و تصریح کرد: تاب‌آوری در چنین خانه‌هایی برای مردم بسیار دشوار است و اجرای شعارهایی مانند در خانه بمانیم را با مشکلاتی مواجه می کند به همین دلیل ضروری است تا برای تاب آوردن شهرها در آینده، این اصول و ضوابط بیشتر مد نظر مسوولان، کارشناسان و مردم قرار گیرد.
رییس مرکز روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی روز یکشنبه اعلام کرد: تاکنون ۹۷ هزار و ۴۲۴ نفر در کشور به طور قطعی به ویروس کرونا مبتلا شده و با فوت ۴۷ تن در ۲۴ ساعت گذشته، تعداد جان باختگان کرونا در کشور به ۶ هزار و ۲۰۳ تن رسید.
کیانوش جهانپور گفت: تاکنون ۷۸ هزار و ۴۲۲ نفر از بیماران، بهبود یافته و ترخیص شده‌اند. همچنین دو هزار و ۶۹۰ نفر از بیماران مبتلا به کووید ۱۹ در وضعیت شدید این بیماری تحت مراقبت قرار دارند.
